Istorija Jevreja u Poljskoj

Jevreji u Poljskoj

Muzej poljskih Jevreja
Ukupna populacija
1.300.000+
Regioni sa značajnom populacijom
Poljska	10.000
Izrael	1.250.000
Jezici
jidiš, poljski, hebrejski
Religija
judaizam

Istorija Jevreja u Poljskoj seže unazad preko 1000 godina. Poljska je vekovima bila dom najveće i najznačajnije jevrejske zajednice na svetu. Poljska je bila glavni centar jevrejske kulture, zahvaljujući dugom periodu zakonske verske tolerancije i društvene autonomije. Ovo se završilo podelama Poljske koje su počele 1772. godine nakon čega je došlo do diskriminacije i progona Jevreja na teritorijama koje su pripale Ruskom carstvu. Tokom Drugog svetskog rata došlo je do gotovo potpune genocidne destrukcije poljske jevrejske zajednice od strane nacističke Nemačke i njenih saradnika, tokom nemačke okupacije Poljske u periodu 1939—1945, i holokausta koji je usledio. Od pada komunizma u Poljskoj došlo je do jevrejskog preporoda, zbog koga se održava godišnji Jevrejski festival kulture; takođe postoje novi studijski programi u poljskim srednjim školama i univerzitetima, ali i aktivan rad sinagoga — kao što je sinagoga Nozik i Varšavski muzej istorije poljskih Jevreja.

Od osnivanja Kraljevine Poljske 1025. godine do prvih godina poljsko-litvanskih zajednica koje su stvorene 1569. godine, Poljska je bila najtolerantnija zemlja u Evropi. Zemlja je postala utočište za progonjene i prognane evropske jevrejske zajednice i dom najveće jevrejske zajednice na svetu u to vreme. Prema nekim izvorima, oko tri četvrtine svetskih Jevreja živelo je u Poljskoj sredinom 16. veka. Slabljenjem Komonvelta i sve većim verskim sukobima (zbog protestantske reformacije i katoličke kontrareformacije), tradicionalna tolerancija Poljske počela je da se smanjuje od 17. veka pa nadalje. Posle podele Poljske 1795. i uništenja Poljske kao suverene države, poljski Jevreji našli su se pod vlašću sila koje su učestvovale u podeli, Ruskog carstva koje je donosilo sve oštrije antisemitske zakone, kao i Austrougarske i Kraljevine Prusije (koja je kasnije postala deo Nemačkog carstva). Ipak, dok je Poljska ponovo stekla nezavisnost nakon Prvog svetskog rata, ona je bila centar evropskog jevrejskog sveta sa jednom od najvećih jevrejskih zajednica na svetu od preko 3 miliona. Antisemitizam je bio sve veći problem širom Evrope u tim godinama, kako od strane političkog establišmenta tako i od opšte populacije.

Godine 1939, na početku Drugog svetskog rata, Poljska je bila podeljena između nacističke Nemačke i Sovjetskog Saveza. Jedna petina poljskog stanovništva je stradala tokom Drugog svetskog rata; 3.000.000 poljskih Jevreja ubijenih u Holokaustu, koji su činili 90% poljskih Jevreja, činili su polovinu svih Poljaka ubijenih tokom rata. Iako se Holokaust dogodio uglavnom na teritoriji Poljske pod nemačkom okupacijom, njeni građani nisu mnogo sarađivali sa nacistima. Saradnja pojedinih Poljaka opisana je kao manja nego u drugim okupiranim zemljama. Statistika izraelske komisije za ratne zločine pokazuje da je manje od 0,1% Poljaka sarađivalo sa nacistima. Stavovi Poljaka prema nemačkim zločinima uveliko su se razlikovali, neki su rizikovali sopstveni život da bi spasli Jevreje ili su odbijali da ih prijave nacistima dok su, s druge strane, neki bili ravnodušni ili su ih ucenjivali, a bilo je i onih koji su učestvovali u pogromima nad Jevrejima. Gledano po nacionalnosti, Poljaci predstavljaju najveći broj ljudi koji su spašavali Jevreje tokom Holokausta.

U posleratnom periodu, mnogi od 200.000 preživelih Jevreja registrovanih u Centralnom komitetu poljskih Jevreja (od kojih je 136.000 stiglo iz Sovjetskog Saveza) napustili su Poljsku i otišli za državu Izrael, Severnu Ameriku ili Južnu Ameriku. Njihov odlazak ubrzan je razaranjem jevrejskih institucija, posleratnim nasiljem i neprijateljstvom Komunističke partije, sukobom religija i privatnih preduzetništva. Većina preostalih Jevreja napustila je Poljsku krajem 1968. kao rezultat „anti-cionističke” kampanje. Posle pada komunističkog režima 1989. godine, položaj poljskih Jevreja se normalizovao i onima koji su bili poljski građani pre Drugog svetskog rata bilo je dozvoljeno da obnove poljsko državljanstvo. Verske institucije su oživljene, uglavnom kroz aktivnosti jevrejskih fondacija iz Sjedinjenih Država. Procenjuje se da savremena poljska jevrejska zajednica ima između 10.000 i 20.000 članova.

Rana istorija do Zlatnog doba: 966—1572.

Rana istorija: 966—1385.

Doček Jevreja u Poljskoj

Oslobađanje slovenskih robova od jevrejskih robovlasnika

Prvi Jevreji su stigli na teritoriju moderne Poljske u 10. veku. Putujući trgovinskim putevima koji vode prema istoku do Kijeva i Buhare, jevrejski trgovci, poznati kao Radaniti, prelazili su Šlesku. Jedan od njih, diplomata i trgovac iz maurskog grada Tortosa u španskom Al-Andalusu, poznat po svom arapskom imenu, Ibrahim ibn Jakub, bio je prvi hroničar koji je spomenuo poljsku državu kojom je vladao knez Mješko I Pjast. U leto 965. godine ili 966. Jakub je obavio trgovačko i diplomatsko putovanje od rodnog Toleda u muslimanskoj Španiji do Svetog rimskog carstva i slovenskih zemalja . Prvo stvarno spominjanje Jevreja u poljskim hronikama pojavljuje se u 11. veku. Čini se da su Jevreji tada živeli u Gnjeznu, u to vreme glavnom gradu poljskog kraljevstva dinastije Pjast. Među prvim Jevrejima koji su stigli u Poljsku (1097. ili 1098) bili su proterani iz Praga. Prvu stalnu jevrejsku zajednicu pominje 1085. godine jevrejski naučnik Jehuda ha-Kohen u gradu Pšemisl.

Kao i svuda u Srednjoj i Istočnoj Evropi, glavna aktivnost Jevreja u srednjovekovnoj Poljskoj bila je trgovina, uključujući izvoz i uvoz dobara kao što su platno, lan, krzno, koža, vosak, metalni predmeti i robovi

Srednjovekovni poljski novčić sa hebrejskim natpisima

Prva velika jevrejska emigracija iz zapadne Evrope u Poljsku dogodila se u vreme Prvog krstaškog rata 1098. godine. Pod Boleslavom III (1102—1139), Jevreji, ohrabreni tolerantnim režimom ovog vladara, naselili su se širom Poljske, uključujući i preko granice na litvanskoj teritoriji do Kijeva. Boleslav III je prepoznao korisnost Jevreja u razvoju komercijalnih interesa svoje zemlje. Jevreji su postali okosnica poljske ekonomije. Mješko III Pjast je angažovao Jevreje u njegovoj kovnici kao gravere i tehničare, a kovani novac u tom periodu čak nosi i hebrejske oznake. Jevreji su radili na komisiji za kovnice drugih savremenih poljskih prinčeva, uključujući Kazimira Pravednog, Boleslava I Visokog i Vladislava III. Jevreji su uživali u miru i blagostanju u mnogim kneževinama na koje je zemlja tada bila podeljena; formirali su srednju klasu u zemlji u kojoj su se stanovništvo sastojalo od zemljoposednika i seljaka, i bili su ključni u promovisanju komercijalnih interesa zemlje.

Drugi faktor za emigriranje Jevreja u Poljsku bila su Magdeburška prava, ili Magdeburško pravo, povelja data Jevrejima, između ostalog, koja je posebno naznačila prava i privilegije za Jevreje koji su dolazili u Poljsku. Na primer, oni su mogli da definišu ekonomske konkurente i da uspostave monopole. Ovo se učinilo veoma privlačnim za jevrejske zajednice da se pokrenu i presele u Poljsku.

Tolerantnu situaciju postepeno je menjala rimokatolička crkva s jedne strane i susedne nemačke države s druge. Međutim, među vladajućim prinčevima bilo je određenih zaštitnika jevrejskih stanovnika, koji su smatrali da je prisustvo ovih ljudi najpoželjnije što se tiče ekonomskog razvoja zemlje. Istaknuti među takvim vladarima bio je Boleslav Pobožni, princ Velike Poljske. Uz saglasnost klasnih predstavnika i viših zvaničnika, 1264. godine izdao je opštu povelju o jevrejskim slobodama, Statut Kalisa, koji je svim Jevrejima dao slobodu obožavanja, trgovine i putovanja. Slične privilegije dodeljene su šleskim Jevrejima od strane lokalnih prinčeva, princa Henrija Proba iz Vroclava 1273—90, Henrija Glogova 1274. i 1299, Henrija Legničkog 1290—95 i Bolka iz Legnice i Vroclava 1295.

Kazimir Veliki dočekuje Jevreje

Tokom sledećih stotinu godina, Crkva se zalagala za progon Jevreja dok su ih vladari Poljske obično štitili. Članovi Parlamenta su segregirali Jevreje, naredili im da nose poseban amblem, zabranili im da drže kancelarije gde bi im hrišćani bili podređeni i zabranili im da grade više od jedne molitvene kuće u svakom gradu. Međutim, tim crkvenim dekretima bila je potrebna saradnja poljskih knezova za izvršenje, što generalno nije bilo moguće, zbog profita koja je jevrejska ekonomska aktivnost dala prinčevima.

Godine 1332, kralj Kazimir III od Poljske (1303—1370) pojačao je i proširio Boleslavovu staru povelju novim statutom. Pod njegovom vladavinom, talasi jevrejskih imigranata su se kretali na istok ka Poljskoj i jevrejska naselja prvi put se spominju kao postojeća u Lvovu (1356), Sandomirzu (1367) i blizu Krakova (1386). Kazimir, koji je prema legendi imao jevrejsku ljubavnicu po imenu Esterka iz Opočnog , bio je posebno prijateljski prema Jevrejima, a njegova vladavina se smatra kao doba velikog prosperiteta za poljsko jevrejstvo, a nadimak su mu dali njegovi savremenici "Kralj kmetova i Jevreja. " On je davao teške kazne za skrnavljenje jevrejskih groblja. Godine 1348, zabeležena je prva optužba protiv Jevreja u Poljskoj zbog krvnih kleveta, a 1367. godine prvi pogrom se dogodio u Poznanju. Međutim, u poređenju sa nemilosrdnim uništavanjem njihovih religioznih pripadnika u Zapadnoj Evropi, poljski Jevreji nisu loše prolazili pa su čak i jevrejski Nemci pobegli u gostoljubive gradove u Poljskoj.

1385—1505.

Kao rezultat braka Vladislava II Jagelom sa Jadvigom, kćerkom Lajoša I Anžujskog iz Mađarske, Litvanija je bila ujedinjena sa kraljevstvom Poljske. Godine 1388-1389, široke privilegije su se proširile na litvanske Jevreje, uključujući slobodu veroispovesti i trgovinu pod jednakim uslovima sa hrišćanima. Pod vladavinom Vladislava II, poljski Jevreji su se povećali i dostigli prosperitet. Međutim, religiozno progonstvo postepeno se povećavalo, pošto je dogmatsko sveštenstvo insistiralo na manje zvanične tolerancije, na koju je vršila pritisak Konvencija. Godine 1349, pogromi su se odigrali u mnogim gradovima u Šleskoj. Sveštenici su optuživali Jevreje za klevete i pospešivali nove nerede protiv njih u Poznanju 1399. godine. Optužbe za klevetu od strane drugog fanatičnog sveštenika dovele su do nereda u Krakovu 1407. godine, iako je kraljevska straža požurila da spase ljude. Histerija uzrokovana kugom, dovela je do dodatnih pojava nasilja protiv Jevreja iz 14. veka u Kališu, Krakovu i Bohniji. Trgovci i zanatlije koji su bili ljubomorni na jevrejski prosperitet, bojeći se suparništva podržavali su uznemiravanje. Godine 1423. Statut zabranio je Jevrejima odobravanje zajmova protiv akreditivima ili hipoteke i ograničio njihovo poslovanje isključivo na zajmove date na osiguranje pokretne imovine . U 14. i 15. veku bogati jevrejski trgovci i lovci iznajmljivali su kraljevsku kovanicu, rudnike soli i prikupljanje carina i putarina. Najpoznatiji od njih bili su Jordan i njegov sin Levko iz Krakova u 14. veku i Jakub Slomkovič Luk, Volžko Drohobic, Natko Lvov, Samson Zidazov, Josko Hrubijeszov i Szania Belz u 15. veku. Na primer, Volžko iz Drohobica, broker kralja Ladislava Jagela, bio je vlasnik nekoliko sela u rusinskom vojvodstvu i soje (upravnik) sela Verbiz. I Jevreji iz Grodna su u tom periodu bili vlasnici sela, dvoraca, livada, ribnjaka i mlinova. Međutim, do kraja 15. veka poljoprivreda kao izvor prihoda imala je samo malu ulogu među jevrejskim porodicama. Važniji su bili zanati za potrebe i njihovih kolega Jevreja i hrišćanske populacije (pravljenje krzna, štavljenje, krojenje).

Kazimir IV koji je proširio zakone koji se tiču Jevreja u Poljskoj

Godine 1454, počeli su nemiri u etnički-nemačkom Vroclavu i drugim gradovima u Češkoj, inspirisani franjevačkim fratrom, Ivanom Kapistranom, koji je optuživao Jevreje da opovrgavaju hrišćansku religiju. Kao rezultat toga, Jevreji su proterani iz Donje Šlezije. Onda se to desilo u Krakovu i nekoliko drugih gradova, u manjoj meri. Godine 1495. Jevreji su hteli da izađu iz centra Krakova i da im se dozvoli da se nasele u "jevrejskom gradu" Kazimijerz. Iste godine, Aleksandar Jagijelon, prateći primer španskih vladara iz 1492. godine, proterao je Jevreje iz Litvanije. Nekoliko godina su se sklanjali u Poljsku dok nisu dobili dozvolu za povratak u Veliko Vojvodstvo Litvanije 1503.

