Istorija Kraljevine Jugoslavije

Kraljevina Jugoslavija je postojala od 1. decembra 1918. do Drugog svetskog rata. Osnovana je pod imenom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije je promenila ime, prvo u Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a potom u Kraljevina Jugoslavija.

Kraljevina Jugoslavija

Po završetku Prvog svetskog rata stvorili su se uslovi za stvaranje države koja bi okupila Južne Slovene koji su živeli na području Srbije, Crne Gore i slovenskih delova Austrougarske. Kraljevina Srbija je na početku Prvog svetskog rata za svoje ratne ciljeve postavila ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine. Ubrzo je usledilo formiranje Jugoslovenskog odbora u Londonu 1915. godine i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje 1917. godine. Konkretni pregovori o uređenju buduće države vođeni su neposredno u dva navrata - na Krfu 1917. godine kada je doneta Krfska deklaracija i u Ženevi 1918. godine kada je potpisan Ženevski sporazum. Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu se formira Država Slovenaca, Hrvata i Srba, dok su istovremeno crnogorski delegati na spornoj „Podgoričkoj skupštini“ doneli odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Pritom, i delegati Velike narodne skupštine Vojvodine su 25. novembra doneli odluku da se direktno pripoje Kraljevini Srbiji. Proglašenje nove države je obavio regent Aleksandar I Karađorđević, u ime svog oca kralja Petra I 1. decembra 1918.

Ujedinjenje i situacija u pokrajinama

Glavni članak: Ujedinjenje Jugoslavije

Istorijske jugoslovenske zemlje (karta iz 1920)

Kraljevina SHS se graničila na severozapadu sa Italijom i Austrijom, Mađarskom i Rumunijom na severu, Bugarskom na istoku, Grčkom i Albanijom na jugu, a na zapadu je izlazila na Jadransko more. Referendum je održan u austrijskoj pokrajini Koruškoj, ali je na njemu odlučeno da Koruška ostane u sastavu Austrije. Dalmatinska luka Zadar i nekoliko dalmatinskih ostrva su pripali Italiji, koja je pokušala da okupira i anektira Crnu Goru. Grad Rijeka je proglašen Slobodnom Državom Rijekom, ali ju je uskoro okupirala i 1924. anektirala Italija. Napetosti oko granice sa Italijom su se nastavile, pošto je Italija tražila još dalmatinske obale, a Kraljevina SHS je tražila Istru, deo bivšeg Austrijskog primorja, koji je anektirala Italija, ali koji je imala značajan broj slovenačkog i hrvatskog stanovništva. Nova vlada je pokušala da novu državu integriše politički i ekonomski, što je bio težak zadatak zbog velikih razlika u jezicima, nacionalnostima i religiji, različitim istorijama regija i velikim razlikama u ekonomskoj razvijenosti među regionima.

Kraljevska proklamacija od 20. oktobra 1918.

Krajem 1918. godine, u dogovoru sa Crnogorskim odborom za narodno ujedinjenje srpska vojska je ušla u Crnu Goru. Sporna Podgorička skupština srpskog naroda u Crnoj Gori je 26. novembra 1918. godine donela odluku o zbacivanju kralja Nikole i o bezuslovnom sjedinjenju sa Srbijom. Pristalice svrgnutog kralja Nikole, uz pomoć Kraljevine Italije su na to reagovale oružanom pobunom. Pobunjenici (zelenaši) su se borili za konfederalno jugoslovensko ujedinjenje, a protiv bezuslovnog pripajanja Crne Gore Srbiji. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja (bjelaši) su ugušili ovu pobunu, a zelenaši su 1924. godine prihvatili amnestiju kralja Aleksandra, unuka zbačenog Kralja Nikole.

Pokrajine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca nakon utvrđivanja spoljnih granica

Posle propasti Austrougarske monarhije oktobra 1918. godine, regione Banat, Bačku i Baranju posela je vojska Kraljevine Srbije. Dočekalo ih je revolucionarno raspoloženje, sa socijalnim pokretima sličnih boljševizmu. Umesto propale carevine "poturen" je novoj državi, destruktivni anarhizam. Faktičku upravu nad ovim područjima preuzeli su lokalni vojvođanski Srbi, a na čelu ove uprave nalazio se Srpski Narodni Odbor iz Novog Sada. Dana 25. novembra 1918. godine, sazvana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, koja je proglasila prisajedinjenje ovih regiona Kraljevini Srbiji (na skupštini je bilo ukupno 757 delegata, od kojih 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 6, Nemaca, 3 Šokca, 2 Hrvata i 1 Mađar). Velika narodna skupština od 25. novembra nije samo proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, već je, takođe, donela odluku o formiranju pokrajinske uprave (vlade i skupštine) u ovim regionima. Pokrajinska vlada je zvanično nazvana „Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju“, a za njenog predsednika izabran je dr. Jovan Lalošević, dok je pokrajinska skupština zvanično nazvana „Veliki narodni savet“, za čijeg je predsednika izabran dr. Slavko Miletić. Iako je vlada u Beogradu prihvatila odluku o prisajedinjenju Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, ona nije zvanično priznala Narodnu upravu, koja je upravljala ovim područjima sve do 11. marta 1919. godine, kada je održala svoju poslednju sednicu. Vlast Narodne uprave prostirala se ne samo u onim delovima Banata, Bačke i Baranje koji su na mirovnoj konferenciji priznati kao deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, već u svim delovima ovih regiona, koje je kontrolisala vojska Kraljevine Srbije od novembra 1918. godine, uključujući i delove koji danas pripadaju Rumuniji i Mađarskoj. Iako od 1919. godine Narodna uprava Banata, Bačke i Baranje nije bila aktivna, ova teritorija je zvanično činila jednu od pokrajina Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sve do podele zemlje na oblasti 1922. godine. Za to vreme pokrajina je bila pod direktnom upravom centralne vlasti u Beogradu.

