Istorija Zlatibora

Zlatibor preusmerava ovde. Za ostala značenja vidi Zlatibor (višeznačna odrednica)

Istorija Zlatibora obuhvata period od praistorije i prvih poznatih stanovnika, za koje postoje materijalni dokazi za njihovo postojanje, pa sve do današnjih dana.

Zlatibor u praistoriji

Glavni članak: Zlatibor u praistoriji

Zlatibor je bio naseljen još u praistorijsko doba. Male grupe praistorijskih ljudi nalazile su svoja staništa u pećinama i gustim šumama. Prvi poznati stanovnici Zlatibora bili su Iliri, odnosno njihova plemena Partini i Autarijati. Po čitavom Zlatiboru ostavili su svoja groblja, za koja u narodu postoji predanje da su grčka. U skoro svim zlatiborskim selima nalaze se ostaci ilirskih grobalja. Najočuvaniji su u Kremnima, nedaleko od Misailovića kuća, na jednom širem terenu od Ljubiša do Mušveta, i preko čitavog Braneškog polja.

Osim grobalja, na Zlatiboru postoje i ostaci praistorijskih naselja, tzv. gradina. To su Čajetinska, Krivorječka i Šljivovačka gradina.

Čajetinska gradina imala je veliki značaj u doba Rimljana.

Krivorječka gradina je prilično niska, a prilaz vidljivim temeljima nekadašnjih bedema je veoma nepristupačan. Utvrđenje, velikih razmjera i oblika nepravilnog kruga, zidano je slaganjem sitnog kamena.

Na Šljivovačkoj gradini nalazilo se ilirsko utvrđenje locirano na ovom usamljenom kupastom brdu čija je visina tek 900 metara. Zbog svoje nepristupačnosti, odličnog pregleda, dobre vode i plodnog Braneškog polja, to je bilo idealno mjesto za izgradnju utvrđenja. Manja citadela na samom vrhu gradine, sada samo u ostacima, građena je od lomljenog kamena, a cijeli okolni prostor od podnožja do vrha utvrđen je sa tri suva kamena prstenasta zida koji okružuju gradinu.

Takođe, vjeruje se da i neki geografski nazivi ovog kraja potiču od Ilira, kao što su Čigota, Negbina i Murtenica.

U IV i III vijeku prije nove ere, današnju Srbiju i okolne oblasti naselila su keltska plemena iz Galije. Ona su se pomiješala sa Ilirima i stvorila ilirsko-keltska plemena. Međutim, do danas nije pronađen nijedan arheološki podatak koji bi potvrdio boravak Kelta na Zlatiboru.

Zlatibor u doba Rimljana

Glavni članak: Zlatibor u doba Rimljana

Rimljani su se umiješali u odnose na istočnoj obali Jadranskog mora nakon Prvog punskog rata, da bi zaštitili grčke kolonije od velikog pritiska ilirsko-keltskih plemena. Osvojene zemlje su pripojene Rimskom carstvu, i ušle su u sastav provincije Ilirije, koju je kasnije zamijenila Dalmacija.

Rimljani su se sukobili sa Ilirima i na Zlatiboru. Tokom tih borbi, ovdje su uništene mnoge znamenitosti tog vremena. Ipak, nova kultura koja je ubrzo nikla na ovim prostorima bila je na daleko višem stupnju od prethodne.

Rimljani su podigli nova utvrđenja i popravili većinu starih ilirskih gradina. Čajetinsku gradinu, naslijedivši je od prethodnih plemena, prilagodili su svojim potrebama. Oko stare citadele kvadratnog oblika, dužine i širine po oko sedam metara, raspoznaju se temelji bedema vješto prilagođenih terenu. Čajetinska gradina je u doba Rimljana služila kao isključivo vojno utvrđenje. Njegova posada je štitila put prokopan pored istočne strane gradine, koji i danas služi za kolski saobraćaj.

Preko čitavog Zlatibora Rimljani su podigli mrežu novih puteva i izvršili popravku starih. Svi putevi su vodili u – Malaviko. Malaviko je bio jedan od važnijih centara rimske provincije Dalmacije, a nalazio se na području sela Visibabe, u bližoj okolini Zlatibora.

Rimljani su u ovom kraju ostavili priličan broj nadgrobnih spomenika, koji većinom datiraju iz II i III vijeka. Najveći broj spomenika nalazi se u selu Kremnima.