Opadanje statusa Jevreja nakratko je sprovođeno za vreme vladavine Kazimira IV Jagelonjanin (1447—1492). Između ostalog, ukinuo je drevne privilegije Jevreja "kao suprotnost božanskom pravu i zakonu zemlje". Ipak, kralj je nastavio da pruža svoju zaštitu Jevrejima. Dve godine kasnije, Kazimir je objavio još jedan dokument u kojem se navodi da ne može lišiti Jevreje njegove dobrohotnosti na osnovu "principa tolerancije koji je u skladu sa Božjim zakonima gde ga je obavezao da ih zaštiti". Politika vlade prema Jevrejima Poljske oscilirala je pod Kazimirovim sinovima i naslednicima, Ivanom I Albertom (1492—1501) i Aleksandrom Jagelonskim (1501—1506). Potonji je 1495. godine doneo odluku o proterivanju Jevreja iz Velikog Vojvodstva Litvanije, kada je bio veliki vojvoda Litve, ali je preokrenuo svoju odluku osam godina kasnije, nakon što je postao kralj Poljske. Naredne godine je objavio proglas u kojem je izjavio da politika tolerancije odgovara "kraljevima i vladarima".

1505—1572.

Sigismund II Avgust koji je dao dodatna prava i autonomiju Jevrejima

Poljska je postala tolerantnija baš kad su Jevreji isterani iz Španije 1492. godine, kao i iz Austrije, Mađarske i Nemačke, čime je stimulisala jevrejsku imigraciju na mnogo pristupačniju Poljsku. Zaista, progonom Jevreja iz Španije, Poljska je postala priznato utočište za prognanike iz zapadne Evrope; i pristupanje u redove poljskog Jevreja učinilo ga je kulturnim i duhovnim centrom jevrejskog naroda.

Najnapredniji period za poljske Jevreje počeo je da prati ovaj novi priliv Jevreja u vreme vladavine Sigismunda I Starog (1506—1548), koji je štitio Jevreje u svom carstvu. Njegov sin, Sigismund II Avgust (1548—1572), uglavnom je sledio tolerantnu politiku svog oca i takođe je dao Jevrejima autonomiju komunalne uprave i postavio temelje za moć Kahala. Ovaj period je doveo do stvaranja izreke da je Poljska "raj za Jevreje". Prema nekim izvorima, oko tri četvrtine svih Jevreja živelo je u Poljskoj sredinom 16. veka . Sredinom 16. veka Poljska je dočekala jevrejske pridošlice iz Italije i Turske, uglavnom sefardskog porekla. Jevrejski religiozni život je napredovao u mnogim poljskim zajednicama. Godine 1503, poljska monarhija imenovala je rabina Jakoba Polaka, za zvaničnog rabina Poljske, označavajući pojavu glavnog rabinata. Do 1551. Jevrejima je bilo dozvoljeno da izaberu svog glavnog rabina. Glavni rabin je imao vlast nad zakonom i finansijama, imenovanjem sudija i drugih zvaničnika. Neke vlasti su bile podeljene sa lokalnim većima. Poljska vlada je dozvolila rabinu da raste na vlasti, da koristi vlast za svrhu naplate poreza. Samo 30% novca sakupljenog od rabinata služilo je jevrejskim uzrocima a ostali novac je išao u Parlament radi zaštite. U tom periodu Poljska i Litvanija su postale glavno središte za jevrejstvo aškenaza.

Poljsko-litvanska zajednica: 1572—1795.

Posle smrti Sigismunda Augusta, poljski i litvanski plemići okupili su se 1573. u Varšavi i potpisali dokument u kojem su svim predstavnicima svih glavnih religija obećali međusobnu podršku i toleranciju. Sledećih osam ili devet decenija materijalnog prosperiteta i relativne bezbednosti koje su iskusili poljski Jevreji — napisao je profesor Geršon Hundert — svedoči o pojavi "virtuelne galaksije iskričavih intelektualnih ličnosti". Jevrejske akademije su osnovane u Lublinu, Krakovu, Brisku, Lvovu, Ostrogu i drugim gradovima. Poljska i Litvanija su bile jedine zemlje u Evropi u kojima su Jevreji kultivisali svoja interesovanja.

Broj Jevreja u poljsko-litvanskoj zajednici po vojvodstvu 1764. godine

Kozački ustanak

Godine 1648, Komonvelt je uništen u nekoliko sukoba, u kojima je zemlja izgubila više od trećine svog stanovništva (preko tri miliona ljudi). Gubici Jevreja računali su u stotinama hiljada. Prvi od ovih velikih zločina bio je Ustanak Bogdana Hmeljnickog, u kojem su kozaci masakrirali na desetine hiljada Jevreja i katoličkih Poljaka u istočnim i južnim oblastima koje je kontrolisala (današnja Ukrajina). Tačan broj poginulih nije poznat, ali se smanjenje jevrejske populacije u ovom periodu procenjuje na 100.000 do 200.000, što uključuje i emigraciju, smrt od bolesti i zatočeništva u Osmanskom carstvu. Jevrejska zajednica je mnogo trpela tokom kozačkog ustanka 1648. godine koji je bio usmeren prvenstveno protiv poljskog plemstva. Jevreji, smatrani saveznicima plemstva, takođe su bili žrtve pobune, tokom kojih je oko 20% njih ubijeno.

Poljsko kraljevstvo koje je već patilo od Hmeljničkog ustanka i od ponovljenih invazija Rusa, krimskih Tatara i Osmanlija, postalo je poprište još više zločina. Švedski kralj Karl X Gustaf Švedski, na čelu svoje pobedničke vojske, pregazio je gradove Krakov i Varšavu. Količina uništavanja, pljačke i pljačke tokom opsade Krakova (1657) bila je tako ogromna da se delovi grada nikada više nisu oporavili. Poljski general Stefan Čarnjecki porazio je Šveđane 1660. godine. Bio je podednako uspešan u svojim borbama protiv Rusa. U međuvremenu, užasi rata su pogoršani kugom. Mnogi Jevreji zajedno sa stanovnicima Kalisa, Krakova, Poznalja, Pjotrkova i Lublina su postali žrtve ponavljajućih epidemija.

Čim su opasnosti prestale, Jevreji su počeli da se vraćaju i ponovo grade svoje uništene domove; iako je istina da se jevrejsko stanovništvo u Poljskoj smanjilo, ipak je bilo mnogo više nego jevrejske kolonije u zapadnoj Evropi. Poljska je i dalje duhovni centar judaizma. Tokom 1698. godine, poljski kraljevi su generalno podržavali Jevreje. Takođe treba napomenuti da, iako su gubici Jevreja u tim događajima bili visoki, neki istoričari procenjuju da su bili blizu 500.000, Komonvelt je izgubio trećinu svog stanovništva — oko tri miliona svojih građana.

Jevrejski par, oko 1765.

"Izveštaji o romansama, o zajedničkom piću u tavernama i intelektualnim razgovorima su bili prilično obilni." Bogati Jevreji imali su poljske plemiće za svojim stolom i servirali obroke na srebrnim tanjirima. Do 1764. godine bilo je oko 750.000 Jevreja u poljsko-litvanskoj zajednici. Jevrejska populacija širom sveta u to vreme procenjena je na 1,2 miliona. Godine 1768. pobuna Kolijevštine na zapadu od Dnjepra na Voljiji dovela je do žestokog ubistva poljskih plemića, katoličkih sveštenika i hiljada Jevreja. Četiri godine kasnije, 1772. godine, između Rusije, Prusije i Austrije počela je vojna podela Poljske.

Razvoj judaizma u Poljskoj i Komonveltu

Kultura i intelektualni učinak jevrejske zajednice u Poljskoj imao je dubok uticaj na judaizam u celini. Neki jevrejski istoričari su ispričali da je reč Poljska izgovorena kao Polanija ili Polin na hebrejskom, a transliteracija na hebrejskom ime za Poljsku je tumačeno kao "dobra znamenja" jer se Polanija može podeliti na tri hebrejske reči: po ("ovde") "), lan (" prebiva "), ia (" Bog "), i Polin u dve reči: po (" ovde ") lin (" [treba da stanete “). Tokom vladavine Sigismunda Starog do nacističkog holokausta, Poljska je bila u središtu jevrejskog religijskog života. Mnogi su se složili sa rabinom Davidom ben Šemu'el ha-Levi da je Poljska mesto gde "većinu vremena neznabošci ne štete; naprotiv, oni rade dobro od Izraela" (Divre David; 1689).

Jevrejsko učenje i obrazovanje

Kasno-renesansna sinagoga u Poljskoj 1610—1620

Ješiva je uspostavljena, pod upravom rabina, u istaknutijim zajednicama. Takve škole su zvanično bile poznate kao gimnazije, a njihovi direktori kao rektori. Postojale takve škole u Krakovu, Poznanju i drugim gradovima. Jevrejske štamparije su nastale u prvoj četvrtini 16. veka. Godine 1530, u Krakovu je štampano hebrejsko Petoknjižje (Tora); a krajem veka jevrejske štamparije tog grada i Lublina izdale su veliki broj jevrejskih knjiga, uglavnom verskog karaktera. Rast Talmudske stipendije u Poljskoj bio je u skladu sa većim prosperitetom poljskih Jevreja; i zbog njihove zajedničke autonomije, razvoj obrazovanja bio je potpuno jednostran. Međutim, zabeleženi su izuzeci, gde jevrejska omladina tražila sekularnu nastavu na evropskim univerzitetima. Učeni rabini nisu postali samo tumači Zakona, već i duhovni savetnici, nastavnici, sudije i zakonodavci; i njihov autoritet je primorao opštinske vođe da se upoznaju sa nejasnim pitanjima jevrejskog prava. Poljski Jevreji su pronašli svoj pogled na život oblikovan duhom talmudske i rabinske literature, čiji se uticaj osećao u domu, školi i sinagogi.

U prvoj polovini 16. veka, semena talmudskog učenja su prenesena u Poljsku iz Bohemije, posebno iz škole Jakoba Polaka. Šalom Šahna (oko 1500—1558), učenik Polakla, ubraja se među pionire Talmudskog učenja u Poljskoj. Živeo je i umro u Lublinu. Njegov sin Izrael postao je Lublinski rabin posle smrti njegovog oca, a Šalomov učenik Moses Iserles (1520—1572) postigao je međunarodni ugled među Jevrejima kao koautor Kodeksa jevrejskog prava “. Njegov savremenik i dopisnik Solomon Lurija (1510—1573) u Lublinu takođe je uživao veliki ugled među svojim religioznim učenicima; i Jevreji su priznali autoritet obojice širom Evrope.

Uspon hasidizma

Jakub Frank

Deceniju od uspona kozaka sve do švedskog rata (1648—1658) ostavilo je dubok i trajan utisak ne samo na društveni život poljsko-litvanskih Jevreja, već i na njihov duhovni život. Smanjen je intelektualni učinak Jevreja u Poljskoj. Talmudsko učenje koje je do tog perioda bilo uobičajeno za većinu ljudi postalo je dostupno samo ograničenom broju učenika. Religijska studija je postala preterano formalizovana, neki rabini su se bavili temama koje se tiču religijskih zakona; drugi su pisali komentare o različitim delovima Talmuda u kojima su se raspravljali i raspravljali o argumentima; i povremeno ovi argumenti nisu bili od praktičnog značaja. U isto vreme, mnogi čudotvorci su se pojavili među Jevrejima u Poljskoj, što je kulminiralo nizom lažnih "mesijanskih" pokreta, od kojih je najpoznatija činjenica da je sabatinizam nasledio Frankizam.

U ovo vreme misticizma i preterano formalnog rabinizma došla su učenja Izraela ben Elijezera, poznata kao Bal Šem Tov, (1698—1760), što je imalo dubok uticaj na Jevreje Istočne Evrope i Poljske posebno. Njegovi učenici su podučavali i ohrabrivali ortodoksnu religiju zasnovanu na Kabali, poznatu kao hasidizam. Uspon Hasidskog judaizma u granicama Poljske i šire, imao je velikog uticaja na uspon Haredi judaizma (ortodoksni judaizam) širom sveta, sa stalnim uticajem kroz mnoge Hasidske dinastije.

Podela Poljske

Jevrejska odeća u 17. i 18. veku

Godine 1742, većina Šlezija je bila izgubljena od Prusije. Dalji nered i anarhija vladali su u Poljskoj tokom druge polovine 18. veka, od dolaska na preston svog poslednjeg kralja, Stanislava Augusta Ponjatovskog 1764. Njegov izbor je kupila Katarina Velika za 2,5 miliona rubalja, sa Ruskom vojskom koja se nalazila samo tri milje od Varšave. Osam godina kasnije krajnje pokrajine Poljske bile su preplavljene sa svih strana različitim vojnim snagama i podeljene po prvi put od strane tri susedne imperije, Rusije, Austrije, i Prusija. Komonvelt je izgubio 30% svoje zemlje tokom aneksije 1772. godine, pa čak i više od svojih naroda. Jevreji su bili najbrojniji na teritorijama koje su bile pod vojnom kontrolom Austrije i Rusije.

Berek Joselevič (1764—1809)

Stalni savet ruske vlade (1773—1788) služio je kao najviši upravni sud i bavio se izradom plana koji bi učinio praktičnom reorganizaciju Poljske na racionalnijoj osnovi. Progresivni elementi u poljskom društvu prepoznali su hitnost popularnog obrazovanja kao prvi korak ka reformi. Poznata Komisija za narodno obrazovanje, prvo ministarstvo obrazovanja u svetu, osnovana je 1773. godine koja je osnovala brojne nove škole i preuredilo stare. Jedan od članova komisije, kanclerz Andržej Zamojski, zajedno s drugima, zahtevao je da se zajamči nepovredivost lica i imovine i da se verska tolerancija u određenoj meri odobri; ali on je insistirao da Jevreji koji žive u gradovima treba da budu odvojeni od hrišćana, da oni koji nemaju određenu okupaciju treba da budu proterani iz kraljevstva i da čak i onima koji se bave poljoprivredom ne treba dozvoliti da poseduju zemlju. S druge strane, neki intelektualci predložili su nacionalni sistem vlasti, građansku i političku jednakost Jevreja. To je bio jedini primer u modernoj Evropi pre Francuske revolucije u toleranciji i širokom mišljenju u rešavanju jevrejskog pitanja. Ali sve ove reforme su bile donesene prekasno: ruska vojska je ubrzo napala Poljsku, a ubrzo je usledio i pruski napad.