U Hrvatskoj i Slavoniji su ukinuti Sabor, ustav i njena vojska, a umesto željene federacije, ustanovljen je centralizam. Od samih ujedinjenja, između Srba i Hrvata dolazi do nepomirljivih razlika. Stjepan Radić, vođa Hrvatske seljačke stranke, je težio federalnom republikanskom konceptu, dok je srpska vlast zahtevala unitarno monarhističko ustrojstvo države. Godine 1921. u Splitu je osnovana Organizacija jugoslavenskih nacionalista (ORJUNA), militantna promonarhistička skupina, upletena u niz ubistava hrvatskih i slovenačkih političara i javnih ličnosti i gušenje radničkoga pokreta. ORJUNA je delovala često u savezu sa Srpskom nacionalnom omladinom (SRNAO) a protiv Hrvatske nacionalne omladine (HANAO). Dalmacija i Hrvatsko primorje bili najviše za ujedinjenje u zajedničku državu 1918. godine

Podela Makedonije 1913.

Bugarska se smatrala oštećenom pri podeli Makedonije 1913. godine, te je započela Drugi balkanski rat. Kada su Srbija, Grčka, Rumunija i Turska pobedile Bugarsku u Drugom balkanskom ratu, Vardarska Makedonija (danas Severna Makedonija) je postala sastavni deo Srbije (1913—1915). Grčka ili „Egejska“ Makedonija je pripala Grčkoj, a Pirinska Bugarskoj. No, Bugari su smatrali da su Makedonci Bugari, a Srbi da su Južni Srbi. Unutrašnja Makedonska Revolucionarna Organizacija – VMRO je osnovana 1893. sa ciljem da Makedonija dobije autonomiju u okvirima Turske. U Prvom svetskom ratu (1914—1918) Vardarska Makedonija je okupirana od strane Bugarske, koja je počela da vrši bugarizaciju domaćeg stanovništva. Posle rata je postala deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918—1941). Članovi VMRO-a su zajedno sa ustašama izvršili atentat na kralja Jugoslavije Aleksandra Karađorđevića u Marselju 1934. U Drugom svetskom ratu je bila okupirana od strane Bugarske, koja je bila član Hitlerovske koalicije. Zapadni deo Vardarske Makedonije je ušao u sastav Velike Albanije.

Posle proboja Solunskog fronta 1918. godine, Kosovo u oktobru zauzimaju jedinice srpske 2. armije, i područje nešto kasnije ulazi u sastav novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Većinsko Albansko stanovništvo je bilo protiv priključenja Kosova i Metohije srpskoj ili jugoslovenskoj državi. Često su izbijale pobune i oružani otpor bandi kačaka, a već 1918. godine osnovan je Kosovski komitet, koji se borio za izdvajanje teritorija naseljenih Albancima iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za njihovo pripajanje Albaniji. Komitet je uspostavio saradnju sa bugarskom Unutrašnje makedonskom revolucionarnom organizacijom i crnogorskom emigracijom okupljenom oko bivšeg kralja Nikole I, a primao je pomoć u novcu i oružju od Italijana. Narednih godina na Kosovu i Metohiji su se vodili oružani sukobi vojske i žandarmerije sa albanskim kačacima. Usled pojačanog pritiska na Albance i Turke pod srpskom upravom, deo njih se iseljava sa Kosova i Metohije. Područje Kosova i Metohije je 1922. godine podeljeno na 5 oblasti: Vranjsku, Kosovsku, Skopsku, Zetsku i Rašku, a od 1929. godine je ušlo u sastav 3 banovine: Zetsku, Moravsku i Vardarsku.

Privremeno predstavništvo

Odmah nakon ujedinjenja, pregovori između Narodnog vijeća Države Slovenaca, Hrvata i Srba i srpske vlade su rezultovale sporazumom oko nove vlade kojom bi predsedavao Nikola Pašić. Međutim, kada je ovo poslato regentu na usvajanje, ono je odbijen i tako je izazvao prvu krizu vlade u novoj državi. Sve stranke su ovo označile kao kršenje parlamentarnih principa, ali je kriza prevaziđena kada su se sve strane složile da zamene Pašića Stojanom Protićem koji je bio vodeći član Pašićeve Narodne radikalne stranke. Nova privremena vlada je stvorena 20. decembra 1918. Do izbora za Ustavotvornu skupštinu, Privremeno predstavništvo je služilo kao parlament koji su formirali delegati iz raznih izabranih tela koja su postojala pre stvaranja države. Udruživanjem stranaka kombinovanjem nekoliko članova srpske opozicija sa strankama iz bivše Austrougarske je dovela do stvaranja nove Demokratske stranke, koja je dominirala Privremenim predstavništvom i vladom.

