Istorija Beograda u srednjem veku

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Srednjovekovna istorija Beograda obuhvata period od doseljavanja Slovena na područje oko Beograda do pada pod tursku vlast 1521. godine.[1] U tom periodu na teritoriji nekadašnjeg vizantijskog Singidunuma nikao je slovenski grad.[2] Na ovoj teritoriji vođene su borbe između varvarskih plemena i Vizantijskog carstva. Doseljavanje Slovena bio je događaj koji je imao najvećeg uticaja na potonji razvoj Beograda.[2] Prevlast carigradskog crkvenog centra na ovom području imao je za posledicu čvršću povezanost Beograda sa balkanskim zaleđem. U najvećem delu svoje srednjovekovne istorije Beograd je predstavljao pogranično utvrđenje različitih država i to je umnogome određivalo njegov izgled i razvoj. Samo u okvirima Srpske despotovine despota Stefana Lazarevića Beograd je bio prestonica i centar jedne države i društva. U tom periodu je sistematski izgrađivan u skladu sa ovom funkcijom. Dugo vremena on je bio bedem Ugarske i zapadnog hrišćanstva pred ekspanzivnim Osmanskim carstvom. Osmanlije su više puta opsedale Beograd: 1440. i 1456. neuspešno da bi ga konačno osvojili 1521. godine.

Rani srednji vek[uredi | uredi izvor]

Doseljavanje Slovena[uredi | uredi izvor]

Prvi pomen slovenskog imena Beograd (Bjelgrad, Belograd), 16. april 878. u pismu Pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu, deseti red

Dolazak Slovena na prostore oko Beograda predstavlja događaj od prvorazredne važnosti ne samo za područje grada već i za šire područje Balkana.[3][4] Etnička slika podneblja iz korena je promenjena. Napadi koje su Sloveni vršili zajedno sa Avarima i koji su po svome karakteru pre svega bili pljačkaški nisu uzdrmali dobro utvrđeni vizantijski grad Singidunum. Tek kada je počelo slovensko naseljavanje vizantijske teritorije južno od Save i Dunava njihovo prisustvo se počelo osećati i u okolnim utvrđenjima. Bilo je pitanje vremena kada će ova utvrđenja podleći pod slovenskim pritiskom. Tokom VI veka Vizantijsko carstvo je uglavnom uspešno odolevalo napadima varvara da bi početkom VII veka, kada je unutrašnja kriza ozbiljno uzdrmala snage carstva, masovni prodor Slovena na Balkan postao neminovan.[5] Sloveni su oblast Singidunuma osvojili na početku vladavine cara Iraklija .[6] Kulminacija ovih dešavanja je opsada Carigrada 626. godine koja se završila porazom avarsko-slovenskih napadača.[7] I pored podatka koji nam daje Konstantin Porfirogenit da je car Iraklije preko stratega u Beogradu dozvolio Slovenima da se nasele na teritoriju carstva u nauci je prihvaćeno da je u ovo vreme vizantijska vlast oko Singidunuma bila gotovo sasvim suzbijena.[7]

Prvi vekovi po doseljavanju Slovena[uredi | uredi izvor]

O prilikama u Beogradu u VII i VIII veku ne znamo gotovo ništa. Poznat je samo rezultat procesa koji se u njemu odvijao, a to je pojava čisto slovenskog imena grada u IX veku.[8] Posle vizantijskog povlačenja iz područja oko Dunava i Save ovim rekama se približavala Franačka koja se ovde sukobljavala sa Avarima. Država Karla Velikog dopirala je do Fruške gore i Dunava. Beograd je bio na granici njegove države, ali ne i pod neposrednom vlašću Franaka.[9]

Situacija se brzo promenila. Novoformirana bugarska država je u svom širenju ka severozapadu obuhvatila i Beograd. Kada se ovo desilo nije moguće precizno odrediti.

Vizantijsko pogranično utvrđenje u 11. veku[uredi | uredi izvor]

Petar Odeljan se u Beogradu proglasio za cara. U okolini Beograda je otpočeo njegov ustanak protiv vizantijske vlasti. Slika ilustruje Skiličinu hroniku.

Nakon slamanja Samuilovog carstva i Beograd je došao pod vizantijsku vlast. Oblast Beograda uklopljena je u upravni sistem Vizantijskog carstva. Beograd je bio deo oblasti koja je poverena na upravu Konstantinu Diogenu iako karakter ove oblasti u istorijskoj nauci nije potpuno razjašnjen.