Druga podela Poljske napravljena je 17. jula 1793. godine. Jevreji, u jevrejskom puku na čelu sa Berekom Joselevičem, učestvovali su u ustanku Košćukova sledeće godine, kada su Poljaci ponovo pokušali da postignu nezavisnost, ali su bili brutalno potisnuti. Nakon pobune došlo je do treće i poslednje podele Poljske 1795. godine. Teritorije koje su uključivale veliku većinu jevrejskog stanovništva prebačene su u Rusiju i tako su postale subjekti te imperije.

Pod stranom vlašću mnogi Jevreji koji su naseljavali ranije poljske zemlje bili su indiferentni prema poljskim težnjama za nezavisnošću. Međutim, većina poljskih Jevreja podržavala je revolucionarne aktivnosti poljskih patriota i učestvovala u nacionalnim ustancima. Poljski Jevreji su učestvovali u novembarskoj pobuni od 1830. do 1831. godine, u januaru 1863. godine, kao i u revolucionarnom pokretu 1905. godine. Mnogi poljski Jevreji bili su upisani u poljske legije, koje su se borile za poljsku nezavisnost, postignutu 1918. godine dok su se okupatorske snage su se raspale nakon Prvog svetskog rata.

Jevreji Poljske u okviru Ruske imperije (1795—1918)

Službena ruska politika se na kraju pokazala kao znatno oštrija prema Jevrejima od one pod nezavisnom poljskom vladavinom. Teritorije koje su nekada bile deo Poljska trebalo je da ostanu dom mnogih Jevreja, jer je 1772. godine Katarina Velika, ruska carica, uspostavila Pale naselja (četvrti za Jevreje), ograničavajući Jevreje na zapadne delove carstva iako je isključila neke oblasti u kojima su Jevreji prethodno živeli. Krajem 19. veka u Palama bi živelo preko četiri miliona Jevreja.

Jevrejski trgovci u 19. veku u Varšavi

Caričina politika prema Jevrejima u Poljskoj menjala se između oštrih pravila i podsticaja kojima je cilj bio da se prekine otpor preobraćanju velikih razmera. Godine 1804, Aleksandar I Pavlovič od Rusije je izdao "Statut o Jevrejima", koji je imao za cilj ubrzanje procesa asimilacije novog jevrejskog stanovništva Imperije. Poljskim Jevrejima je bilo dozvoljeno da osnivaju škole sa ruskim, nemačkim ili poljskim kurikulumom. Oni su mogli da poseduju zemlju na teritorijama koje su pripojene Poljskoj. Međutim, takođe im je bilo zabranjeno davanje u zakup imovine, učenje na jidiš jeziku i ulazak u Rusiju. Zabranjen im je bio rad u pivarskoj industriji. Najgrublje mere koje su nameravale da primoraju Jevreje da se spoje u društvo u celini pozvale su na njihovo proterivanje iz malih sela, prisiljavajući ih da se presele u gradove. Kada je počelo preseljenje, hiljade Jevreja izgubilo je svoj jedini izvor prihoda i obratilo se Kahalu (Veće aškenaskih Jevreja) za podršku. Njihovi životni uslovi na Palama su se dramatično pogoršali.

Tokom vladavine cara Nikole Pavloviča, koga su Jevreji poznavali kao "Haman Drugi", usvojene su stotine novih anti-jevrejskih mera. Odluka cara iz 1827. godine — uz ukidanje tradicionalnog dvostrukog oporezivanja za Jevreje umesto vojne službe — učinila je Jevreje predmetom opšteg zakona o vojnom zapošljavanju koji je zahtevao od jevrejskih zajednica da obezbede 7 regruta za svakih 1000 "duša" svake 4 godine. Za razliku od opšte populacije koja je morala da obezbedi regrute između 18 i 35 godina, Jevreji su morali da regrutuju decu između 12 i 25 godina, na osnovu diskrecionog prava Kahala (Veće aškenaskih Jevreja). Tako je između 1827. i 1857. godine u tzv. Kantonističkim školama smešteno preko 30.000 dece, gde su bili prisiljeni da se preobrate. "Mnoga deca su krijumčarena u Poljsku, gde regrutacija Jevreja nije stupila na snagu do 1844."

Pravilo zoniranja je suspendovano tokom krimskog rata, kada je vojna obaveza postala godišnja. Tokom ovog perioda vođe haskala bi angažovali otmičare jer su mnogi potencijalni regruti radije bežali nego što bi se dobrovoljno predali. U slučaju neispunjenih kvota, mlađi jevrejski dečaci od osam godina, pa čak i mlađi, često su bili uzimani. Zvanična politika Rusije bila je da podstakne prelazak jevrejskih kantonista u državnu religiju pravoslavnog hrišćanstva a jevrejski dečaci su bili prisiljeni na krštenje. Kako je kašrut hrana bila nedostupna, bili su suočeni sa neophodnošću napuštanja jevrejskih dijetetskih zakona. Policijski katolici bili su podvrgnuti sličnom pritisku da se obrate i asimiliraju zato što je Rusko carstvo bilo neprijateljsko prema katolicizmu i poljskom nacionalizmu.

Haskale u Ruskom carstvu

Kulturna i uobičajena izolacija Jevreja postepeno je počela da se razjeda. Sve veći broj jevrejskog naroda usvojio je ruski jezik i običaje. Rusko obrazovanje se proširilo među jevrejskom populacijom. Pojavio se jedan broj jevrejsko-ruskih časopisa.

Aleksandar II je bio poznat kao "carski oslobodilac" za ukidanje kmetstva u Rusiji 1861. godine. Pod njegovom upravom jevrejski narod nije mogao da zaposli hrišćanske sluge, nije mogao da poseduje zemlju i bio je ograničen za putovanja.

Aleksandar III je bio čvrst reakcionar i antisemit ) koji se strogo pridržavao stare doktrine pravoslavlja, autokratije i nacionalnosti. Njegova eskalacija anti-jevrejske politike nastojala je da zapali "popularni antisemitizam", koji je prikazivao Jevreje kao "ubice Hrista" i ugnjetače slovenskih, hrišćanskih žrtava.

Veliki talas anti-jevrejskih pogroma zahvatio je Ukrajinu 1881. godine, nakon što su Jevreji oputuženi za ubistvo Aleksandra II.1881. godine bilo je pogroma u 166 ukrajinskih gradova, hiljade jevrejskih domova je uništeno, mnoge porodice su se svele na ekstremne nivoe siromaštva, veliki broj muškaraca, žena i dece je povređeno a neki su i ubijeni. Događaji na jugu još jednom su podsetili pažnju vlade na jevrejsko pitanje. U Ministarstvu unutrašnjih poslova sazvana je konferencija, a 15. maja 1882. godine uvedeni su takozvani Privremeni propisi koji su ostali na snazi više od trideset godina i postali poznati kao Majski zakoni.

Represivno zakonodavstvo je više puta revidirano. Mnogi istoričari su primetili saglasnost ovih državnih antisemitskih politika sa talasima pogroma koji su se nastavili sve do 1884. godine, uz barem prećutno znanje vlade, a u nekim slučajevima policajci su viđeni i podsticali ili se priključivali rulji.

Godine 1887, kvote sastavljene za broj Jevreja u srednjoškolskom i visokom obrazovanju su bile na 10% unutar Pala, 5% izvan Pala. Bilo je moguće izbeći ova ograničenja u pogledu srednjeg obrazovanja kombinovanjem privatne nastave sa ispitom sa zvanjem kao "vanredni učenik". Shodno tome, unutar Pala takvi izvan učenici bili su gotovo potpuno mladi ljudi. Ograničenja koja se odnose na obrazovanje, tradicionalno visoko cenjena u jevrejskim zajednicama, rezultirala su ambicijom da se istakne nad vršnjacima i povećala se stopa emigracije. Vlada je ograničavala Jevreje da ulaze u profesiju zakona, ograničavajući broj Jevreja koji su primljeni u advokatsku komoru.

Godine 1886, sproveden je edikt o proterivanju istorijskog jevrejskog stanovništva u Kijev. Većina Jevreja je proterana iz Moskve 1891. godine a novoizgrađenu sinagogu zatvorile su gradske vlasti. Car Aleksandar III je odbio da ograniči represivne prakse i navodno je naveo: "Ali nikada ne smemo zaboraviti da su Jevreji razapeli našeg Učitelja i prolili njegovu dragocenu krv."

Godine 1892, nove mere zabranile su učešće Jevreja na lokalnim izborima uprkos velikom broju u mnogim gradovima na Palama. Gradski propisi zabranili su Jevrejima pravo da biraju ili budu birani u gradu Dumas. Samo malom broju Jevreja bilo je dozvoljeno da budu članovi gradske dume, putem imenovanja od strane posebnih komisija.

Tokom kasnog 19. i početka 20. veka, Rusko carstvo je imalo ne samo najveću jevrejsku populaciju na svetu, već i većinu svetskih Jevreja koji žive unutar njenih granica. Godine 1897, prema ruskom popisu iz 1897. godine, ukupna jevrejska populacija Rusije je bila 5.189.401 osoba oba pola (4,13% od ukupnog stanovništva). Od tog broja, 93,9% je živelo u 25 provincija Pale naselja. Ukupna populacija u Pala naseljima iznosila je 42.338.367 — od toga, 4.805.354 (11,5%) su bili Jevreji.

Oko 450.000 jevrejskih vojnika je služilo u ruskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata i borilo se rame uz rame sa svojim slovenskim kolegama. Kada su stotine hiljada izbeglica iz Poljske i Litvanije, među kojima je bilo i bezbroj Jevreja, pobeglo u teroru pre neprijateljske invazije, Pale naselja su de fakto prestala da postoje. Većina ograničenja obrazovanja Jevreja uklonjena je imenovanjem grofa Pavla Ignatjeva za ministra obrazovanja.

Politika na poljskoj teritoriji

Bundisti na protestu, 1917

Krajem 19. veka, osnovao se veći broj političkih pokreta unutar same jevrejske zajednice, pokrivajući širok spektar gledišta i boreći se za glasove na lokalnim i regionalnim izborima. Cionizam je postao veoma popularan sa pojavom socijalističke partije Poale Zion, kao i religioznog poljskog Mizrahija i sve popularnijeg generalnog cionista. Jevreji su takođe preuzeli socijalizam, formirajući sindikat Bund koji je podržao asimilaciju i prava na rad. Narodna partija zalagala se, sa svoje strane, za kulturnu autonomiju i otpor prema asimilaciji. Godine 1912, Agudat Izrael, religiozna partija, je nastala.

Mnogi Jevreji su učestvovali u poljskim ustancima, posebno protiv Rusije (pošto su Rusi veoma diskriminisali Jevreje).

Do kraja 19. veka, 14% poljskih građana su bili Jevreji. Jevreji su učestvovali u svojim verskim zajednicama, kao i u lokalnoj i federalnoj vladi. U poljskom Sejmu bilo je nekoliko istaknutih jevrejskih političara, kao što su Apolinari Hartglas i Jičak Gruenbaum. Mnoge jevrejske političke partije bile su aktivne i predstavljale su širok ideološki spektar, od cionista, do socijalista do anti-cionista. Jedna od najvećih partija bila je Bund, koja je bila najjača u Varšavi i Lođu.

Pored socijalista, popularne su bile i cionističke partije, posebno marksistička Poale Zion i pravoslavni verski poljski Mizrahi. Generalna cionistička partija postala je najistaknutija jevrejska stranka u međuratnom periodu i na izborima 1919. godine za prvi poljski parlament, dobila je 50% glasova Jevreja.

Nemački cionist Mak Bodenhajmer osnovao je 1914. godine kratkotrajni nemački Komitet za oslobađanje ruskih Jevreja, sa ciljem uspostavljanja tamponske države u okviru jevrejskih Pale naselja, sastavljene od bivših poljskih provincija koje su pripojene Rusiji. Plan, poznat kao Liga istočnoevropskih država, uskoro se pokazao nepopularnim i kod nemačkih zvaničnika i kod Bodenhajmerovih kolega. Bodenhajmer je nađen mrtav naredne godine.

Međuratni period 1918—1939.

Jevrejska deca u Lođu, 1910

Dok je većina poljskih Jevreja bila neutralna prema ideji poljske države, mnogi su odigrali značajnu ulogu u borbi za nezavisnost Poljske tokom Prvog svetskog rata; oko 650 Jevreja pridružilo se vojsci, više od svih ostalih manjina zajedno. Istaknuti Jevreji bili su među članovima privremene vlade ponovo nastale suverene Poljske. Jedna jevrejska organizacija tokom rata koja se protivila poljskim aspiracijama bila je Komitet fur den Osten (Komitet za Istok) koju su osnovali nemački jevrejski aktivisti, koji su promovisali ideju da Jevreji na istoku postanu "predvodnici nemačkog ekspanzionizma" kao "pouzdani vazali Nemačke" protiv drugih etničkih grupa u regionu i služeći kao "živi zid protiv seperatista Poljaka" .