Zlatibor u Srednjem vijeku

Glavni članak: Zlatibor u srednjem veku

Rani Srednji vijek

Po novoj administrativnoj podjeli Vizantije, koja je izvršena u IX vijeku, nestalo je Dalmacije, a dijelovi njene teritorije oko Tare, Pive, Lima, Ibra i Zapadne Morave činili su srpsku državu Rašku, u okviru koje se nalazio i Zlatibor, mada nije bilo poznato kako se nazivao.

Došavši u ovaj kraj, i Sloveni su, poput svojih prethodnika, počeli da podižu tvrđave. Vjeruje se da se Dresnik, grad koji vizantijski car Konstantin Porfirogenit pominje u Raškoj, nalazio na mjestu današnjeg sela Drežnika. U ovom selu, koje se nalazi na istočnoj granici Zlatibora, nađena je slovenska keramika i jedan srednjovjekovni ključ. Sloveni su naselili i stara utvrđenja ovog kraja, pa su tako obnovili Čajetinsku i Šljivovačku gradinu.

Zlatibor u sklopu srpske države

veliki župan Stefan Nemanja

kralj Dragutin Nemanjić

Šezdesetih godina XII veka Stefan Nemanja osniva samostalnu srpsku državu i novu dinastiju Nemanjića. U prvo vrijeme, Zlatibor i Užice su pripadali županu Stracimiru, a Nemanjinoj državi su priključeni oko 1180-te godine. Kada se 1282. godine kralj Dragutin odrekao prijestola u korist svog brata Milutina, zadržao je za sebe sjeverne krajeve države, među kojima i Užice, Arilje i Zlatibor. Od tih teritorija i od Mačvanske banovine, koju je dobio od ugarskog kralja, kralj Dragutin je osnovao Srijemsku kraljevinu, koja se poslije njegove smrti nije mogla održati, pa je Zlatibor opet postao dio Raške.

Poslije smrti cara Dušana, ovi krajevi su se jedno vrijeme nalazili u posjedu Vojislava Vojinovića, koga je nakon njegove smrti zamijenio Nikola Altomanović, koji je zlatiborsko selo Sjeništa poklonio manastiru Hilandaru. Altomanovića su zajedničkim snagama pobijedili bosanski ban Tvrtko Prvi Kotromanić i knez Moravske Srbije, Lazar Hrebeljanović, a njegovu zemlju su podijelili među sobom. Tom prilikom je veći dio Zlatibora pripao srbijanskom knezu, dok su jugozapadni predjeli ušli u sastav Bosanske banovine, ali neposredno pred Kosovski boj i oni su se našli u sastavu Lazareve Srbije.

Zlatibor i Užice su postali dio Osmanskog carstva 1463. godine, zajedno sa Bosnom. Kada su zauzeli Užice, Turci su isturili na zlatiborski plato jedno jače odjeljenje svoje vojske koje je svoj položaj osiguralo drvenom ogradom, palisadom. To mjesto je dobilo ime Palisad, i zadržalo ga do danas, kada je postalo dio Kraljevih Voda.

Rujno

U doba Stefana Nemanje, ovi planinski predjeli (uključujući i čitavu ostalu užičku okolinu) nalazili su se u sklopu administrativne oblasti Stari Vlah. Kasnije je Srbija podijeljena na župe, vojne i upravne jedinice sa županima na čelu, pri čemu se Zlatibor našao u okviru župe Rujno. Rujno je dobilo ime po biljci ruju koja je rasla po ovom kraju. Ruj se koristio za bojenje kože i izvozio se u Dubrovnik, a danas raste samo po selima Semegnjevu, Stublu i Uvcu. Rujno je obuhvatalo veći dio Zlatibora, izuzev njegove zapadne i južne predjele.

Za vrijeme turske vladavine, župa Rujno je i dalje postojala kao administrativna jedinica, a bila je dio Smederevskog sandžaka, koji je bio dio Rumelijskog beglerbegluka. Južni i zapadni dijelovi Zlatibora bili su dio novopazarske oblasti, koja je bila dio Bosanskog sandžaka.