U drugoj polovini veka dolazi do promena u organizaciji ovog područja. Ugarska vrši sve jači pritisak a prvi na udaru se našao Sirmijum. Sedamdesetih godina XI veka u Beogradu se pominje duks Nikota koji je bio vrhovni vojni zapovednik.[10] Nikota je verovatno upravljao jednom širom oblašću koja se prostirala južno od Save i Dunava.[10] Dolaskom pod vizantijsku vlast beogradska crkva gotovo da nije doživela nikakvu promenu.[11] Beogradska eparhija je bila potčinjena, umesto Samuilovom patrijarhu, ohridskom arhiepiskopu, zadržavajući verovatno sve oblasti koje je prethodno kontrolisala.

Periferni položaj Beograda verovatno je jedan od preduslova zašto je baš ovde došlo do slovenskog pokreta protiv vizantijske vlasti.[12] Na čelo ustanka 1040. godine stao je Petar Odeljan koji se izdavao za Samuilovog unuka. Za pripremanje ustanka i okupljanje pristalica najpogodniji je bio Beograd.[13] Stanovnici grada među prvima su se priključili pokretu. Iz Beograda Odeljanov ustanak se Moravskom dolinom širio prema Nišu. O daljoj ulozi Beograda u ovim događajima nema više podataka. Koliko je pokret imao uticaja na unutrašnje stanje u Beograda nemoguće je odrediti.[13] Ustanak je ugušen već tokom 1041. godine. Nakon toga u Beogradu je uspostavljen raniji poredak.

Pedesetih godina Ugari prelaze u napad. U Sofiji je ipak sklopljen mir između cara Isaka I Komnina, koji je tu prikupljao vojsku, i ugarskih poslanika. Ubrzo su neprijateljstva obnovljena i 1068. godine kralj Salomon je osvojio neko vizantijsko pogranično utvrđenje za koje se može pretpostaviti da je Beograd.[14] Vizantinci su utvrđenje brzo povratili. Borbe na Dunavu su vremenom dobijale na žestini. Nekoliko godina kasnije ugarski kralj preduzeo je veliki napad na Beograd za koji se pretpostavlja da je bio 1071/72. godine. Ugarska vojska se prikupljala u Slankamenu za napad na Beograd. Na Savi je vizantijska flota pokušala da prepreči put napadačima, ali nije uspela. U okolini grada došlo je do žestokih okršaja između Ugara i Pečenega. Pečenezi su potučeni, a Ugari su nastavili opsadu izrađujući opsadne sprave. Dva meseca su trajale borbe. Ugari su uspeli da prodru u grad, a malobrojna posada na čelu sa duksom Nikotom morala je da napusti tvrđavu i da se preda. Ugarska vojska je potpuno opljačkala Beograd.[15] Kralj Salomon je posle ovog uspeha nastavio rat prodirući do Niša. Mir je ubrzo posle ovoga sklopljen. Kako je Vizantija povratila Beograd nije poznato, ali se može pretpostaviti da ugarska vlast u njemu nije dugo trajala.[15]

Borbe za Beograd[uredi | uredi izvor]

Petar Pustinjak krstašima pokazuje Jerusalim. Njegovi sledbenici su na svom putu razorili Zemun. Oni su potom ušli u evakuisani Beograd.

Sedamdesetih godina 11. veka promenio se odnos snaga na Dunavu između Vizantije i Ugarske. U vreme kralja Salamona Ugarska ozbiljno narušava vizantijsku vlast na severnim granicama carstva i granica se ustaljuje na Dunavu kod Beograda. Beograd je bio najvažnije utvrđenje Vizantije prema severnom susedu.[16] Granični položaj i karakter vojnog utvrđenja dali su pečat razvoju Beograda u ovom periodu.[16] Gradsko naselje bilo je podređeno razvoju samog utvrđenja. Iako su često bili u otvorenim sukobima, u periodima mira je dolazilo i do saradnje između zapovednika Zemuna[17] i Beograda. takav slučaj je poznat iz vremena krstaških ratova kada je zapovednik Beograda pomagao Zemunu u borbi protiv vojske koju je predvodio Petar Pustinjak.[16] Posle pada Zemuna zapovednik Beograda se povukao iz Beograda ka Nišu a stanovništvo se mahom razbežalo.