Posle Prvog svetskog rata lokalizovani sukobi su zahvatili istočnu Evropu između 1917. i 1919. godine. Mnogi napadi su bili pokrenuti protiv Jevreja tokom Ruskog građanskog rata, Poljsko-ukrajinskog rata i Poljsko-sovjetskog rata koji je završio Ričkim sporazumom. Skoro polovina jevrejskih muškaraca za koje se smatralo da su podržavali boljševičku Rusiju u ovim incidentima bila je u svojim dvadesetim godinama. Neposredno nakon završetka Prvog svetskog rata, Zapad je postao uznemiren izveštajima o navodnim masovnim pogromima u Poljskoj protiv Jevreja. Pritisak na vladinu akciju stigao je do tačke u kojoj je američki predsednik Vudro Vilson poslao zvaničnu komisiju da istraži ovo pitanje. Komisija, koju je predvodio Henri Morgentau, zaključio je u svom izveštaju da su optužbe o pogromima preterane. On je identifikovao osam incidenata u godinama 1918—1919 od 37 uglavnom praznih zahteva za naknadu štete, i procenio je broj žrtava na 280. Četiri od njih pripisane su postupcima dezertera i nedisciplinovanih pojedinačnih vojnika; nijedna nije okrivljena za zvaničnu vladinu politiku. Među incidentima, tokom bitke za Pinsk, komandant poljskog pešačkog puka optužio je grupu jevrejskih muškaraca za zaveru protiv Poljaka i naredio pogubljenje trideset pet jevrejskih muškaraca i mladih. U izveštaju utvrđeno je da je optužba "lišena temelja" iako je njihov sastanak bio nezakonit u meri u kojoj je bio izdajnički. U logoru Lvov, koji je postojao 1918. godine tokom poljsko-ukrajinskog rata za nezavisnost, dan nakon što su Poljaci zarobili Lvov — zaključeno je da je 64 Jevreja ubijeno . U Varšavi su vojnici Plave armije napali Jevreje na ulicama, ali su ih vojne vlasti kaznile. Za mnoge druge događaje u Poljskoj kasnije je utvrđeno da su preuveličani, posebno od strane savremenih novina kao što je Njujork Tajms, iako su se ozbiljne zloupotrebe protiv Jevreja, uključujući pogromi, nastavili drugde, posebno u Ukrajini. Gore pomenuti zločini koje je počinila mlada poljska vojska i njeni saveznici 1919. godine tokom njihove operacije u Kijevu protiv boljševika, imali su dubok uticaj na spoznaju o ponovnom nastajanju poljske države. Rezultat zabrinutosti oko sudbine poljskih Jevreja bio je niz eksplicitnih klauzula u Versajskom ugovoru koje su potpisale zapadne sile, i predsednik Paderevski, štiteći prava manjina u novoj Poljskoj uključujući i Nemce. Godine 1921, poljski Ustav iz marta dao je Jevrejima ista zakonska prava kao i drugi građani i garantovao im je versku toleranciju i slobodu obeležavanja verskih praznika.

Broj Jevreja koji su emigrirali u Poljsku iz Ukrajine i Sovjetske Rusije tokom međuratnog perioda brzo je rastao. Jevrejsko stanovništvo na području bivšeg poljskog kongresa povećalo se sedam puta između 1816. i 1921. godine, sa oko 213.000 na oko 1.500.000 . Prema poljskom nacionalnom popisu iz 1921. godine, u Drugoj poljskoj Republici živelo je 2.845.364 Jevreja; ali, do kraja 1938. taj broj je porastao za više od 16% na približno 3.310.000. Prosečna stopa trajnog naseljavanja je oko 30.000 godišnje. U isto vreme, svake godine je oko 100.000 Jevreja prolazilo kroz Poljsku u nezvaničnoj emigraciji u inostranstvu. Od kraja poljsko-sovjetskog rata do kraja 1938. godine, jevrejsko stanovništvo u Republici poraslo je za više od 464.000.

Jevrejska i poljska kultura

Velika Sinagoga u Varšavi

Nezavisna Druga Poljska Republika imala je veliku i živu jevrejsku manjinu. Do početka Drugog svetskog rata, Poljska je imala najveću koncentraciju Jevreja u Evropi iako su mnogi poljski Jevreji imali posebnu kulturu i etnički identitet od katoličkih Poljaka. Neki autori navode da se samo oko 10% poljskih Jevreja u međuratnom periodu može smatrati "asimilovanim", dok se više od 80% lako može priznati kao Jevreji.

Prema nacionalnom popisu iz 1931. godine, bilo je 3.130.581 poljskih Jevreja mereno deklaracijom svoje religije. Procenjujući porast stanovništva i emigraciju iz Poljske između 1931. i 1939. godine, u Poljskoj je bilo 1.347.000 Jevreja od 1. septembra 1939. godine (približno 10% ukupnog stanovništva) prvenstveno u velikim i manjim gradovima: 77% je živelo u gradovima i 23% u selima. Oni su činili oko 50%, a u nekim slučajevima čak 70% stanovništva manjih gradova, posebno u istočnoj Poljskoj. Pre Drugog svetskog rata, jevrejska populacija u Lođu brojala je oko 233,000, što je otprilike jedna trećina gradskog stanovništva. Grad Lvov (sada u Ukrajini) imao je treću najveću jevrejsku populaciju u Poljskoj, koja je 1939. godine imala 110.000 stanovnika (42%). Vilno (sada u Litvaniji) je imalo jevrejsku zajednicu od skoro 100.000, oko 45% od ukupnog broja gradova. Godine 1938, jevrejsko stanovništvo u Krakovu brojalo je preko 60.000, ili oko 25% od ukupne populacije grada. Godine 1939, bilo je 375.000 Jevreja u Varšavi ili jedna trećina gradskog stanovništva. Samo je Njujork imao više jevrejskih stanovnika nego Varšava.

Glavne industrije u kojima su bili zaposleni poljski Jevreji bili su proizvodnja i trgovina. U mnogim oblastima zemlje, većina maloprodajnih preduzeća su bila u vlasništvu Jevreja, koji su ponekad bili među najbogatijim članovima njihovih zajednica. Mnogi Jevreji su radili i kao obućari i krojači, kao iu slobodnim profesijama; doktori (56% svih doktora u Poljskoj), nastavnici (43%), novinari (22%) i pravnici (33%).

Jevrejska omladina i verske grupe, razne političke partije i cionističke organizacije, novine i pozorište su cvetali. Jevreji su posedovali zemljište i nekretnine, učestvovali u maloprodaji i proizvodnji iu izvoznoj industriji. Njihova verska uverenja protezala su se u rasponu od pravoslavnog Hasidskog judaizma do liberalnog judaizma.

Poljski jezik, a ne jidiš, sve više su koristili mladi Jevreji iz Varšave koji nisu imali problema da se u potpunosti identifikuju kao Jevreji, Varšavci i Poljaci. Jevreji kao što je Bruno Šulc, ulazili su u mejnstrim poljskog društva, iako su mnogi mislili da su kao posebna nacionalnost unutar Poljske. Većina dece je upisana u jevrejske verske škole, koje su ograničavale njihovu sposobnost da govore poljski. Kao rezultat toga, prema popisu iz 1931. godine, 79% Jevreja proglasilo je jidiš za svoj prvi jezik, a samo 12% je navelo poljski jezik, dok je preostalih 9% koristilo hebrejski jezik. Nasuprot tome, velika većina Jevreja rođenih u Nemačkoj iz tog perioda govorila je nemački kao svoj prvi jezik. Tokom školske godine 1937—1938 bilo je 226 osnovnih škola i dvanaest srednjih škola, kao i četrnaest stručnih škola sa jidiš ili hebrejskim kao nastavnim jezicima. Jevrejske političke stranke, Socijalistički generalni jevrejski radni sindikat Bund, kao i stranke cionističkog desnog i levog krila i religiozni konzervativni pokreti, bile su zastupljene u Sejmu (poljskom parlamentu) kao i u regionalnim savetima

Isak Baševis Zinger, jevrejski književnik nobelovac

Jevrejska kulturna scena bila je posebno živa u Poljskoj pre Drugog svetskog rata, sa brojnim jevrejskim publikacijama i više od stotinu časopisa. Autori na jidišu, naročito Isak Baševis Zinger, nastavili su da stiču međunarodno priznanje kao klasični jevrejski pisci; Zinger je osvojio 1978. Nobelovu nagradu za književnost. Drugi jevrejski autori tog perioda, kao što su Bruno Šulc, Julijan Tuvim, Marijan Hemar, Emanuel Šlechter i Boleslav Lesmijan, kao i Konrad Tom i Jerzi Jurandot, koji su dali važan doprinos poljskoj književnosti.

Tenzije i antisemitizam

Sve veći procenat Jevreja u međuratnoj Poljskoj živeo je odvojeno od poljske većine. Godine 1921, 74,2% poljskih Jevreja navelo je jidiš ili hebrejski kao svoj maternji jezik; taj broj je porastao na 87% do 1931. godine, što je doprinelo rastućim tenzijama između Jevreja i Poljaka. Jevreji su često bili neidentifikovani kao poljski državljani, što je problem ne samo zbog asimilacije prikazanog u nacionalnim popisima između 1921. i 1931. godine, već i zbog priliva ruskih Jevreja koji su izbegavali progon - posebno u Ukrajini, gde se tokom građanskog rata dogodilo 2.000 pogroma, oko 30.000 Jevreja je direktno masakrirano a ukupno je poginulo 150.000. Veliki broj ruskih Jevreja emigrirao je u Poljsku, jer su po mirovnom sporazumu u Rigi imali pravo da izaberu zemlju koju preferiraju. Nekoliko stotina hiljada izbeglica pridružilo se već brojnoj jevrejskoj manjini u Poljskoj drugoj republici. Ekonomska nestabilnost koja je rezultat toga, bila je ogledana u antisemitističkim stavovima u nekim medijima; diskriminacija, isključenost i nasilje na univerzitetima; i pojavljivanje "anti-jevrejskih odreda" povezanih sa nekim od desničarskih političkih stranaka. Ovakav razvoj događaja doprineo je većoj podršci među jevrejskim zajednicama za cionističke i socijalističke ideje, zajedno sa pokušajima dalje migracije, koje je ograničila samo britanska vlada. Posebno, "kampanja za emigraciju Jevreja bila je zasnovana ne na antisemitizmu, već na objektivnim društvenim i ekonomskim faktorima". Međutim, bez obzira na ove promenjive ekonomske i društvene uslove, porast antisemitske aktivnosti u predratnoj Poljskoj bio je tipičan i za antisemitizam koji se nalazio u drugim delovima Evrope u to vreme, razvijajući se u širem kontekstu u svim drugim evropskim zemljama.

Situacija su se popravila za vreme vladavine Jozefa Pilsudskog (1926—1935). Pilsudski je suprotstavio "etničkoj asimilaciji" sa politikom "asimilacije države": građane su sudili po lojalnosti državi, a ne po nacionalnosti. Godine 1926—1935 bile su pozitivno posmatrane od strane mnogih poljskih Jevreja, čija se situacija posebno poboljšala pod kabinetom imenovanog. Međutim, kombinacija različitih faktora, uključujući i Veliku depresiju, značila je da situacija jevrejskih Poljaka nikada nije bila zadovoljavajuća i opet se pogoršala nakon smrti Pilsudskog u maju 1935. koju su mnogi Jevreji smatrali tragedijom. Jevrejske industrije su bile negativno pogođene razvojem masovne proizvodnje i pojavom robnih kuća koje su nudile gotove proizvode. Tradicionalni izvori sredstava za život za procenjenih 300.000 jevrejskih porodičnih poduzeća u zemlji počeli su da nestaju, što je doprinelo rastućem trendu ka izolaciji i unutrašnjoj samodovoljnosti. Teška situacija u privatnom sektoru dovela je do rasta upisa u visoko obrazovanje. Jevrejski studenti su 1923. godine činili 62,9% svih studenata stomatologije, 34% medicinskih nauka, 29,2% filozofije, 24,9% hemije i 22,1% prava (26% do 1929) na svim poljskim univerzitetima. Pretpostavlja se da su takvi neproporcionalni brojevi verovatni uzrok zaostatka.

Jevrejski student sa indeksom u kojem je oznaka geta, 1934

Sa uticajem rastuće stranke politici, antisemitizam je dobio novi zamah u Poljskoj i najviše se osetio u manjim gradovima i u sferama u kojima su Jevreji došli u direktan kontakt sa Poljacima, kao što su bile u poljske škole ili sportski klubovi. Dalje akademsko uznemiravanje, kao što je uvođenje geto klupe, koje su prisiljavale jevrejske studente da sede u sekcijama predavaonica koje su rezervisane isključivo za njih, anti-jevrejske nerede, i polu-zvanične ili nezvanične kvote uvedene 1937. u nekim Univerzitetima, su prepolovili broj Jevreja na poljskim univerzitetima između nezavisnosti 1918. i kasnih 1930-ih. Ograničenja su bila toliko inkluzivna da su Jevreji činili 20,4% studentskog tela od 1928—1937. godine a udeo se smanjio na samo 7,5%, od ukupne populacije od 9,75% Jevreja u zemlji prema popisu iz 1931.

Iako su mnogi Jevreji bili obrazovani, oni su bili isključeni iz većine vladine birokratije. Veliki broj se stoga okrenuo liberalnim profesijama, posebno medicini i pravu. Godine 1937. katolički sindikati poljskih lekara i advokata ograničili su svoje nove članove na hrišćanske Poljake (na sličan način su Jevrejski sindikati nakon 1918. isključili nejevrejske profesionalce iz njihovih redova). Najveći broj jevrejskih radnika bio je organizovan u jevrejskim sindikatima pod uticajem jevrejskih socijalista koji su se podelili 1923. da bi se priključili Komunističkoj partiji Poljske i Drugoj internacionali.

Anti-jevrejski osećaj u Poljskoj dostigao je zenit u godinama koje su dovele do Drugog svetskog rata. Između 1935. i 1937. sedamdeset devet Jevreja je ubijeno, a 500 je povređeno u anti-jevrejskim incidentima. Nacionalna politika je bila takva da su Jevreji koji su uglavnom radili kod kuće i u malim prodavnicama bili isključeni iz socijalnih programa. U provincijskom glavnom gradu Čaku, Jevreji su činili 48,5% raznolike multietničke populacije od 35.550 Poljaka, Ukrajinaca, Belorusa i drugih.. Luck je imao najveću jevrejsku zajednicu u vojvodstvu. U gradu Brest 1936. godine Jevreji su činili 41,3% opšte populacije, a oko 80,3% privatnih preduzeća bilo je u vlasništvu Jevreja. 32% jevrejskih stanovnika Radoma takođe je uživalo profit, sa 90% malih preduzeća u gradu koji su posedovali i upravljali Jevreji, uključujući bravare, zlatare, krojače, proizvođače šešira, frizere, stolare, kućne majstore i instalatere tapeta, obućare, kao i većina pekara .