U ovom periodu neka zlatiborska sela pripadala su knežini plemićke porodice Bakića (danas u Jablanici živi familija Bakića koja nije u srodstvu sa ovim Bakićima, već je doseljena iz Morače početkom XVII stoljeća). Knežina Bakića obuhvatala je teritoriju koja nije bila jedinstvena i sasvim povezana, a prostirala se od Drine preko Zlatibora do Čačka, obuhvatajući 64 sela. I pored turskih pustošenja, ovi krajevi su bili dosta naseljeni srpskim stočarskim stanovništvom, što potvrđuje popis sela knežine Radovana Bakića iz 1476. godine, u kom stoji da je Sirogojno tad imalo 63 kuće, a Rožanstvo 41, što je za ondašnje prilike bio prilično veliki broj.

Trgovina i putevi

Glavni članak: Srednjovekovna trgovina i putevi na Zlatiboru

Kroz cijeli srednji vijek, Zlatibor je održavao trgovačke veze sa Dubrovačkom republikom. Trgovačka razmjena obavljala se u Rujnu, mjestu koje se nalazilo između sadašnjih sela Vrutaka i Bioske, nedaleko od istoimenog manastira. Osim ruja, koji je obilato prodavan Dubrovčanima, prodavao se i katran, neophodan u brodogradnji. Ostale tražene sirovine za prodaju bile su stoka, vuna, koža, med i gunjevi (vrsta prsluka), koji su svojim kvalitetom bili poznati po čitavom Balkanskom poluostrvu. Rat između Habzburškog i Osmanskog carstva krajem XVIII vijeka učinio je kraj dubrovačkoj trgovini u ovim krajevima.

Stare rimske komunikacije su u ovom kraju umnogome bile obnovljene, ali su izgrađeni i mnogi novi putevi. Na ponekim mjestima bili su popločani kamenom podlogom. Takvi putevi zovu se kaldrme.

Hajduci

Glavni članak: Hajdučija na Zlatiboru

Čitavo vrijeme robovanja pod Turcima Zlatibor je bio odlično hajdučko uporište, jer su ga guste borove i jelove šume činile gotovo neprohodnim. Naročito je bila čuvena Murtenica, južni dio Zlatibora, gdje je i preko dana vidljivost bila veoma slaba.

Najistaknutiji hajduk u XVIII vijeku koji je sa družinom boravio na Zlatiboru bio je Kostreš Harambaša. Najčešće se zadržavao u Mokroj Gori i obližnjem brdu Šarganu. Sa Turcima je imao česte sukobe, posebno sa kremanskim agom Maloparom, zbog koga se i odmjetnuo u hajduke. Maleš paša iz Užica poslao je jednom prilikom vojsku da uhvate Kostreš-Harambašu. Pošto ga nisu našli, Turci su zarobili jablaničkog kneza i zapalili mu kuću, sumnjajući da je on sakrio čuvenog hajduka. Tada se sa družinom pojavio Kostreš Harambaša, pobio i rastjerao Turke i oslobodio kneza sa porodicom. U drugom sukobu, u selu Kućanima na jugu Zlatibora, kraj rijeke Uvca, Kostreš Harambaša je ubio Durmiš-agu iz Novog Pazara. Nije se zadržavao samo u ovom kraju, već mu je domen kretanja bio veoma širok. Odlazio je čak do Crne Gore i planine Romanije, gdje se sastajao sa Starinom Novakom, sa kojim je održavao stalne veze.

Na Zlatiboru su još hajdukovali Mijat Tomić i harambaša Kalender. Za Kalendera se pričalo da je imao družinu od trista hajduka, da je ubio deset turskih paša i bio harambaša sedamdeset godina. U starosti je molio družinu da drugog izaberu za harambašu, ali oni nisu htjeli, nego su ga nosili na nosilima i on im je zapovijedao. Početkom XIX vijeka, kada su naše zemlje oslobođene od turske vlasti, nestalo je ovih hajduka branioca srpskog naroda. Novi hajduci koji su se tada pojavili bili su razbojnici, odmjetnici od vlasti. Bježali su u šume i pljačkali prolaznike, uglavnom trgovce. Porodica Šuljagića-Šišakovića iz sela Draglice pod Murtenicom generacijama je tradicionalno davala te hajduke koji su bili veliki problem tadašnjim vlastima (vidi: Hajdučija na Zlatiboru).