Pošto je Demokratska stranka predvođena Ljubomirom Davidovićem zagovarala vrlo centralizovan program, nekoliko hrvatskih delegata je prešlo u opoziciju. Međutim, ni radikali nisu bili srećni pošto su imali samo tri ministra naspram 11 Demokratske stranke i 16. avgusta 1919. Stojan Protić je podneo ostavku. Ljubomir Davidović je onda osnovao kaoliciju sa Socijaldemokratskom strankom. Ova vlada je imala većinu, ali kvorum u Privremenom predstavništvu je bio polovina plus 1 glas. Opozicija je počela da bojkotuje parlament, a pošto se vlada nije mogla osloniti da će se sve njene pristalice pojaviti, postalo je nemoguće da vlada zakaže sednicu u skupštini sa dovoljnim brojem poslanika. Davidović je uskoro podneo ostavku, ali pošto niko drugi nije mogao da formira vladu, on je opet postao premijer. Pošto je opozicija nastavila sa bojkotom, vlada je odlučila da vlada preko uredbi. Ovo je bilo napadnuto od strane opozicije koja je počela da naziva sebe „skupštinska zajednica“. Davidović je shvatio da je stanje neodrživo i zatražio od kralja da odmah zakaže izbore za ustavotvornu skupštinu. Kada je kralj Petar odbio, Davidović nije imao izbora osim da podnese ostavku.

Skupštinska zajednica

Skuštinska zajednica je sada formirala vladu predvođenu Stojanom Protićem posvećenu uspostavljenju parlamentarnih normi i slabljenju centralizacije prethodne vlade. Njihovo protivljenje programu radikalne agrarne reforme prethodne vlade ih je takođe ujedinilo. Pošto je nekoliko manjih grupa i pojedinaca promenilo stranu, sada je Protić imao tesnu većinu. Međutim, i Demokratska stranka i socijaldemokrate su sada bojkotovale skupštinu i Protić nije mogao da računa na kvorum. Otuda je i Skupštinska zajednica, sada u vladi, bila primorana da vlada uredbama.

Skupštinsku zajednicu je tako kršenje osnovnih principa oko kojih su se okupili stavilo u izuzetno težak položaj. U aprilu 1920. izbili su veliki radnički protesti, koji su uključivali štrajk železničara. Ovo je nateralo dve najveće stranke da prevaziđu svoje razlike. Nakon uspešnih pregovora Protić je podneo ostavku kako bi se stvorila nova vlada kojom je predsedavao neutralna figura Milenko Vesnić. Socijaldemokrate nisu sledili svoje bivše saveznike jer su bili protiv antikomunističkih mera kojima se bavila nova vlada.

Kontroverze koje su ranije podelile stranke su još uvek bile aktuelno pitanje. Demokratska stranka je nastavila da zagovara svoj program centralizacije i potrebe za radikalnom agrarnom reformom. Nesuglasice oko izbornog zakona su konačno dovele do toga da Demokratska stranka glasa protiv vlade i vlada je pala. Iako na ovom zasedanje nije bilo dovoljno prisutnih, Vesnić je to iskoristio kao izgovor da podnese ostavku. Njegova akcija je dala rezultat koji je očekivao i Narodna radikalna stranka se složila da prihvati potrebu za centralizacijom, dok se Demokratska stranka složila da se odrekne svojih zahteva za agrarnu reformu i Vesnić je opet bio na čelu vlade. Hrvatska zajednica i Slovenačka narodna stranka nisu bile srećne zbog prihvatanja centralizacije od strane radikala, kao ni Stojan Protić, koji se povukao iz vlade zbog ovog pitanja.

U septembru 1920. su izbili seljački nemiri u Hrvatskoj, čiji je neposredan povod bilo žigosanje stoke. Hrvatska zajednica je za ovo okrivila centralizovanu politiku vlade, a posebno ministra Svetozara Pribićevića.

Ustavotvorna skupština

Glavni članci: Izbori za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS 1920. i Obznana

Jedan od nekoliko zakona koje je usvojilo Privremeno predstavništvo je bio izborni zakon za Ustavotvornu skupštinu. Tokom pregovora koji su prethodili osnivanju nove države bilo je dogovoreno da će glasanje biti tajno i zasnovano na opštem pravu glasa. Socijaldemokrate i Slovenska ljudska stranka su podržavale pravo glasa za žene, dok su se radikali protivili. Demokratska stranka je bila deklarativno za tu ideju, ali joj se nije dovoljno posvetila, pa ovaj predlog nije prošao. Proporcionalno predstavništvo je prihvaćeno kao princip, ali je izabrani sistem favorizovao velike stranke i stranke sa jakom regionalnom podrškom.