Nacionalni bojkot jevrejskog biznisa i zagovaranje za njihovu konfiskaciju promovisala je Demokratska stranka, koja je uvela pojam "hrišćanska prodavnica". Organizovan je i nacionalni pokret za sprečavanje Jevreja od klanja životinja, sa pravima životinja kao navedenom motivacijom. Nasilje je takođe često bilo usmereno na jevrejske radnje, a mnoge od njih su bile opljačkane. Istovremeno, uporni ekonomski bojkoti i uznemiravanje, uključujući nemire koji uništavaju imovinu, u kombinaciji sa efektima Velike depresije koji su bili veoma ozbiljni za poljoprivredne zemlje poput Poljske, smanjili su životni standard Poljaka i poljskih Jevreja do te mere da je krajem tridesetih godina veliki deo poljskih Jevreja živeo u siromaštvu. Kao rezultat toga, uoči Drugog svetskog rata, jevrejska zajednica u Poljskoj bila je velika i živahna interno, ali (sa izuzetkom nekoliko profesionalaca) takođe znatno siromašnija i manje integrisana od Jevreja u većem delu zapadne Evrope.

Glavni napor antisemitizma u Poljskoj u to vreme bio je motivisan katoličkim verskim uverenjima i vekovnim mitovima kao što je krvna kleveta. Ovaj religiozni antisemitizam se ponekad pridružio ultra-nacionalističkom stereotipu o Jevrejima kao nelojalnom poljskom narodu. Uoči Drugog svetskog rata, mnogi tipični poljski hrišćani su verovali da je previše Jevreja u zemlji, a poljska vlada se sve više bavila "jevrejskim pitanjem". Neki političari su bili za masovnu jevrejsku emigraciju iz Poljske.

U vreme nemačke invazije 1939. godine, antisemitizam je eskalirao, a neprijateljstvo prema Jevrejima bilo je uporište desničarskih političkih snaga posle Pilsudskog režima i katoličke crkve. Diskriminacija i nasilje nad Jevrejima učinili su poljsku jevrejsku populaciju sve siromašnijom, kao što je to bio slučaj u većini centralne i istočne Evrope. Uprkos predstojećoj pretnji Poljskoj Republici od nacističke Nemačke, malo je napora bilo vidljivo na putu pomirenja sa poljskim jevrejskim stanovništvom. U julu 1939. provladina. Gazeta Polska je napisala: "Činjenica da se naši odnosi sa Rajhom pogoršavaju ne umanjuje ni najmanje deaktivaciju našeg programa u jevrejskom pitanju — ne postoji i ne može biti zajednički jezik između našeg unutrašnjeg jevrejskog problema i odnosa Poljske sa Hitlerskim Rajhom". Eskaliranje neprijateljstva prema poljskim Jevrejima i zvanična želja poljske vlade da ukloni Jevreje iz Poljske nastavila se sve do nemačke invazije na Poljsku.

Drugi svetski rat

Grobovi poljskih i jevrejskih vojnika koji su poginuli 1939. godine

Broj Jevreja u Poljskoj 1. septembra 1939. godine iznosio je oko 3.474.000 ljudi. Stotinu trideset hiljada vojnika jevrejskog porekla, uključujući glavnog rabina poljske vojske, služilo je u poljskoj vojsci pri izbijanju Drugog svetskog rata, i tako je među prvima pokrenulo oružani otpor protiv nacističke Nemačke. Tokom septembarske kampanje ubijeno je oko 20.000 jevrejskih civila i 32.216 jevrejskih vojnika, dok su Nemci zarobili 61.000. Većina nije preživela. Vojnici i podoficiri koji su pušteni na kraju su se našli u nacističkim getoima i radnim logorima i doživeli su istu sudbinu kao i drugi jevrejski civili u holokaustu koji je usledio u Poljskoj. Godine 1939, Jevreji su činili 30% stanovništva Varšave. Dolaskom rata, jevrejski i poljski građani Varšave zajednički su branili grad, odbacujući njihove razlike. Poljski Jevreji su kasnije služili u gotovo svim poljskim formacijama tokom čitavog Drugog svetskog rata, mnogi su bili ubijeni ili ranjeni i mnogi su bili nagrađivani zbog svojih borbenih veština i izuzetne službe. Jevreji su se borili sa poljskim oružanim snagama na Zapadu, u sovjetskoj formiranoj Poljskoj narodnoj armiji, kao i u nekoliko podzemnih organizacija i bili su deo poljskih partizanskih jedinica ili jevrejskih partizanskih formacija.

Sovjetski Savez potpisao je 23. avgusta 1939. pakt sa nacističkom Nemačkom koji sadrži protokol o podeli Poljske (odbijen od strane Sovjetskog Saveza narednih 50 godina). Nemačka vojska je napala Poljsku 1. septembra 1939. a Sovjetski Savez je sledio napadom na istočnu Poljsku 17. septembra 1939. Za nekoliko sedmica, 61,2% poljskih Jevreja našlo se pod nemačkom okupacijom, dok je 38,8% bilo zarobljeno u poljskim oblastima koje su aneksirali Sovjetski Savez. Na osnovu migracije stanovništva sa Zapada na Istok tokom i posle nemačke invazije procenat Jevreja pod sovjetskom okupacijom bio je znatno viši od nacionalnog popisa.

Sovjetska aneksija bila je praćena rasprostranjenim hapšenjima vladinih zvaničnika, policije, vojnog osoblja, graničara, učitelja, sveštenika, sudija itd., Nakon čega su sledili masakri zatvorenika NKVD-a kao i masovne deportacije 320.000 poljskih državljana u sovjetsku unutrašnjost i robovsku službu radnim logorima u kojima je, kao rezultat nehumanih uslova, otprilike polovina njih umrla pre kraja rata.

Jevrejske izbeglice pod sovjetskom okupacijom nisu imale dovoljno saznanja o tome šta se dešava pod Nemcima jer sovjetski mediji nisu izveštavali o događajima na teritorijama koje su okupirali njihovi nacistički saveznici. Mnogi ljudi iz zapadne Poljske prijavili su se za povratak u nemačku zonu, uključujući i bogatije Jevreje, kao i neke političke i društvene aktiviste iz međuratnog perioda. Umesto toga, NKVD ih je označila kao "klasne neprijatelje" i zajedno sa ostalima deportovala u Sibir. Jevreji uhvaćeni na graničnim prelazima ili angažovani u trgovini i drugim "ilegalnim" aktivnostima takođe su uhapšeni i deportovani. Pogubljeno je nekoliko hiljada, uglavnom zarobljenih poljskih vojnika; neki od njih su Jevreji.

Sva privatna svojina i privatna preduzeća su nacionalizovana; politička aktivnost je delegalizovana i hiljade ljudi je zatvoreno, mnogi od njih su kasnije pogubljeni. Cionizam, koji su Sovjeti proglasili kontrarevolucionarnim, takođe je bio zabranjen. U samo jednom danu svi poljski i jevrejski mediji su bili zatvoreni i zamenjeni novom sovjetskom štampom, koja je vodila političku propagandu napadajući religiju uključujući i jevrejsku veru. Sinagoge i crkve još nisu bile zatvorene, ali su bile oporezovane. Sovjetska rublja male vrednosti odmah je izjednačena sa mnogo većim poljskim zlotom, a krajem 1939. zlota je ukinuta. Većina ekonomskih aktivnosti postala je predmet centralnog planiranja i ograničenja NKVD. Pošto su se jevrejske zajednice više oslanjale na trgovinu i mala preduzeća, konfiskacije imovine imale su veći uticaj u odnosu na opštu populaciju. Sovjetska vlast je dovela do bliskog kolapsa lokalne ekonomije, koju karakterišu nedovoljne plate i opšta nestašica roba i materijala. Jevreji su, kao i ostali stanovnici regiona, primetili pad životnog standarda.

Prema sovjetskoj politici, etnički Poljaci su otpušteni i uskraćeni im je pristup državnim službama. Bivši visoki zvaničnici i ugledni pripadnici poljske zajednice uhapšeni su i prognani zajedno sa svojim porodicama. U isto vreme, sovjetske vlasti su ohrabrile mlade jevrejske komuniste da popune novo ispražnjena radna mesta u vladi i državnoj službi.

Dok su se većina istočnih Poljaka konsolidovala oko antisovjetskih osećanja, deo jevrejske populacije, zajedno sa etničkim beloruskim i ukrajinskim aktivistima, pozdravili su invaziju sovjetskih snaga kao zaštitnike. Opšti osećaj među poljskim Jevrejima bio je osećaj privremenog olakšanja u izbegavanju nacističke okupacije u prvim nedeljama rata. Poljski pesnik i bivši komunista Aleksander Vat izjavio je da su Jevreji bili skloniji da sarađuju sa Sovjetima.

Pitanje jevrejske saradnje sa sovjetskom okupacijom ostaje kontroverzno. Neki naučnici primećuju da, iako nisu pro-komunisti, mnogi Jevreji vide Sovjete kao manju pretnju u poređenju sa nemačkim nacistima. Oni naglašavaju da su priče o Jevrejima koje dočekuju Sovjete na ulicama, koje se jasno pamte od mnogih Poljaka iz istočnog dela zemlje, impresionistički i nisu pouzdani pokazatelji nivoa podrške Jevrejima za Sovjete. Pored toga, primećeno je da su neki etnički polovi bili tako istaknuti kao Jevreji u popunjavanju civilnih i policijskih položaja u okupacionoj upravi, i da su Jevreji, i civili i poljska vojska, podjednako trpeli u rukama sovjetskih okupatora. Koliki god entuzijazam za sovjetsku okupaciju su Jevreji mogli da osete, uskoro se raspršio kada su okupatori osetili uticaj potiskivanja jevrejskih društvenih načina života. Napetosti između etničkih Poljaka i Jevreja, kao rezultat ovog perioda, prema nekim istoričarima, odrazile su se na odnose između Poljaka i Jevreja tokom čitavog rata, stvarajući do današnjeg dana, slepu ulicu poljsko-jevrejskog zbližavanja.

Iako je samo mali procenat jevrejske zajednice bio član Komunističke partije Poljske tokom međuratne ere, zauzeli su uticajno i upadljivo mesto u partijskom rukovodstvu i u rangu glavnih centara, kao što je Varšava, Lođ i Lvov. Veći broj mlađih Jevreja, često preko pro-marksističkog Bunda ili nekih cionističkih grupa, bili su saosećajni sa komunizmom i sovjetskom Rusijom, jer su oba bili neprijatelji Poljske druge republike. Kao rezultat ovih faktora, nakon 1939. godine bilo im je lako da učestvuju u sovjetskoj okupacionoj upravi u istočnoj Poljskoj i kratko su zauzeli istaknute položaje u industriji, školama, lokalnoj upravi, policiji i drugim sovjetskim institucijama. Koncept "judeo-komunizma" je ojačan tokom perioda sovjetske okupacije.

Obaveštenje na jidiš jeziku o izborima za sovjetsku lokalnu upravu Narodnom veću Zapadne Belorusije, snimljeno tokom prvih dana nemačke okupacije u julu 1941.

Bilo je i Jevreja koji su pomagali Poljacima tokom sovjetske okupacije. Među hiljadama poljskih oficira koje je ubio sovjetski NKVD u masakru u Katinu bilo je i 500—600 Jevreja. Od 1939. do 1941. godine između 100.000 i 300.000 poljskih Jevreja deportovano je iz sovjetske teritorije u Sovjetski Savez. Neki od njih, posebno poljski komunisti (npr. Jakub Berman), su se dobrovoljno preselili; međutim, većina njih je bila prisilno deportovana ili zatvorena u Gulagu. Mali broj poljskih Jevreja (oko 6.000) bio je u mogućnosti da napusti Sovjetski Savez 1942. godine sa vojskom Vladislavom Andersom, među kojima je i budući premijer Izraela Menahem Begin. Tokom boravka u korpusu poljske vojske u britanskom mandatu u Palestini, 67% (2972) jevrejskih vojnika napustilo je naselje u Palestini. General Anders je odlučio da ne progoni dezertere i naglasio da su se jevrejski vojnici koji su ostali u Sili hrabro borili. Na groblju poljskih vojnika koji su poginuli u bici kod Monte Kasina nalaze se nadgrobni spomenici sa Davidovom zvezdom. Jedan broj jevrejskih vojnika poginuo je i prilikom oslobađanja Bolonje.

Holokaust u Poljskoj pod okupacijom Nemačke

Mapa holokausta u okupiranoj Poljskoj

Poljska jevrejska zajednica je najviše trpela u holokaustu. Tokom rata stradalo je oko šest miliona poljskih državljana, polovina (tri miliona) poljskih Jevreja — svi osim oko 300.000 jevrejske populacije — koji su ubijeni u nemačkim nacističkim logorima za uništavanje Aušvica, Treblinke, Majdanka, Belzeca, Sobibor, Čelmno ili su umrli od gladi u getu.

Poljska je bila mesto gde je proveden nemački nacistički program za istrebljenje Jevreja, "konačno rešenje", budući da je u to vreme većina evropskih Jevreja živela u to vreme (isključujući Sovjetski Savez).

Godine 1939, nekoliko stotina sinagoga je dignuto u vazduh ili spaljeno od strane Nemaca koji su ponekad prisiljavali Jevreje da to urade sami. U mnogim slučajevima, Nemci su sinagoge pretvorili u fabrike, mesta zabave, bazene ili zatvore. Do kraja rata, gotovo sve sinagoge u Poljskoj su uništene. Rabini su dobili naređenja da plešu i pevaju u javnosti, sa svojim bradama rezanim ili poderanim. Neki rabini su zapaljeni ili obešeni.