Zlatibor u XIX veku

Zlatibor u Prvom i Drugom srpskom ustanku

Glavni članci: Zlatibor u Prvom srpskom ustanku i Zlatiborci u Drugom srpskom ustanku

Prilike pred ustanak

U drugoj polovini XVIII veka Osmansko carstvo, a posebno njegove pogranične pašaluke, zahvatali su česti neredi, anarhija i odmetanje pojedinaca od centralne vlasti (vidi: Srednjovjekovna hajdučija na Zlatiboru i Hajdučija na Zlatiboru u novom veku). U okviru priprema za dizanje ustanka Srbi su zatražili pomoć od Austrije. Pripremajući se za novi rat, Austrijanci su organizovali odličnu obaveštajnu službu koja je imala zadatak da ispita političke prilike, prikupi podatke o turskim garnizonima i izvrši vojno-geografski opis zemlje. Obaveštajci su bili veoma sposobni i promućurni ljudi, a da bi se izbjeglo podozrenje Turaka, oblačili su se u srpsku narodnu nošnju. Pošto su hajduci počeli kasnije da ih napadaju, počeli su da putuju u pratnji kaluđera, obučeni kao njihove manastirske sluge, navodno da prikupljaju milostinju za crkve i manastire. U ovom kraju 1783. godine, podatke je sakupljao sveštenik Nikola Radomirović, ali je na području Zlatibora bio opljačkan od strane Turaka, dok je njegov pratilac isprebijan. Međutim, to ga nije spriječilo da na jesen ponovo prokrstari ovim krajem. Druga uhoda bio je austrijski oficir Jovan Peretić, koji je pod imenom Maksim Krstonožić 1784. godine obišao Zapadnu Srbiju.

Početak ustanka

Mihailo Radović, organizator Prvog srpskog ustanka na Zlatiboru i predvodnik zlatiborskih četa.

Organizator ustanka na Zlatiboru bio je Mihailo Radović, čiji preci vode poreklo iz Crne Gore, odakle su se početkom XVIII stoljeća doselili u selo Ravni na istočnoj granici Zlatibora, gde je 1759. godine rođen Mihailo.

20-og jula 1805. godine počele su prve borbe za oslobođenje Užica. Užički Turci predali su se 2-gog avgusta 1805-te godine. Istakavši se tom prilikom kao dobar i hrabar borac, Mihailo Radović je određen za zlatiborskog kneza. Njegov zadatak bio je da sprečava prodore turske vojske iz Sjenice i Nove Varoši.

Odnosi između Srba i Turaka u Užicu ponovo su se pogoršale. To je navelo Karađorđa da 1807-me godine napusti borbe kod Negotina i krene na Užice. Nakon tromjesečnih borbi, Turci su predali užičku tvrđavu 12-og jula 1807-me godine. Pošto su se Zlatiborci predvođeni Mihailom Radovićem i ovaj put istakli u borbama, Praviteljstvujušči sovjet je Mihaila Radovića priznao za vojvodu i dodijelio mu diplomu.

Borba na Talambasu

Do kraja ustanka, Zlatibor je bio poprište još nekoliko borbi, od kojih je najveća vođena 1809. godine u selu Draglici tj njenom zaseoku Rasnici oko šančeva na Talambasu (Rasničkom polju), kod mjesta Vodica. Skopljak paša je sa 3000 vojnika prešao Uvac, u namjeri da se spusti do Čačka i Šumadije i napadne ustanike. Da bi osujetio turske namjere, Miloš Obrenović je sa 5000 ustanika zaposjeo šančeve u Draglici na Rasničkom polju. Pred sam početak borbe, pozvao je sve starješine na vijećanje, gdje je usvojen plan Petronija Šiša, zlatiborskog hajdučkog starješine. Po njemu, Šišo je trebalo da krene naprijed sa svojim ljudima i četiri topa, prikrije ih u šumi i u određenom trenutku napadne Turke sa boka. U toku borbe, Miloš Obrenović se odlučio na jedan rizičan potez, pošao je sa svojim ljudima naprijed prije vremena. Ovu grešku, koja je mogla imati veoma teške posljedice, ispravili su Petronije Šišo i Maksim Rašković, jedan drugi zlatiborski starješina, tako što su odmah ubacili u borbu svoje snage i znatno doprinijeli pobjedi ustanika. Goneći Turke, koji su sada prebjegli preko Lima, Petronije Šišo je izgubio 200 ljudi.