Izbori 28. novembra 1920. Kada su glasovi prebrojani, Demokratska stranka je osvojila najviše sediša, više od radikala, ali tek nekoliko više. Za stranku koja je bila dominantna u Privremenom predstavništvu to je značilo poraz. Dalje, oni su prošli još gore u svim bivšim austrougarskim krajevima. To je poljuljalo njihovo verovanje da njihova centralistička politika predstavlja volju Jugoslovena kao celine. Ni radikali nisu bolje prošli u tim krajevima, ali je to njima predstavljao mnogo manji problem jer su otvoreno istupali kao srpska partija. Dramatičniji uspeh su postigle dve antisistemske partije. Vođstvo Hrvatske republikanske seljačke stranke je bilo pušteno iz zatvora tek kada je izborna kampanja već počela, ali prema nekim istoričarima ovo im je više pomoglo nego aktivna kampanja. Drugi dobitnici su bili komunisti, koji su bila treća stranka po jačini u skupštini i koji su prošli izuzetno dobro u Makedoniji. Za razliku od ostalih stranaka u kraljevini, KPJ je bila revolucionarna, i podržavala je mnoge štrajkove, demonstracije, pa čak i terorističke činove. Prekretnica je bio štrajk rudara u Husinu pored Tuzle, kada su ubijen jedan policajac i četiri rudara. Zato je vlada, na predlog ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića, 30. decembra 1920. izdala Obznanu, kojom je privremeno zabranjena KPJ. Jedina legalna komunistička aktivnost je bilo angažovanje u Ustavotvornoj skupštini. Ostatak mesta u skupštini su zauzele manje stranke koje su, u najboljem slučaju, bile skeptične prema centralističkoj platformi Demokratske stranke.

Rezultati izbora su stavili Nikolu Pašića u izuzetno povoljnom položaju, pošto Demokratska stranka nije imala izbora, osim da udruži sa radikalima, ukoliko je želela da njihov koncept centralističke države prođe. Sa druge strane, Pašić je uvek bio oprezan da drži otvorenom opciju u odnosima sa hrvatskom opozicijom. Demokrate i radikali zajedno nisu bili dovoljno jaki da sami donesu ustav, pa su napravili koaliciju sa Jugoslovenskom muslimanskom organizacijom. Ova stranka je tražila i dobila ustupke oko očuvanja Bosne u njenim granicama i oko toga kako će agrarna regorma uticate na muslimanske zemljoposednike u Bosni. Hrvatska seljačka stranka (HSS) je odbila da se zakune na odanost kralju, pošto je to značilo da će država ostati monarhija, a oni su smatrali da samo građani mogu da odluče o obliku vladavine. Stoga, oni nisu mogli da zauzmu svoje mesta u skupšitini. Iako je većina opozicije zauzela svoja mesta u parlamentu, mnogi su vremenom objavljivali bojkot, tako da je u skupštini ostalo samo nekoliko glasova protiv. Međutim, ustav je tražio 50% plus jedan glas da bude usvojen bez obzira koliko će biti glasova protiv. Samo je ustupak srpskih političara Džemetu - koji su bila grupa muslimana sa Makedonije i Kosova - omogućio da ustav bude usvojen.

Vidovdanski ustav

Glavni članak: Vidovdanski ustav

Ustav je usvojen na Vidovdan 28. juna 1921, koji je uspostavio unitarnu monarhiju. Ovo nije odgovaralo komunistima, pa su organizovali neuspešan atentat na kralja Aleksandra I Karađorđevića. Zbog toga se pojačala kampanja protiv komunističke ideje. Komunisti su želeli da se osvete Draškoviću za Obznanu, pa su ga ubili 21. jula 1921. Kao rezultat ovoga usvojen je Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, koji je zabranio Komunističku partiju i svaku komunističku aktivnost.

Vladavina kralja Aleksandra Ujedinitelja

Kralj Aleksandar I Karađorđević

Glavni članak: Parlamentarizam u Kraljevini Jugoslaviji

Posle smrti kralja Petra I (16. avgusta 1921), Regent Aleksandar je postao kralj Srba, Hrvata i Slovenaca. 1922. godine oženio se princezom Marijom od Rumunije.

Vidovdanskim ustavom su napušteni tradicionalni regioni pre Prvog svetskog rata, a zamenjeni 26. aprila 1922. godine, sa 33 novih administrativnih oblasti, kojima se upravljalo iz centra oko kog su uspostavljene.

Nakon toga, 1923. godine hrvatski vođa Stjepan Radić kreće po Parizu, Londonu i Moskvi, tražeći pomoć u rešavanju „hrvatskog pitanja“. Nastojeći da pridobije stranu pomoć, Stjepan Radić je 1924. posetio Moskvu i učlanio stranku u Seljačku internacionalu. Krajem iste godine vlada Kraljevine na HRSS primenjuje Obznanu, zabranjuje njeno delovanje i hapsi Radića. U zatvoru, Radić prihvata monarhiju i odriče se republikanizma, te stranka menja ime, izbacujući pridev „republikanska“. Pušten je 1925. godine, nakon čega se vratio u skupštinu.

Srpski političari su smatrali Srbiju za standarnog nosioca jugoslovenskog jedinstva, kao što je Pijemont bio za Italiju ili Pruska za Nemačku. Tokom narednih godina, hrvatski otpor srpskoj centralističkoj politici se nastavio.

Atentat u skupštini

Glavni članak: Atentat u Narodnoj skupštini

Atentat u Narodnoj skupštini 1928.

U proleće 1928, Stjepan Radić i Svetozar Pribićević su vodili ogorčenu borbu protiv usvajanja Neptunske konvencije sa Italijom. Za ovo su mobilisali opoziciju u Srbiji, ali su izazvali nasilnu reakciju vladajuće većine, uključujući i pretnje smrću.