Nemci su naredili registraciju svih Jevreja i reč "Jude" je bila označena u njihovim ličnim kartama. Brojna ograničenja i zabrane koje se odnose na Jevreje uvedene su i brutalno sprovedene. Na primer, Jevrejima je bilo zabranjeno da hodaju trotoarima, koriste javni prevoz, ulaze u prostore za slobodno vreme, sportske arene, pozorišta, muzeje i biblioteke. Na ulici, Jevreji su morali da podignu svoj šešir na prolaznike Nemce. Krajem 1941. godine svi Jevreji u Poljskoj, okupiranoj u Nemačkoj, osim dece, morali su da nose identifikacionu značku sa plavom Davidovom zvezdom . Rabini su bili poniženi u "spektaklima koje su organizovali nemački vojnici i policija", koji su svoje puške "iskoristili za ples u svojim molitvenim šalovima". Nemci su "razočarani što su Poljaci odbili da sarađuju", u pokušaju uspostavljanja kolaboracionističke vlade u Poljskoj ipak, nemački tabloidi rutinski su vodili antisemitske članke koji su podsticali lokalno stanovništvo da usvoji stav ravnodušnosti prema Jevrejima.

Nakon Operacije Barbarosa, mnogi Jevreji u tadašnjoj Istočnoj Poljskoj postali su žrtve nacističkih odreda smrti pod imenom Ajnzacgrupe, koji su ubijali Jevreje, naročito 1941. godine. Potpuni opseg poljskog učešća u masakrima poljske jevrejske zajednice ostaje kontroverzna tema, delom zbog odbijanja jevrejskih vođa da dozvole da se posmrtni ostaci jevrejskih žrtava ekshumiraju i da se pravilno utvrdi njihov uzrok smrti. Poljski institut za nacionalno pamćenje identifikovao je dvadeset dva grada koji su imali pogrome slične Jedvabne pogromu. Razlozi za ove masakre se i dalje razmatraju, ali su uključivali antisemitizam, ljutnju zbog navodne saradnje sa sovjetskim osvajačima u poljsko-sovjetskom ratu.

Neki jevrejski istoričari su pisali o negativnim stavovima nekih Poljaka prema progonjenim Jevrejima tokom Holokausta. Dok su članovi katoličkog sveštenstva rizikovali svoje živote da bi pomogli Jevrejima, njihovi napori su ponekad napravljeni suočeni sa antisemitskim stavovima iz crkvene hijerarhije. Anti-jevrejski stavovi su postojali i u poljskoj vladi u izgnanstvu u Londonu, iako je 18. decembra 1942. predsednik u izgnanstvu Vladislav Račkevič, napisao dramatično pismo papi, moleći ga za javnu obranu i ubijenih Poljaka i Jevreja. Uprkos uvođenju smrtne kazne koja se proteže na čitave porodice spasilaca, broj poljskih pravednika među narodima svedoči o činjenici da su Poljaci bili spremni da preuzmu rizik kako bi spasli Jevreje.

Stavovi preživelih Holokausta o poljskom ponašanju tokom rata protežu se u širokom rasponu, u zavisnosti od njihovih ličnih iskustava. Neki su veoma negativni, zasnovani na stavu hrišćanskih Poljaka kao pasivnih svedoka koji su propustili da deluju i pomognu Jevrejima jer su ih progonili ili likvidirali nacisti. Poljaci, koji su takođe bili žrtve nacističkih zločina, često su se plašili za sopstvene i porodične živote i taj strah je sprečio mnoge od njih da pruže pomoć, čak i ako su neki od njih osećali simpatije prema Jevrejima. Emanuel Ringelblum, poljsko-jevrejski istoričar Varšavskog geta, kritički je pisao o indiferentnim i ponekad radosnim odgovorima u Varšavi na uništenje poljskih Jevreja u getu. Međutim, Gunar S. Paulson je izjavio da su poljski građani Varšave uspeli da podrže i sakriju isti procenat Jevreja kao i građani gradova u zapadnoevropskim zemljama. Paulsonovo istraživanje pokazuje da je, barem što se tiče Varšave, broj Poljaka koji pomažu Jevrejima daleko veći od onih koji su prodali svoje jevrejske komšije nacistima. Tokom nacističke okupacije Varšave, 70.000—90.000 poljskih nejevreja je pomagalo Jevrejima, dok je 3.000—4.000 bilo ucenjivač koji su sarađivali sa nacistima u progonu Jevreja.

Radni logori

Nemački nacisti su osnovali šest logora za istrebljenje u okupiranoj Poljskoj do 1942. godine. Svi ovi logori bili su smešteni u blizini železničke mreže tako da se žrtve mogu lako prevesti. Sistem logora je proširen tokom nemačke okupacije Poljske i njihove svrhe su bile raznovrsne; neki su služili kao tranzitni logori, neki kao logori za prisilni rad, a većina kao logori smrti. Dok su bili u logorima smrti, žrtve obično ubijane ubrzo po dolasku, u drugim logorima su radno sposobni Jevreji radili i prebijani na smrt. Rad koncentracionih logora zavisio je od Kaposa, saradnika-zatvorenika. Neki od njih su bili sami Jevreji, a njihovo krivično gonjenje nakon rata stvorilo je etičku dilemu.

Logori i getoi za Jevreje u Poljskoj

Između oktobra 1939. i jula 1942. uveden je sistem geta za zatvaranje Jevreja. Varšavski geto bio je najveći u čitavom Drugom svetskom ratu, sa 380.000 ljudi u području od 1.3 kvadratnih milja (3,4 km²). Lođski geto je bio drugi po veličini, sa oko 160.000 zatvorenika. Druge velike jevrejski getoi u vodećim poljskim gradovima su bili Bijalistok geto u Bijalistoku, Lublinski geto, Lvov Geto u današnjem Lvivu, itd. Geta su takođe uspostavljena u stotinama manjih naselja i sela širom zemlje. Prenatrpanost, prljavština, smrtonosne epidemije, tifus i glad, rezultirali su brojnim smrtnim slučajevima.

Najava smrtne kazne za Jevreje izvan geta i za Poljake koji pomažu Jevrejima, novembar 1941

Tokom okupacije Poljske, Nemci su koristili različite zakone da bi odvojili etničke Poljake od Jevreja. U getima je stanovništvo razdvojeno stavljanjem Poljaka na "Arijevsku stranu" a poljskih Jevreja u "Jevrejsku stranu". Bilo koji Poljak koji je davao bilo kakvu pomoći jevrejskom Poljaku bio je pogubljen. Drugi zakon koji su sproveli Nemci bio je da je Poljacima zabranjeno da kupuju iz jevrejskih radnji, a ako su to učinili, oni su bili podvrgnuti pogubljenju. Mnogi Jevreji su pokušali pobeći iz geta u nadi da će pronaći mesto za skrivanje izvan njega, ili da će se pridružiti partizanskim jedinicama. Ako budu uhvaćeni, Nemci će ubiti pobegle i ostaviti svoja tela kod drugih kao upozorenje drugima. Uprkos takvim terorističkim taktikama, pokušaji bekstva iz geta su se nastavili do njihove likvidacije.

Od nacističkog terora koji je vladao u arijevskim okruzima, šanse za uspešno skrivanje zavisile su od tečnog poznavanja jezika i od bliskih veza sa zajednicom. Mnogi Poljaci nisu bili voljni da sakriju Jevreje koji su možda pobegli iz geta ili koji su se možda skrivali zbog straha za svoj život i život svojih porodica.

Dok je nemačka politika prema Jevrejima bila nemilosrdna i kriminalna, njihova politika prema hrišćanima koji su pomagali Jevrejima bila je veoma slična. Nemci su često ubijali nejevrejske Poljake za male prekršaje. Izvršenje za pomoć pruženu Jevrejima, čak i najosnovnije vrste, bilo je automatsko.

Skrivanje u hrišćanskom društvu u koje su Jevreji bili samo delimično asimilovani bio je težak zadatak. Trebalo je da brzo steknu ne samo novi identitet, već i novo znanje. Mnogi Jevreji su govorili poljski sa upečatljivim jevrejskim ili hebrejskim naglaskom, koristili su drugačiji neverbalni jezik, različite gestove i izraze lica. Jevreji sa specifičnim fizičkim karakteristikama bili su posebno ranjivi.

Neki pojedinci su ucenjivali Jevreje i ne-jevrejske Poljake kako bi ih sakrili i iskoristili su njihov očaj sakupljajući novac ili još gore, predajući ih Nemcima za nagradu. Gestapo je obezbedio standardnu nagradu onima koji su informisali Jevreje skriveni na 'Arijevskoj' strani, koja se sastojala od gotovine, alkohola, šećera i cigareta.

Među nekim religioznim Jevrejima postojalo je i verovanje da je iskusna patnja bila unapred određena i da će rezultirati dolaskom Mesije.

Da bi odvratili Poljake od pružanja skloništa Jevrejima, Nemci su često pretraživali kuće i uvodili nemilosrdne kazne. Poljska je bila jedina okupirana zemlja za vreme Drugog svetskog rata gde su nacisti formalno nametnuli smrtnu kaznu za sve koji su pronašli sklonište i pomogli Jevrejima. Kazna se ne odnosi samo na osobu koja je pomagala, već se proširila i na njegovu porodicu, susede, a ponekad i na cela sela. Na taj način Nemci su primenili princip kolektivne odgovornosti čija je svrha bila da podstaknu susede da se međusobno informišu kako bi izbegli kažnjavanje. Priroda ovih politika bila je široko poznata i vidno objavljena od strane nacista koji su nastojali da terorišu poljsko stanovništvo.

Obroci hrane za Poljake bili su mali (669 kalorija dnevno 1941. godine) u poređenju sa drugim okupiranim zemljama širom Evrope, a cene neophodne robe na crnom tržištu bile su visoke, faktori koji su otežavali sakrivanje ljudi pa je bilo gotovo nemoguće sakriti čitave porodice, posebno u gradovima. Uprkos ovim drakonskim merama koje su nametnuli nacisti, Poljska ima najveći broj nagrada pravednika među narodima u Muzeju Jad Vašem (6,339).

Poljska vlada u egzilu bila je prva (u novembru 1942) koja je otkrilia postojanje nacističkih koncentracionih logora i sistematsko istrebljenje Jevreja od strane nacista, preko kurira Jana Karskog kroz aktivnosti Vitolda Pileckog, člana Armije Krajove koja je bila jedina osoba koja je volontirala u Aušvicu i koja je organizovala pokret otpora unutar samog logora. Jedan od jevrejskih članova Nacionalnog saveta poljske vlade u egzilu izvršio je samoubistvo u znak protesta zbog nezainteresovanosti savezničkih vlada pred holokaustom u Poljskoj. Poljska vlada u egzilu bila je i jedina vlada koja je osnovala organizaciju koja je imala za cilj da pomogne Jevrejima u Poljskoj.

Varšavski geto

Spomenik herojima Geta u Varšavi

Deportacija za Treblinku

Varšavski geto i njegov ustanak iz 1943. godine predstavljaju ono što je verovatno najpoznatija epizoda ratne istorije poljskih Jevreja. Geto je osnovao nemački general-guverner Hans Frank 16. oktobra 1940. godine. U početku je gotovo 140.000 Jevreja preseljeno u geto iz svih delova Varšave. Istovremeno je otprilike 110.000 Poljaka prisilno iseljeno iz tog područja. Nemci su izabrali Adama Cernijakova da preuzme odgovornost za Jevrejski savet pod nazivom Judenrat sastavljen od 24 Jevreja koji su naredili da se organizuju Jevrejski radni bataljoni, kao i Jevrejska geto policija koja bi bila odgovorna za održavanje reda u zidovima geta. Jedan broj jevrejskih policajaca bio je korumpiran i nemoralan. Uskoro su nacisti zahtevali još više od Judenrata i zahtevi su bili mnogo okrutniji. Smrt je bila kazna za najmanji pokazatelj nepostupanja Judenrata. Ponekad je Judenrat odbio da sarađuje, u kom slučaju su njegovi članovi bili ubijeni i zamenjeni novom grupom ljudi. Adam Cernijakov, koji je bio šef Varšavskog Judenrata, izvršio je samoubistvo kada je bio prinuđen da prikuplja dnevne liste Jevreja koji će biti deportovani u logor za istrebljenje Treblinke.

Stanovništvo geta je do kraja 1940. dostiglo 380.000 ljudi, što je oko 30% stanovništva Varšave. Međutim, veličina geta je iznosila samo oko 2,4% od veličine grada. Nemci su zatvorili geto iz spoljnog sveta, gradeći zid oko njega do 16. novembra 1940. Tokom narednih godinu i po dana, Jevreji iz manjih gradova i sela bili su dovedeni u Varšavski geto, dok su tifus i gladovanje zadržali stanovnike na približno istom broju. Prosečni obroci hrane za Jevreje u Varšavi 1941. bili su ograničeni na 253 kalorija i 669 kalorija za Poljake, za razliku od 2,613 kcal za Nemce. 22. jula 1942. počela je masovna deportacija stanovnika Varšavskog geta. Tokom narednih pedeset i dva dana (do 12. septembra 1942), oko 300.000 ljudi je transportovano teretnim vozom do logora za istrebljenje u Treblinki. Policiji Jevrejskog geta je naređeno da isprati stanovnike geta do železničke stanice. Oni su bili oslobođeni od deportacija do septembra 1942. godine, u zamenu za saradnju, ali su kasnije podelili svoju sudbinu sa porodicama i rođacima. Dana 18. januara 1943. grupa Geto militanata ustala je u prvom Varšavskom ustanku. Militanti su se oduprli nemačkim pokušajima za dodatne deportacije u Aušvic i Treblinku. Konačno uništenje Varšavskog geta usledilo je četiri meseca kasnije nakon slamanja jedne od najhrabrijih i najtragičnijih borbi u ratu, 1943. godine u Varšavskom getu.

Zarobljeni Jevreji u varšavskom getu.

Dana 19. aprila 1943, nacističke SS-trupe pokrenule su likvidaciju geta. Stanovnici geta digli su se na ustanak s prokrijumčarenim oružjem i onim iz sopstvene izrade. SS jedinice napale su s artiljerijom.

Marek Edelman koji je bio jedan od vođa ustanka, izjavio je sledeće činjenice o odnosu snaga: "Pobunjenika je bilo 220, a nacista 2 090. Nemci su imali vazduhoplovstvo, artiljeriju, oklopna vozila, minobacače, 82 mitraljeza, 135 pušaka i 1358 karabina. Svaki ustanik imao je revolver, pet zapaljivih i pet ručnih bombi. Svaki deo geta imao je 3 karabina, a celi geto 2 mine i samo jedan automatski pištolj.