Borba na Torniku

Novi sukob ustanika na Zlatiboru bio je sa višegradskim agom Bubnjevićem. Aga Bubnjević je poručio da će sa svojim Ciganima proći kroz ovaj kraj na putu za šumadijsko ratište, i čak je i naredio šta sve treba da mu se spremi. Zlatiborski ustanici su mu odgovorili da se „od bubnja može i dobro rešeto napraviti“. Uskoro je došlo do borbe podno Tornika, u kojoj je aga Bubnjević pretrpio težak poraz i jedva se spasao sa malim brojem drugih Turaka.

Narodna predanja

Narodne epske pjesme Zlatiboraca sačuvale su uspomenu na mnoge borbe u ovom kraju. Nepoznati narodni pjesnik opjevao je u narodnoj pjesmi „Jovan Mićić i Lomigora Juso“ junaštvo Zlatiborca Jovana Mićića, kad je u Čajetini potukao Turke Lomigore i tako na sebe privukao pažnju. U vrijeme ustanka, Mićić je bio buljubaša kod Mihaila Radovića i borio se u sjenci proslavljenih ustaničkih vojvoda. Kasnije je postao središnja ličnost zlatiborske povijesti.

Pjesme govore i o borbi koja je vođena 1813. godine sa Turcima iz Novopazarskog sandžaka oko šančeva na Borovoj glavi na Zlatiboru, gdje su se junaštvom istakli Mihailo Radović, Stevan Mitrović i Stevan Radulović.

U Drugom srpskom ustanku

Nakon sloma ustanka 1813. godine, zlatiborski ustanici sklonili su se u guste šume, a kada se situacija normalizovala, razišli su se svojim kućama. Utočište u zlatiborskim šumama našao je i Jovan Mićić sa svojim hajducima. Mihailo Radović je izvjesno vrijeme pred Drugi srpski ustanak proveo u tamnici užičkog grada, dajući na taj način garanciju Turcima da se njegov narod neće buniti.

Na Cvijeti, 23-ćeg aprila 1815. godine, Miloš Obrenović u Takovu ponovo diže srpski narod na ustanak. Zlatiborci ovaj put prilaze Jovanu Mićiću, glavnom organizatoru Drugog srpskog ustanka na Zlatiboru.

Tokom Drugog ustanka nije bilo nikakvih borbi na teritoriji Zlatibora, ali su Zlatiborci učestvovali u borbama širom tadašnje Srbije, i u neposrednoj zlatiborskoj okolini.

Osim Jovana Mićića, upamćenog zlatiborskog junaka, i Mihaila Radovića, tokom Drugog srpskog ustanka najviše se istakao Gavrilo Kurćuba iz Krive Rijeke. Nikola Bogdanović iz Kremana, Stevan Radulović, Stevan Jevtović i Antonije Mitrović iz Gostilja, Jovan i Đoko Radibratović iz Rožanstva, Petar Bajčeta iz Bijele Rijeke, Ivan Tomić iz Ojkovice, Vilotije Ivanović iz Krive Rijeke i Marko Rogić iz Bioske Zlatiborci su koji su odlikovani pozlaćenim Takovskim krstom povodom pedesetogodišnjice Drugog srpskog ustanka.

Vidi još

• Kulturno-istorijski spomenici na Zlatiboru
• Istorija Srbije

Literatura

• Milisav R. Đenić: Zlatibor, 1970.
• Milisav R. Đenić: Zlatibor u prošlosti, 1983.
• Milisav R. Đenić: Dani smrti i užasa - streljanje ranjenika na Zlatiboru, 1987.
• Jelenko Bučevac, Petar Višnjić, Ljubodrag Đurić, Stevan Ignjić, Jovan Nedović: Zlatibor u ratu i revoluciji 1941—1945., 1981.
• Jeremija M. Džambić: Zlatiborski memorijal, 1986.
• Živko Grujičić: Zlatibor u Ravnogorskom pokretu, 2003.
• Milovan Ristić: Stari Vlah
• Stevan Ignjić: Užička nahija
• Dr Stevan Ignjić: Užice i okolina 1862—1914. godine
• Ljubiša R. Đenić: Zlatiborski letopis
• Snežana Đenić-Ajdanić: Zlatibor iz starog albuma