Tek od vremena careva Jovana i Manojla Komnina Vizantija je sposobna da se aktivnije uključi u dešavanja u srednjem Podunavlju. Ugarska politika ugrožavala je vizantijske interese na ovom podneblju. Srodničke veze između Jovana Komnina i kuće Arpadovaca[18] pružale su mogućnosti vizantijskom caru da se umeša u ugarske unutrašnje stvari. Do sukoba je brzo došlo. Ugarski kralj Stefan II tražio je od Vizantije da mu isporuči oslepljenog brata Almoša koji je prema ugarskim običajima bio mogući pretendent na presto.[19] Zlostavljanje ugarskih trgovaca u Braničevu od strane lokalnih stanovnika iskorišćen je kao povod za sukob. Beograd je osvojen i razoren. Vojska je prodrla duboko u vizantijsku teritoriju Moravskom dolinom. Jovan Komnin je prikupio vojsku i krenuo ka Dunavu. U borbama na Dunavu učestvovali su i vizantijski brodovi. Odlučujuća borba odigrala se kod mesta Hrama na levoj obali Dunava i Ugri su bili potpuno poraženi i naterani u bekstvo.[19] Vizantijska vojska je potom još neko vreme dejstvovala na levoj obali Dunava, a zatim se povukla na desnu obalu. Braničevo je ojačano i car se sa vojskom povukao, ali je ubrzo nakon toga ugarski kralj obnovio napade na Braničevo. Car ponovo kreće put Dunava, ali sada sa mnogo slabijom vojskom. Značajniji rezultati nisu postignuti, a neprijateljstva su okončana sklapanjem mira. Ove borbe istoričari smeštaju u 1127. i 1128. godinu.[20]

Posle ovih borbi Vizantija je uspevala da održi svoju granicu na Dunavu i važne položaje Beograd i Braničevo. Car Manojlo I Komnin je nastavio očevu politiku prema Ugarskoj pa je čak imao i planove da na neki način potčini ovu oblast.[20] U njegovo vreme ugarsko-vizantijski interesi sukobljavaju se znatno češće nego u ranijem periodu. U jesen 1151. godine počela su neprijateljstva. Vizantijska vojska se kretala ka Beogradu. Manojlo je planirao snažnu ofanzivu protiv pograničnih oblasti Ugarske. Prvo je napadnut Zemun, ali kako je odbrana bila uporna tu je ostavljen Teodor Vatac, a car je nastavio ofanzivu. Vizantijska vojsku opljačkala je mnoga naseljena mesta, a potom se povukla. Ugarska vojska pod komandom Palatina Beloša uputila se ka granici i prešla u oblast Braničeva gde su se prenele borbe. Borbe su završene sklapanjem primirja nakon čega Manojlo odlazi u Carigrad. Polazna tačka vizantijskoj vojsci tokom ovih borbi bio je Beograd.[21] I vojska i flota, pa i sam car boravili su u gradu. Izvori saopštavaju da je Manojlo tada posvetio pažnju građenju ovog utvrđenja.

Nakon što je propao uzurpatorski plan Andronika Komnina ugarski kralj Geza II prešao je u ofanzivu. Njegova vojska napala je Braničevo. Da bi sprečio predaju grada vizantijski car je poslao opsađenima vest da dolazi sa pojačanjima. Ugari su se na vest o dolasku cara pokolebali i povukli spalivši pritom opsadne sprave. Nisu mogli da se vrate preko Dunava jer se ovaj izlio pa su krenuli put Beograda da se prebace preko Save. Manojlo je uputio jedan odred vojske u poteru za neprijateljem. Ovaj slabi odred stupio je u nepromišljenu borbu nedaleko od Beograda i bio je teško poražen. U Beogradu je došlo do nemira među stanovništvom koje je htelo da se otcepi od carstva.[22] Car je hitno poslao Jovana Kantakuzina u Beograd sa zadatkom da uguši nerede i ojača pokolebanu vizantijsku vlast.[22] Ovi događaji pokazuju da su u Beogradu postojale dve struje: jedna lojalna caru, a druga koja je bila naklonjena Ugarskoj.[22] Nakon zime car ponovo kreće ka ugarskoj granici. Do borbi nije došlo već je sklopljen mir (1155).[23]