Na skupštinskoj sednici 20. juna 1928. godine Puniša Račić, srpski političar iz Crne Gore, je pištoljem pucao na poslanike Hrvatske seljačke stranke, pritom je ranio njenog vođu Stjepana Radića, koji je smrtno ranjen preminuo nakon mesec dana. Na licu mesta su poginuli Stjepanov brat Pavle i poslanik Đura Basariček.

Posle ovoga, hrvatska opozicija se kompletno povukla iz skupštine, izjavivši da se neće vratiti u skuptšinu u kojoj je ubijeno nekoliko njenih poslanika. 1. avgusta, na sastanku u Zagrebu, su osudili proglašenje Kraljevine SHS od 1. decembra i zatražili da se pregovori o ujedinjenju počnu ispočetka. Stjepan Radić je preminuo 8. avgusta 1928. godine. 1. septembra iste godine konferencija Hrvatske stranke prava u Zagrebu donosi odluku o samostalnosti i nezavisnosti Hrvatske.

Šestojanuarska diktatura

Glavni članci: Šestojanuarska diktatura i Zakon o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi

Dana 6. januara 1929. godine, koristeći kao izgovor političku krizu koju su izazvala ubistva, kralj Aleksandar je ukinuo Vidovdanski ustav, raspustio Narodnu skupštinu i objavio Zakon o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi, koji je preneo izvršnu vlast na kralja, kojom se zabranjuje rad svih političkih stranaka i sindikata. Kralj Aleksandar je time zaveo ličnu diktaturu.

3. oktobra promenjeno ime države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevina Jugoslavija, proglašena ideologija „integralnog jugoslavenstva“, i promenio unutrašnju podelu sa 33 oblasti na 9 banovina.

Tokom diktature proganjani su i zatvarani mnogi politički protivnici centralizma, pre svega članovi Komunističke partije Jugoslavije, Hrvatske seljačke stranke i Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije.

Oktroisani ustav i kraj diktature

Glavni članak: Ustav Kraljevine Jugoslavije

Kralj je 3. septembra 1931. godine odustao od otvorene diktature i doneo je Oktroisani ustav.

Sprovedeni su formalni parlamentarni izbori na kojima se pojavila samo jedna stranka, režimska Jugoslovensko radničko-seljačka demokratija (kasnije preimenovana u Jugoslovensku nacionalnu stranku), na čelu sa generalom Živkovićem. Time je okončana Šestojanuarska diktatura.

Komunistička partija Jugoslavije je pozvala narod da se oružano suprotstavi diktaturi. Vlada generala Petra Živkovića posle ovog poziva je krenula svim sredstvima da uništi KPJ. Prva žrtva je bio politički sekretar KPJ Đuro Đaković. U ovim akcijama policije i režima stradali su još i Nikola Hećimović, sekretrar Crvene pomoći, kao i članovi CK KPJ Marko Mašanović, Rista Samardžić, Božo Vidas Vuk, Bracan Bracanović i sedmorica sekretara SKOJ-a. Do sredine 1932. godine, samo pred Državnim sudom za zaštitu države održana su 83 sudska procesa protiv komunista. Na robiju od 15 godina osuđeni su između ostalih: Josip Kraš, Đuro Pucar Stari, Ivan Milutinović, Otokar Keršovani, Edvard Kardelj, Jovan Veselinov, Aleksandar Ranković, Boris Kidrič i ostali.

Hrvatski otpor novom režimu je bio jak i krajem 1932. Hrvatska seljačka stranka je objavila Zagrebački manifest koji je zahtevao „kraj srpske dominacije i diktature“. Režim je na ovo reagovao zatvaranjem mnogih političkih protivnika, uključujući novog vođu Hrvatske seljačke stranke Vlatka Mačeka. Uprkos ovim merama, opozicija diktaturi je nastavljena, dok su Hrvati tražili rešenje „Hrvatskog pitanja“. Krajem 1934, kralj je planirao da oslobodi Mačeka iz zatvora, sprovede demokratske reforme i pokuša da nađe zajednički jezik između Srba i Hrvata.

U zatvoru Lepoglava početkom 1934. godine dolazi do stvaranja „Zajednice političkih osuđenika: hrvatskih nacionalnih revolucionara, makedonskih nacionalnih revolucionara i komunista“, u cilju zajedničke borbe protiv diktature.

Atentat u Marselju

Glavni članak: Atentat u Marselju

Atentat na kralja Aleksandra 1934.

Atentat u Marselju na kralja Aleksandra I Karađorđevića se odigrao u utorak, 9. oktobra 1934. godine, prilikom njegove zvanične posete Francuskoj, u Marselju, na trgu Berzamski, u 16 časova i 20 minuta.

Atentator, Vlado Černozemski, poreklom Bugarin, pripadnik Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO), usmrtio je kralja Aleksandra sa četiri metka, a jednim je lakše ranio francuskog ministra inostranih poslova Luja Bartua, koji je usled neadekvatne medicinske pomoći iskrvario i umro.