Naciste je na početku vodio fon Zamern-Frankeneg, ali je zamenjen nakon frontalnog napada, u kojem je nekoliko SS vojnika ubijeno. Vođstvo je zatim preuzeo Strop, koji je usporio akciju. Ustanak je trajao oko mesec dana.

Procenjuje se da je poginulo 16 nacističkih vojnika i najmanje 7000 Jevreja. Oko 42000 Jevreja deportovano je u koncentracione logore Ponijatova, Travniki i Majdanek. Oko 7000 Jevreja poslano je u logor Treblinka.

Nakon ustanka u Varšavskom getu, usledili su drugi ustanci u mnogim manjim gradovima i gradovima širom okupirane Poljske. Mnogi Jevreji su pronađeni živi u ruševinama bivšeg Varšavskog geta tokom opšteg ustanka 1944. godine kada su se sami Poljaci uzdigli protiv Nemaca. Neki od preživelih ustanaka u Varšavskom getu 1943. koji su još uvek bili u logorima u blizini ili u blizini Varšave, oslobođeni su tokom 1944. u Varšavskom ustanku, predvođenom poljskim pokretom otpora i odmah se priključili poljskim borcima. Samo nekoliko njih je preživelo. Poljski komandant jedne jevrejske jedinice, opisao ih je kao neke od najboljih boraca, uvek na liniji fronta. Oko 166.000 ljudi izgubilo je živote u Varšavskom ustanku 1944. godine, uključujući možda čak 17.000 poljskih Jevreja Nemci su sravnjeni sa Varšavom, a više od 150.000 Poljaka je upućeno u radne ili koncentracione logore. 17. januara 1945. sovjetska vojska je ušla u uništenu i skoro nenaseljenu Varšavu. Otkriveno je da se oko 300 Jevreja skriva u ruševinama u poljskom delu grada.

Sudbina Varšavskog geta bila je slična onoj drugih geta u kojima su bili koncentrisani Jevreji. Odlukom nacističke Nemačke da započne uništenje Jevreja Evrope, Rajnhard je počeo 1942. godine, otvaranjem logora za istrebljenje Belzec, Sobibor i Treblinka, a zatim Aušvic, gde su ljudi ubijani u gasnim komorama i masovnim egzekucijama. Mnogi su umrli od gladi, gladi, bolesti, mučenja ili pseudo-medicinskih eksperimenata. Masovna deportacija Jevreja iz geta u ove logore, kao što se dogodilo u Varšavskom getu, ubrzo je usledila, a više od 1,7 miliona Jevreja je ubijeno samo u kampovima Rajnhard do oktobra 1943. godine.

Komunistička vlast 1945—1989.

Procene poljskih Jevreja pre rata variraju od nešto manje od 3 miliona do skoro 3,5 miliona (poslednji popis na nacionalnom nivou sproveden je 1931. godine).

Teško je utvrditi broj poljskih Jevreja koji su preživeli holokaust. Većina preživelih poljskih Jevreja bili su pojedinci koji su bili u stanju da pronađu izbeglice na teritorijama Sovjetskog Saveza koje nisu pregazili Nemci i tako bili sigurni od holokausta. Procenjuje se da je između 250.000 i 800.000 poljskih Jevreja preživelo rat, od čega je između 50.000 i 100.000 preživelih iz okupirane Poljske, a ostatak preživelih koji su ga prešli u inostranstvo (uglavnom u Sovjetski Savez).

Posle sovjetske aneksije više od pola Poljske na početku Drugog svetskog rata, svi poljski državljani, uključujući Jevreje, proglašeni su od strane Moskve da su postali sovjetski državljani bez obzira na rođenje. Decenijama koje dolaze, sovjetske vlasti su odbile da prihvate činjenicu da su se hiljade Jevreja koji su ostali u Sovjetskom Savezu svesno i nedvosmisleno odlučili za poljsku nacionalnost. Krajem 1944. godine, broj poljskih Jevreja u sovjetskim i sovjetskim teritorijama procenjuje se na 250.000 do 300.000 ljudi. Jevreji koji su pobegli u istočnu Poljsku iz područja koje je Nemačka okupirala 1939. godine brojali su oko 198.000. Preko 150.000 njih je vraćeno u novu komunističku Poljsku zajedno sa jevrejskim muškarcima regrutovanim u Crvenu armiju iz Kresija 1940—1941. Njihove porodice su poginule u holokaustu. Neki od vojnika su se udavali za žene sa sovjetskim državljanstvom, a drugi su pristali na papirne brakove. Oni koji su preživeli Holokaust u Poljskoj bili su Jevreji koje su spasli Poljaci (većina porodica sa decom) i oni koji su se pridružili poljskom ili sovjetskom pokretu otpora. Oko 20.000 do 40.000 Jevreja je vraćeno iz Nemačke i drugih zemalja. Na svom posleratnom vrhuncu, do 240.000 Jevreja koji su se vraćali mogli su boraviti u Poljskoj uglavnom u Varšavi, Lođu, Krakovu, Vroclavu i Donjoj Šleskoj i Bijelavi.

Nakon Drugog svetskog rata, Poljska je postala satelitska država Sovjetskog Saveza, sa istočnim regionima pridruženim Uniji, a zapadne granice proširene su na nekadašnje nemačke teritorije istočno od reka Odre i Lužičke Nise. To je primoralo milione da se presele. Židovi koji su preživeli povratak u svoje domove u Poljskoj smatrali su da je praktično nemoguće rekonstruisati svoje predratne živote. Zbog pomeranja granica, neki poljski Jevreji su ustanovili da su njihovi domovi sada u Sovjetskom Savezu; u drugim slučajevima, preživeli povratnici su bili nemački Jevreji čiji su domovi sada bili pod poljskom jurisdikcijom. Jevrejske zajednice i jevrejski život onako kako je postojao su nestali, a Jevreji koji su nekako preživeli holokaust često su otkrili da su njihovi domovi opljačkani ili uništeni.

Neki Jevreji koji su se vraćali naišli su na antisemitski stav u poljskim administracijama za zapošljavanje i obrazovanje. Posleratne radne isprave sadržale su oznake koje su razlikovale Jevreje od ne-Jevreja. Jevrejska zajednica izvestila je u dugom izveštaju žalbe u vezi sa diskriminacijom na poslu. Iako su jevrejske škole stvorene u nekoliko gradova sa relativno velikim jevrejskim stanovništvom, mnoga jevrejska deca upisana su u poljske državne škole. Neke državne škole, kao u gradu Otvok, zabranile su upisu jevrejske dece. U državnim školama koje su dozvoljavale jevrejsku decu, bilo je brojnih priča o premlaćivanjima i progonima koji su ciljali na ovu decu.

Antijevrejsko nasilje u Poljskoj odnosi se na niz nasilnih incidenata u Poljskoj koji su odmah usledili nakon završetka Drugog svetskog rata u Evropi. To se dogodilo usred perioda nasilja i anarhije širom zemlje, uzrokovanog bezakonjem i antikomunističkim otporom protiv komunističkog preuzimanja Poljske pod pokroviteljstvom Sovjetskog Saveza. Tačan broj jevrejskih žrtava je predmet rasprave iz 327 dokumentovanih slučajeva i rasponom, koji su procenili različiti pisci, od 400 do 2.000. Jevreji su činili između 2% i 3% od ukupnog broja žrtava posleratnog nasilja u zemlji, uključujući i poljske Jevreje koji su uspeli pobeći od holokausta na teritorijama Poljske koji su priključeni Sovjetskom Savezu i vratili se nakon promene granice nametnute od strane saveznika na konferenciji u Jalti . Incidenti su se kretali od pojedinačnih napada do pogroma.

U mnogim drugim slučajevima, Jevreji koji su se vraćali još uvek su se susretali sa pretnjama, nasiljem i ubijanjem od svojih poljskih suseda, namerno i organizovano. Ljudi u zajednici često su znali za ova ubistva i zatvaralii oči ili nisu saosećali sa žrtvama. Jevrejske zajednice su odgovorile na ovo nasilje prijavivši nasilje Ministarstvu javne uprave, ali im je pružena mala pomoć. Jevrejski naslednici su često ubijani (čak 1500) kada su pokušavali povratiti imovinu.

Nekoliko uzroka dovelo je do anti-jevrejskog nasilja 1944—1947. Jedan od razloga je bio tradicionalni hrišćanski antisemitizam; pogrom u Krakovu (11. avgust 1945) usledio je nakon optužbi za ritualno ubistvo. Drugi uzrok bio je neprijateljstvo poljskog plemstva prema komunističkom preuzimanju. Iako je veoma malo Jevreja živelo u posleratnoj Poljskoj, mnogi Poljaci su verovali da dominiraju komunističkim vlastima, verovanjem izraženim u izrazu judokomuna (Judeo-komunisti), popularnom anti-jevrejskom stereotipu. Još jedan razlog za poljsko nasilje prema Jevrejima proizašao je iz straha da će preživeli povratiti svoju imovinu.

Uzastopni zakoni o restituciji "napuštene imovine" od 2. marta 1945. 6. maja 1945. i 8. marta 1946. su bili na snazi do kraja 1948. godine, omogućili su vlasnicima oduzete imovine tokom rata ili, ako su umrli, rođaci (deca, unuci, roditelji, dedovi i bake, supružnici i braća i sestre), bilo da borave u Poljskoj ili izvan zemlje, kako bi povratili privatnu imovinu koja nije bila podvrgnuta nacionalizaciji putem pojednostavljene, ubrzane i daleko jeftinije procedure od redovnog građanskim postupcima. Ovaj pojednostavljeni proces primenjen je prvenstveno u korist Jevreja. Dok se krajem 1955. godine neotkrivena napuštena imanja postanu nacionalizovana, takva lica, kao i udaljeniji rođaci, mogla su potraživati imovinu preminulih vlasnika po redovnim građanskim postupcima. Zakoni o restituciji iz 1945. i 1946. godine doneti su sa namerom da ograniče jevrejske zahteve za restituciju. Sve druge nekretnine koje su konfiskovane od strane nacističkog režima su smatrane "napuštenim"; međutim, činjenica da je većina poljskih Jevreja umrla, u vezi sa činjenicom da su nacisti zvanično oduzeli samo jevrejsku imovinu, ukazuju na to da je "napuštena imovina" bila jednaka "jevrejskoj imovini". U godinama 1948—1971 komunistička vlada u Poljskoj potpisala je nekoliko ugovora sa 14 drugih zemalja u kojima su bili bivši vlasnici nekretnina plaćali ekvivalent današnjih 1,2 milijarde zlota. U 1960. godini, sporazum potpisan između Narodne Republike Poljske i Sjedinjenih Država uslovio je da Zahtevi za kompenzaciju u SAD moraju biti upućeni američkoj vladi, pošto je Poljska isplatila 40 miliona dolara (u vrednosti od 1960) američkim vlastima.

Generalno, restitucija je bila lakša za velike organizacije ili dobro povezane osobe . Većina jevrejskih tužilaca nije mogla da priušti proces restitucije bez finansijske pomoći zbog troškova podnošenja, sudskih taksi i poreza na nasleđe. Osiromašeni podnosioci zahteva mogli bi ipak dobiti oslobođenje od plaćanja sudskih troškova; finansijsku i pravnu pomoć pružile su razne jevrejske organizacije.

Čak i ako su Jevreji povratili kontrolu de jure, većina imovine je već bila zauzeta i zahtevala je dodatne dugotrajne postupke. Međutim, pokušaj povratka zauzete imovine često dovodi tužioca u opasnost od fizičkih povreda, pa čak i smrti. Prema Janu Grosu, "nije postojala društvena norma koja bi obavezala povratak jevrejske imovine, nikakav uočljiv društveni pritisak koji takvo ponašanje definiše kao pravu stvar, a neformalni mehanizam društvene kontrole nameće osudu za drugačije postupanje.

Prema američkoj knjizi jevrejske godine, “Povratak jevrejske imovine, ako je vlasnik ili njegov potomak, a ako ne podleže državnoj kontroli, odvijao se manje ili više glatko.” , na osnovu studija sudskih spisa nekoliko istoričara zaključuju da su "relativno mnogi" Jevreji bili u stanju da povrate bivše jevrejske nekretnine. U Ščebžešinu, “tipičnom” malom gradu u Lublinskoj provinciji, najmanje jedna trećina od 210 privatnih poseda koji su pripadali Jevrejima uspešno je oporavljena do 1950. godine, a skoro sva ova imovina bila je vrlo brzo prodata Poljacima. Slična je situacija i u drugim gradovima u provinciji Lublin.

Sve u svemu, teško je proceniti koliko je Jevreja vratilo imovinu. Istraživanje sudskih spisa zaključilo je da je vraćeno posedovanje "relativno velikog broja poseda". Decenijama kasnije, povratak predratne imovine dove je do brojnih kontroverzi, a pitanje se još uvek raspravlja u medijima i naučnicima krajem 2010. godine. Treba uzeti u obzir nezapamćene gubitke i jevrejskog i poljskog stanovništva i masovno uništenje koje je prouzrokovala nacistička Nemačka, kao i širenje Sovjetskog Saveza i komunizma na poljske teritorije nakon rat, koji je diktirao imovinske zakone za narednih 50 godina.

Iz raznih razloga, velika većina povratnika jevrejskih preživelih napustila je Poljsku ubrzo nakon završetka rata. Mnogi su otišli na Zapad jer nisu hteli živeti pod komunističkim režimom. Neki su otišli zbog progona s kojim su se suočili u posleratnoj Poljskoj i zato što nisu hteli živeti tamo gde su ubijeni članovi njihove porodice, te su se umesto toga dogovorili da žive s rodbinom ili prijateljima u različitim zapadnim demokratijama. Drugi su hteli da odu u britanski mandat u Palestini uskoro kao nova država Izrael, posebno nakon što je general Marijan Spičlski potpisao dekret kojim se Jevrejima dozvoljava da napuste Poljsku bez viza ili dozvola za izlazak. 1946—1947. Poljska je bila jedina zemlja Istočnog bloka koja je dozvolila besplatan jevrejski azil u Izrael bez viza ili dozvola za izlazak. Britanija je zahtevala od Poljske da zaustavi egzodus ali je njihov pritisak uglavnom bio neuspešan.