Šezdesetih godina 12. veka došla je do punog izražaja vizantijska politika mešanja u ugarske unutrašnje stvari preko srodničkih veza. Posle Gezine smrti Ugarska je ušla u period unutrašnjih borbi. Geza je presto ostavio svome sinu Stefanu III ali su postojala još dva pretendenta, njegova braća Stefan IV i Ladislav koji su bili vizantijski štićenici. Ugarski velikaši nisu hteli da prihvate vizantijskog štićenika Stefana. Ali Manojlo i pored neuspeha nije odustajao od svojih obimnih planova. On je sada pošao putem pregovora sa ugarskim dvorom. Sa vojskom je stigao u Beograd 1163. godine.[24] Ugarska je prihvatila plan o braku Bele i Marije uz uslove koji će kasnije postati predmet spora.[25] Ugarski kralj nije hteo da ispoštuje postignuti ugovor i nije hteo da preda teritorije na šta se ugovorom obavezao.[25] Sukob sa Vizantijom bio je neminovan. Od 1164. do 1167. godine vođene su borbe. Beograd je u tom periodu stalno pod vizantijskom upravom.[26] Grad je predstavljao važno uporište za vizantijske operacije u južnoj Ugarskoj. Mir je sklopljen 1167. i njime je granica Vizantijskog carstva pomerena na sever tako da beograd nije više predstavljao pogranično utvrđenje.[26] Period Manojlove vladavine bio je poslednji period uspona Beograda pod vlašću Vizantije.[26] Beograd je predstavljao stub vizantijske politike na srednjem Dunavu. Posle Manojlove smrti 1180. dolazi do promena na granici. Kralj Bela koristio je nesređene prilike u Carigradu i nastupao je kao štićenik carice Marije, Manojlove udovice u borbi protiv Andronika Komnina. Napadao je Braničevo i Beograd i pustošio okolne oblati.[27] Vizantijski odbrambreni sistem na Dunavu je popustio i Bela je uspešno ratovao u savezu sa Stefanom Nemanjom. Beograd i Braničevo su osvojeni u prvom naletu.[27] Vizantija je diplomatskim putem ubrzo povratila Beograd. Isak II Anđeo oženio se ugarskom princezom Margaritom 1185. godine i od svog tasta je dobio miraz koji je možda uključivao Pomoravlje i Beograd. Vizantijska uprava nije više mogla da obnovi Beograd. Događaji na Balkanu odvraćali su vizantijsku pažnju od granice na Dunavu. Posle pobede nad Stefanom Nemanjom vizantijski kralj je otišao u Beograd da uspostavi bliže kontakte sa svojim tastom i da učvrsti vizantijsku vlast u ovoj oblasti. Ubrzo su se vuzantijsko-ugarski odnosi pogoršali. Ugarski kralj je imao nameru da osvoji pogranična dunavska utvrđenja ali nije poznato da li je ovo postigao.[28] Nije poznato ko je Beogradom vladao u poslednjoj deciniji 13. veka.[28]

Poznato je da je 1204. Beograd bio pod ugarskom vlašću. Istorija Beograda u prvim decenijama 13. veka veoma je slabo poznata. Prvi pouzdan podatak potiče iz 1230. godine.[28] tada je on bio u sastavu bugarske države Jovana Asena II. Dve godine kasnije on je ponovo pod vlašću ugarskog kralja. Bio je tada podređen sirmijumskom episkopu. Kada je Bela IV ustanovio sredinom 13. veka Mačvansku banovinu u njen sastav je verovatno ušao i Beograd.[28]

Srbija i Beograd[uredi | uredi izvor]

Tursko-ugarski sukobi oko Beograda[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Za periodizaciju i hronologiju videti: J. Kalić-Mijušković, Beograd u srednjem veku, Beograd 1967. (dalje kao Beograd u srednjem veku)
  2. ^ a b Beograd u srednjem veku, 315.
  3. ^ Beograd u srednjem veku, 24.
  4. ^ Grupa autora, Istorija Beograda 1. Stari, srednji i novi vek, Beograd 1974, 119. (dalje kao Istorija Beograda)
  5. ^ za naseljavanje Slovena u ovom periodu videti F. Barišić, Car Foka (602–610) i podunavski Avaro-Sloveni, ZRVI 4 (1956), 73-88
  6. ^ F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI 3 (1955), 12.
  7. ^ a b Istorija Beograda, 120.
  8. ^ Naziv Beograd prvi put se u izvorima javlja 878. godine.
  9. ^ Beograd u srednjem veku, 28.
  10. ^ a b Beograd u srednjem veku, 36.
  11. ^ Beograd u srednjem veku, 37.
  12. ^ Beograd u srednjem veku, 38.
  13. ^ a b Beograd u srednjem veku, 39.
  14. ^ Beograd u srednjem veku, 40.
  15. ^ a b Beograd u srednjem veku, 42.
  16. ^ a b v Istorija Beograda, 131.
  17. ^ Napomena: Zemun je bio ugarsko utvrđenje.
  18. ^ Supruga mu je bila ugarska princeza Irina.
  19. ^ a b Istorija Beograda, 132.
  20. ^ a b Istorija Beograda, 133.
  21. ^ Istorija Beograda, 134.
  22. ^ a b v Istorija Beograda, 135.
  23. ^ Istorija Beograda, 136.
  24. ^ IStorija Beograda, 137.
  25. ^ a b Istorija Beograda, 137.
  26. ^ a b v Istorija Beograda, 138.
  27. ^ a b Istorija Beograda, 139.
  28. ^ a b v g Istorija Beograda, 140.

Bibliografija[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Београда_у_средњем_веку&oldid=27554217”