Oko atentata su sarađivali ustaše i unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija, koji nisu želeli da Hrvati i Makedonci (koje su neki smatrali Bugarima) žive pod srpskom dominacijom, posebno nakon zavođenja šestojanuarske diktature i donošenja septembarskog ustava, već su se zalagali za stvaranje nezavisnih država Makedonije i Hrvatske. U atentat su bile umešane i pojedine strane sile, u prvom redu Fašistička Italija, koja je imala teritorijalne pretenzije ka Jugoslaviji, odnosno njenoj jadranskoj obali.

Namesništvo

Knez-namesnik Pavle Karađorđević

Pošto je najstariji Aleksandrov sin Petar II bio maloletan, tročlano namesništvo, određeno po Aleksandrovoj želji, je preuzelo ulogu kralja. Namesništvom je dominirao kraljev brat knez Pavle Karađorđević, a članovi su bili još Ivo Perović i Radenko Stanković. Voljom Kneza Pavla, na čelo vlade, zadržavši ministarstvo spoljnih poslova, došao je Bogoljub Jevtić — generalski pašenog brata Petra Živkovića. Kao nagradu što mu se priklonio proglašenjem testamenta o namesnicima, knez Pavle je Petra Živkovića postavio na mesto ministra vojske i mornarice. Na dva mesta u Vladi našli su se profrancuski diplomata i profrancuski general. Knez Pavle je na početku svog namesništva, u prvo vreme računao sa Francuzima kao protivtežom Italijanima. Jevtićeva vlada nastupila je sa programom ostajanja na „braniku narodnog i državnoj jedinstva“: „Čuvajte Jugoslaviju, čuvati jedinstvo jugoslovenske nacije, to je najveći zakon za sve i svakog, to je nedostupan zahtev za celo naše pokolenje, i za budućnost.“ Jevtić se predstavljao kao čuvar amanet kralja-mučenika i faktor izmirenja.

Vlada Milana Stojadinovića

U situaciji novog zaoštravanja posle petomajskih izbora, knez Pavle Karađorđević, delujući iz pozadine, izazvao pad Jevtićeve vlade i mandat za sastav nove dodelio Milanu Stojadinoviću. Stojadinovićev dolazak na čelo Vlade, 24. juna 1935. godine, značio je da je u Beogradu prevagnuo britanski uticaj. Poznati finansijski stručnjak bio je direktor filijala dva britanska koncerna u Kraljevini Jugoslaviji. Kada je Stojadinović preuzeo mesto predsednika vlade, unutrašnja situacija Jugoslavije već je označavala tendencije ka jednoj značajnoj političkoj promeni. Oslonjajući se na kneza Pavla, Milan Stojadinović se posvetio pre svega dva izuzetno teškim zadacima, a to je korenita izmena jugoslovenske unutrašnje i spoljne politike. Jezgro Stojadinovićeve vlade činili su pripadnici Glavnog odbora Narodne radikalne stranke, Slovenske ljudske stranke i JMO - koja je ubrzo posle petomajskih izbora napustila opoziciono tabor. Stojadinović je uvideo, da zemlju treba smesta dovesti do smirenja. Zato je privukao u vladu predstavnike Slovenaca i bosanskih Muslimana kao i pristalice stare srbijanske Radikalne stranke, koja je još uvek predstavljala najjaču stranku u Srbiji. U Deklaraciji vlade 4. jula 1935. godine Stojadinović je, distancirajući se od Jevtića i njegove vlade, osporio bilo čiji monopol na jugoslovenski ideal: „Amanet koji je ostavio pokojni Viteški Kralj Aleksandar Prvi Ujedinitelj da čuvamo Jugoslaviju veliki je Amanet, ali taj Amanet nije ostavljen na čuvanje jednoj vladi ili jednoj političkoj grupi. Taj Amanet ostavljen je celom jugoslovenskom narodu." Vlada Stojadinović - Korošec - Spaho pošla je od toga da će Ujediniteljev amanet najbolje sačuvati ako bude išla putem smirivanja i stišavanja političkih zaoštrenosti. U Hrvatskoj započeo je da provodi politiku popuštanja i najšireg sporazumevanja da i onde dođe što pre do smirenja. Stojadinović je pokazao nameru da primi u vladu i predstavnike Hrvata, ali mu nije uspelo da sprovede tu zamisao, jer su Hrvati odmah zahtevali reviziju Ustava, što knez Pavle nije bio spreman da odobri, zbog otpora koji bi to izazvalo kod Srba, mada je i sam mislio da je postojeći ustav nedemokratski.