Posle 1968.

Velika većina od 40.000 Jevreja u Poljskoj do kraja šezdesetih godina bila je potpuno asimilovana u šire društvo. Međutim, to ih nije sprečilo da postanu žrtve kampanje, centralno organizovane od strane Poljske komunističke partije, sa sovjetskom podrškom koji su izjednačili jevrejsko poreklo sa "cionizmom" i nelojalnošću socijalističkoj Poljskoj.

U martu 1968. studentske demonstracije u Varšavi dala je Gomulkinoj vladi izgovor da pokušaju da kanališu javno anti-vladino raspoloženje. Tako je njegov šef bezbednosti, Moczar, iskoristio situaciju kao izgovor za pokretanje antisemitske kampanje za štampu (iako je zvanično upotrebljen izraz "cionist"). Državna kampanja "anti-cionista" rezultirala je uklanjanjem Jevreja iz Poljske udružene radničke partije i sa nastavničkih pozicija u školama i na univerzitetima. Godine 1967—71, pod pritiskom ekonomskih, političkih i tajnih policajaca, preko 14.000 poljskih Jevreja odlučilo je da napusti Poljsku i da se odrekne svog poljskog državljanstva. Zvanično je rečeno da su odlučili da odu u Izrael. Međutim, samo ih je oko 4000 zaista otišlo tamo; naselili su se širom Evrope i u Sjedinjenim Državama. Lideri komunističke partije pokušali su da uguše tekuće proteste i nemire tako što su žrtvovali Jevreje. Istovremeno, u samoj stranci se vodila borba za vlast, a antisemitsku kampanju je koristila jedna frakcija protiv druge. Takozvana "partizanska" frakcija okrivila je Jevreje koji su bili na položaju tokom staljinističkog perioda za nerede koji su se dogodili, ali krajnji rezultat je bio da je većina preostalih poljskih Jevreja, bez obzira na njihovu pozadinu ili političku pripadnost, bila meta napada komunističke vlasti.

Period posle 1989.

Lesko Sinagoga u Poljskoj

Interior Sinagoge u Varšavi

Padom komunizma u Poljskoj, jevrejski kulturni, društveni i religiozni život prolazi kroz preporod. Mnoga istorijska pitanja, posebno povezana sa Drugim svetskim ratom i periodom od 1944. do 1989. godine, potisnuta komunističkom cenzurom, ponovo su procenjena i javno diskutovana (kao što su pogrom Jedvabne, masakr Kanukalj, pogrom iz Kijelca, logor u Aušvicu i poljsko-jevrejski ratni odnosi uopšte).

Jevrejski religiozni život je oživljen uz pomoć Fondacije Ronalda Laudera i Fondacije Taube za jevrejski život i kulturu. Postoje dva rabina koji služe poljskoj jevrejskoj zajednici, nekoliko jevrejskih škola i pridruženih letnjih kampova, kao i nekoliko časopisa i serija knjiga koje sponzorišu gore navedene fondacije. Programi jevrejskih studija se nude na većim univerzitetima, kao što su Varšavski univerzitet i Jagelonski univerzitet. Savez jevrejskih verskih zajednica u Poljskoj osnovan je 1993. godine. Njegova svrha je promocija i organizacija jevrejskih verskih i kulturnih aktivnosti u poljskim zajednicama.

Bivši logori, Aušvic-Birkenau, Majdanek i Treblinka, su otvoreni za posetioce. U Aušvicu u Državnom muzeju trenutno se održavaju izložbe o nacističkim zločinima sa posebnim odeljkom koji je posebno fokusiran na jevrejske žrtve i mučenike. U Treblinki se nalazi spomenik izgrađen od mnogih krhotina lomljenog kamena, kao i mauzolej posvećen onima koji su tamo poginuli. Mala gomila ljudskog pepela obeležava 350.000 žrtava logora Majdanek koje su tamo ubili nacisti. Jevrejsko groblje, Lođ je jedno od najvećih jevrejskih grobnica u Evropi, a sačuvani istorijski lokaliteti uključuju one u Gora Kalvarija i Lezajsk.

Demografija

Veličina jevrejske populacije (koristeći sadašnje granice) sa Jevrejima kao % ukupnog poljskog stanovništva
(Izvor: YIVO Encyclopedia & the North American Jewish Data Bank)

Godina	1921	1939	1945	1946	1951	1960	1970	1980	1990	2000	2010
Stanovništvo	2.845.000,3 (+14,2%)	3,250,000 (100%) 9,14% od totala	100.000 (−96,9%) 0,43%	230.000 (+130,0%) 0,97%	70.000 (−69,6%) 0,28%	31.000 (−55,7%) 0,10%	9.000 (−71,0%) 0,03%	5.000 (−44,4%) 0,01%	3.800 (−24,0%) 0,01%	3.500 (−7,9%) 0,01%	3.200 (−8,6%) 0,01%

Literatura

• Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide... McFarland & Company. str. 49—65. ISBN 978-0-7864-0371-4. 
• Zimmerman, Joshua D. (2003). Contested memories: Poles and Jews during the Holocaust and its aftermath. Rutgers University Press. str. 47. ISBN 978-0-8135-3158-8. 
• Campbell, Joan (1992). European Labor Unions. Greenwood Publishing Group. str. 352. ISBN 978-0-313-26371-2. 
• Engel, David (1993). Facing a Holocaust: The Polish Government-in-Exile and the Jews, 1943–1945. University of North Carolina Press. ISBN 9780807820698. 
• Engel, David (1987). In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government-In-Exile and the Jews, 1939–1942. University of North Carolina Press. ISBN 9780807817377. 
• Snyder, Timothy (11. 7. 2004). The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999. Yale University Press. str. 144. ISBN 978-0-300-10586-5. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• GUS. Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII.1931 r. Seria C. Zeszyt 94a (PDF file, direct download). Polish census of 1931. Table 10, page 30 in current document (na jeziku: Polish). Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938. Pristupljeno 3. 3. 2015. „Religion and Native Language (total). Section Jewish: 3,113,933 with Yiddish: 2,489,034 and Hebrew: 243,539.” CS1 održavanje: Neprepoznat jezik (veza)
• Celia Stopnicka Heller (1993). On the Edge Of Destruction: Jews of Poland Between the Two World Wars. Wayne State University Press. ISBN 9780814324943. 
• Iwo Cyprian Pogonowski (1993). Jews in Poland: A Documentary History. Hippocrene Books. str. 27–28. ISBN 9780781801164. 
• Friedman, Isaiah (1997). Germany, Turkey, Zionism, 1897–1918. Transaction Publishers. str. 233 ff. ISBN 9781412824569. 
• Hertz, Aleksander; Dobroszycki, Lucjan (1988). The Jews in Polish culture. Northwestern University Press. ISBN 978-0-8101-0758-8. 
• Laqueur, Walter (2003). A History of Zionism. Tauris Parke. str. 173—4. ISBN 9781860649325. 
• Mendelsohn, Ezra (1983). The Jews of East Central Europe Between the World Wars: Indiana University Press. 
• Sanford, George (2003). Historical Dictionary of Poland (2nd izd.). Oxford: The Scarecrow Press. str. 79. 
• Hugh Redwald Trevor-Roper (1992). From Counter-Reformation to Glorious Revolution. University of Chicago Press. str. 51. 
• Hundert, Gershon David (2008). The YIVO encyclopedia of Jews in Eastern Europe. 2. Yivo Institute for Jewish Research Yale University Press. str. 1393. OCLC 837032828. 
• Biskupski, Mieczysław B.; Wandycz, Piotr Stefan (2003). Ideology, Politics, and Diplomacy in East Central Europe. Boydell & Brewer. str. 65—74. ISBN 978-1-58046-137-5. Pristupljeno 4. 6. 2015. 
• Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide... McFarland & Company. str. 41—42. ISBN 978-0-7864-0371-4. 
• Domnitch, Larry (2003). The Cantonists: the Jewish children's army of the Tsar. Devora Publishing. str. 11. ISBN 978-1-930143-85-2. Pristupljeno 11. 3. 2012. 
• Szyndler, Bartłomiej (2009). Racławice 1794. Bellona. str. 64—65. ISBN 9788311116061. Pristupljeno 26. 9. 2014. 
• S. M. Dubnow with Simon Dubnow and Israel Friedlaender (2000). History of the Jews in Russia and Poland, Volume 1. Translated by Israel Friedlaender. Avotaynu Inc. str. 22—24. ISBN 978-1-886223-11-0. Pristupljeno 11. 6. 2011. 
• Chodakiewicz, Marek Jan (2003). After the Holocaust: Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II, East European Monographs. Columbia University Press. ISBN 978-0-88033-511-9. 
• Dynner, Glenn (2006). Men of Silk: The Hasidic Conquest of Polish Jewish Society. NY: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517522-6. .
• Engel, David (1998). „Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland 1944–1946”. Yad Vashem Studies. 
• Krajewski, Stanisław. Poland and the Jews: Reflections of a Polish Polish Jew, Kraków: Austeria P, 2005.
• Levine, Hillel (1991). Economic Origins of Antisemitism: Poland and Its Jews in the Early Modern Period. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 9780300049879. OCLC 22908198. 
• Nikžentaitis, Alvydas; Schreiner, Stefan; Staliūnas, Darius (2004). The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. ISBN 978-90-420-0850-2. 
• Polonsky, Antony (2009). The Jews in Poland and Russia, Volume 1: 1350–1881. Littman Library of Jewish Civilization. ISBN 978-1-874774-64-8. 
• Polonsky, Antony (2009). The Jews in Poland and Russia, Volume 2: 1881–1914. Littman Library of Jewish Civilization. ISBN 978-1-904113-83-6. 
• Polonsky, Antony (2011). The Jews in Poland and Russia, Volume 3: 1914-20008. Littman Library of Jewish Civilization. ISBN 978-1-904113-48-5. 
• Ury, Scott (2012). Barricades and Banners: The Revolution of 1905 and the Transformation of Warsaw Jewry. Stanford University Press. ISBN 978-0-804763-83-7. 
• Weiner, Miriam; Polish State Archives (in cooperation with) (1997). Jewish Roots in Poland: Pages from the Past and Archival Inventories. Secaucus, NJ: Miriam Weiner Routes to Roots Foundation. ISBN 978-0-96-565080-9. OCLC 38756480. 
• Chodakiewicz, Marek Jan (2003). After the Holocaust: Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II. East European Monographs. ISBN 978-0-88033-511-9. .
• Marek Jan Chodakiewicz (2004). Between Nazis and Soviets: Occupation Politics in Poland, 1939–1947. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-0484-2. .
• William W. Hagen, "Before the 'Final Solution': Toward a Comparative Analysis of Political Anti-Semitism in Interwar Germany and Poland" . The Journal of Modern History. 68 (2). jun 1996.  CS1 održavanje: Format datuma (veza) (Jun., 1996), 351–381.
• Hundert, Gershon David (2004). Jews in Poland-Lithuania in the Eighteenth Century: A Genealogy of Modernity. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-23844-2. 
• Antony Polonsky; Michlic, Joanna B. (2003). The Neighbors Respond: The Controversy over the Jedwabne Massacre in Poland. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11306-7. . (The introduction is online)
• Pogonowski, Iwo (1998). Jews in Poland: A Documentary History : The Rise of Jews as a Nation from Congressus Judaicus in Poland to the Knesset in Israel. Hippocrene Books. ISBN 978-0-7818-0604-6. .
• David Vital, A People Apart: A Political History of the Jews in Europe 1789–1939, Oxford University Press, 2001.
• M. J. Rosman (1990). The Lord's Jews: Magnate-Jewish Relations in the Polish-Lithuanian Commonwealth During the Eighteenth Century. Harvard University Press. ISBN 978-0-916458-18-8. 
• Fram, Edward (1996). Ideals Face Reality: Jewish Life and Culture in Poland 1550–1655. HUC Press. ISBN 978-0-8143-2906-1. 
• Teter, Magda (2006). Jews and Heretics in Premodern Poland: A Beleaguered Church in the Post-Reformation Era. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85673-7. 
• Stola, Dariusz (2008). „The polish debate on the holocaust and the restitution of property”. Ur.: Martin Dean; Constantin Goschler; Philipp Ther. Robbery and restitution: the conflict over Jewish property in Europe. str. 240—255. ISBN 978-1-306-54603-4. Pristupljeno 14. 5. 2019. 
• Laurence Weinbaum, The De-Assimilation of the Jewish Remnant in Poland, in: Ethnos-Nation: eine europäische Zeitschrift, 1999, pp. 8–25
• New York: Funk and Wagnalls. Considerable amount of copy-pasted paragraphs lacking inline citations originate from the Chapter: "Russia" in this source. The encyclopedia was published when sovereign Poland did not exist following the century of Partitions by neighbouring empires. OCLC 632370258.

Spoljašnje veze

Istorija poljskih Jevreja

• Museum of the History of Polish Jews
  • Virtual Shtetl
• The Polish Jews Home Page
• Virtual Jewish History Tour of Poland
• Judaism in the Baltic: Vilna as the Spiritual Center of Eastern Europe
• The Jews in Poland. Saving from oblivion – Teaching for the future
• Historical Sites of Jewish Warsaw
• Polish-Jewish Relations section of the Polish Embassy in Washington
• Joanna Rohozinska, A Complicated Coexistence:Polish-Jewish relations through the centuries Архивирано на сајту Wayback Machine (14. мај 2011), Central Europe Review, 28 January 2000.
• Jewish organisations in Poland before the Second World War
• Foundation for the Preservation of Jewish Heritage in Poland
• Foundation for Documentation of Jewish Cemeteries in Poland

Drugi svetski rat i Holokaust

• Chronicles of the Vilna Ghetto: wartime photographs & documents – vilnaghetto.com
• Warsaw Ghetto Uprising from the US Holocaust Museum. From the same source see:
  • Non-Jewish Polish Victims of the Holocaust
  • Bibliography of Polish Jewish Relations during the War
• Chronology of German Anti-Jewish Measures during World War II in Poland
• The Catholic Zionist Who Helped Steer Israeli Independence through the UN
• Poland's Jews:A light flickers on, The Economist, 20 December 2005