Konkordatska kriza ili Konkordatska borba je naziv za versko-političku krizu u Kraljevini Jugoslaviji koja se rasplamsala 1937. godine. Ministar pravde Ljudevit Auer je potpisao konkordat u Rimu 1935. godine. Novembra 1936. Namesništvo je izdalo ukaz kojim je ovlastilo Vladu Stojadinović-Korošec-Spaho da Konkordat uputi Narodnoj skupštini na usvajanje. Decembra 1936. godine Arhijerejski sabor uputio je vladi memoranduma sa porukom da Srpska pravoslavna crkva ne može na takvu odluku da pristane. Uveče, 23. jula 1937. godine, Konkordat je u Narodnoj skupštini izglasan sa 166 glasova, uz 129 protiv. Trebalo je da bude izglasan u Senatu, u kome je vlada lošije stajala. Ali, još isto veče, Stojadinović je pred poslanicima JRZ objavio da će se neko vreme sačakati sa iznošenjem Konkordata pred Senat. Pri kraju dana, u kome je u donjem domu izglasan Konkordat, umro je patrijarh Varnava. Svim članovima vlade, osim ministra vojnog generala Marića, bilo je zabranjeno da prisustvuju sahrani. Inače patrijarh je sahranjen tek 3. avgusta 1937. godine. Posle glasanja u Skupštini 1. avgusta 1937. godine, Sveti arhijerejski sinod jednoglasno je doneo odluku o eskomunikaciji ministara i poslanika pravoslavne vere, koji su glasali za Konkordat i isključeni su iz crkve. Predsednik vlade Stojadinović je tražio da se ukine eskomunikacija. Posle Vladinog odricanja od konkordata i Crkva je popustila u svom stavu prema eskomunikaciji. Na spoljnopolitičkom planu, Stojadinović je konkordatom hteo da potvrdi svoje prijateljske veze sa italijanskom vladom. Ali, i italijanska vlada, brinući se da konkordatska kriza ne dovede do Stojadinovićevog pada, počela se hladiti prema konkordatu. Pošto su obe strane u sporu popustile, u februaru 1938. godine, za novog patrijarha izabran je Gavrilo Dožić.

Vlada Dragiše Cvetkovića

Banovina Hrvatska u Jugoslaviji

Dragiša je učestvovao u rušenju vlade Milana Stojadinovića 1939. godine, posle čega postaje novi predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije, a nešto kasnije uspeo je da u novoj vladi uključi Hrvate. Krajem 30ih, unutrašnje tenzije su nastavile da rastu srpskim i hrvatskim težnjama za uspostavljanjem etničkih federalnih jedinica. Srbi su želeli da se današnja Makedonija, Vojvodina, Crna Gora ujedini sa srpskim zemljama, dok su Hrvati tražili Dalmaciju i deo Vojvodine. Obe strane su tražile teritoriju današnje Bosne i Hercegovine. Ekspanzija nacističke Nemačke 1938. je dala novi podstrek naporima da se reše ovi problemi. Knez Pavle je 1939. imenovao Dragišu Cvetkovića za novog premijera, sa ciljem postizanja sporazuma sa hrvatskom opozicijom. Prema ovom sporazumu, Vlatko Maček je postao potpredsednik vlade Jugoslavije i svorena je autonomna Banovina Hrvatska sa svojim saborom. Ove promene nisu zadovoljile Srbe koji su bili zabrinuti za status srpske manjine u novoj Banovini Hrvatskoj i koji su želeli još Bosne i Hercegovine kao srpsku teritoriju. Hrvatske ustaše su takođe bile nezadovoljne bilo kojim rešenjem koji je bio manji od pune nezavisnosti Hrvatske sa celom Bosnom i Hercegovinom. Dana 25. marta 1941. godine, knez Pavle Karađorđević, prvi namesnik Kraljevine Jugoslavije pristao je na Trojni pakt. Hitleru nije bilo lako da natera Jugoslaviju na ovaj sporazum. Postojala je vrlo jaka antinemačka struja u zemlji, prvenstveno kod većinskog srpskog stanovništa. Zbog ovoga su se održale masovne demonstracije u Beogradu, Nišu i Užicu.

Martovski prevrat

Demonstracije 27. marta 1941. Beograd

Glavni članak: Vojni puč od 27. marta 1941.

Vojni puč 27. marta 1941. je izvela zaverenička grupa visokih oficira Jugoslovenske vojske zbacivši s vlasti tročlano kraljevsko namesništvo i vladu koja je dva dana ranije, 25. marta 1941. potpisala protokol u Beču o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, a Jugoslavija je de facto povukla svoju podršku silama Osovine, a da nije zvanično napustila Trojni pakt. Knez Pavle je 27. marta 1941. otišao u Grčku i tamo je predat u engleske ruke.

Vojni zaverenici su predali vlast maloletnom kralju Petru II Karađorđeviću i osnovali Vladu na čijem čelu se našao jedan od njih, komandant Vojnog Vazduhoplovstva general Dušan Simović, a za potpredsednika vlade akademik Slobodan Jovanović.

Uz 28. jun 1914. kada je izvršen Sarajevski atentat ovaj datum, odnosno, događaj se smatra za najvažnijim u srpskoj i jugoslovenskoj istoriji 20. veka.

Drugi svetski rat u Jugoslaviji (1941—1945)

Glavni članak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Iako se nova vlada suprotstavila Nemačkoj, plašili su se da, ako Hitler napadne Jugoslaviju, Velika Britanija neće biti u mogućnosti da pomogne. Sile Osovine su napale Jugoslaviju 6. aprila.

Pravci nastupanja nemačkih snaga tokom Aprilskog rata.

Aprilski rat

Glavni članak: Aprilski rat

Aprilski rat (hrv. Travanjski rat, sloven. Aprilska vojna) je ime za nemačku invaziju (kodnog naziva Direktiva 25) na Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. Ova operacija označava početak Drugog svetskog rata na teritoriji Jugoslavije.

Napad je izvršen kopnenim putem, iz više pravaca. Nemačke, italijanske i mađarske trupe prodrle su na teritoriju Jugoslavije iz pravca Italije, Austrije (tada već u sastavu Trećeg rajha), Mađarske, Rumunije, Bugarske i Albanije. Teško je bombardovan Beograd. U isto vreme otpočeo je i nemački napad na Grčku pod kodnim nazivom Operacija Marita.

Kraljevska porodica, uključujući Petra II Karađorđevića, je pobegla u inostranstvo.

Okupatorska podela Jugoslavije

Okupatorska podela Jugoslavije

Glavni članci: Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i Sile Osovine

Uskoro su sile Osovine podelile Kraljevinu Jugoslaviju u nekoliko oblasti:

• Na području Hrvatske i Bosne je uspostavljena Nezavisna Država Hrvatska
• Srbija pod nemačkom okupacijom, je stavljen pod upravu Milana Nedića, koji je još uvek priznavao Petra II za kralja.
  • Banat u Drugom svetskom ratu, je bio autonomni politički entitet u sastavu Srbije pod nemačkom okupacijom.
• Na području Crne Gore i Sandžaka je uspostavljena Nezavisna Država Crna Gora
• Okupaciju Bačke, Baranje, Premomurja i Međimurja je izvršila Hortijeva Mađarska.
• Bugarska je stavila pod upravu veći deo Makedonije i delove jugoistočne Srbije.
  • Nezavisna Država Makedonija je naziv za pokušaj stvaranja marionetske države pod patronatom Nemačke na području Makedonije.
• Albanija je stavila pod upravu veći deo Kosova i Metohije i pogranične delove Makedonije i Crne Gore.
• Kraljevina Italija je anektirala veći deo jadranske obale i zapadni deo Slovenije.
• Treći rajh je anektirala veći deo Slovenije.

Genocid u Drugom svjetskom ratu

Mapa područja na kojem su fašisti počinili genocid nad Srbima i drugim građanima Jugoslavije u toku Drugog svjetskog rata

Glavni članci: Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu i Koncentracioni logori u NDH

Tokom Drugog svjetskog rata izvršen je genocid nad srpskim stanovništvom, u kome je između 900.000 i 1.200.000 Srba je ubijeno na području NDH i ostatka okupirane Jugoslavije.

Službeni izvještaj Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ), kasnije Federalne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), objavljen 26. maja 1945, navodi da je ukupan broj žrtava rata (ljudi svih nacionalnosti, ubijeni ili umrli kao posljedica rata) iznosi 1.685.000 (jedan milion i šest stotina i osamdeset pet hiljada).

Kasnije, Državna komisija zadužena za utvrđivanje ratnih zločina na prostoru Jugoslavije utvrđuje da je broj žrtava rata 1.706.000.

Antiosovinska koalicija

Glavni članci: Saveznici u Drugom svetskom ratu i Vlade Kraljevine Jugoslavije u egzilu

Petar II, koji je pobegao u inostranstvo, je još uvek od strane saveznika smatran za kralja. Međutim, tokom rata, efektivna vlast je prešla u ruke jugoslovenskih partizana, predvođenih Komunističkom partijom Jugoslavije. 16. juna 1944. je potpisan Viški sporazum, koji je ujedinio dve paralelne vlade. Demokratska Federativna Jugoslavija, kao monarhija na čelu sa Petrom II i hibridnom vladom sastavljenom od predstavnika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i članova monarhističke izbegličke vlade, zvanično je proglašena 10. avgusta 1945. godine. Nove komunističke vlasti su 29. novembra 1945. proglasile Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju i ukinule monarhiju, čime je prekinut pravni kontinuitet Kraljevine Jugoslavije.

Narodnooslobodilačka borba

Kratkotrajne partizanske republike u okupiranoj Jugoslaviji: Užička republika (1941) i Bihaćka republika (1942).

Glavni članci: Narodnooslobodilačka borba i Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu

Narodnooslobodilačka borba (NOB) ili Narodnooslobodilački rat (NOR) je pojam kojim se označava borba jugoslovenskih naroda, predvođenih Komunističkom partijom Jugoslavije, za oslobođenje od fašističke okupacije tokom Drugog svetskog rata. Obuhvata vremenski period od jula 1941. do maja 1945. godine, na celokupnoj teritoriji Jugoslavije. U istoriografiji bivše SFRJ ova borba se često nazivala — Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija.

Jugoslovenska vojska u otadžbini

Nemačka poternica za pukovnikom Dražom Mihailovićem od 9. decembra 1941.

Glavni članci: Jugoslovenska vojska u otadžbini i Centralni nacionalni komitet

Jugoslovenska vojska u otadžbini ili Ravnogorski pokret (čiji su pripadnici poznati kao četnici) je bila jugoslovenska (većinski srpska), rojalistička gerilska organizacija u Drugom svetskom ratu koju je 13. maja 1941. na Ravnoj gori osnovao pukovnik Dragoljub Mihailović, kao snagu odanu jugoslovenskoj kraljevskoj vladi u izbeglištvu. U Drugom svetskom ratu četnici su uključivali najviše Srba.

Nakon nekoliko početnih okršaja sa okupatorskim silama Osovine, četnici su se podelili, od kojih se jedan deo borio protiv Nemaca, dok se drugi skoncentrisao na borbu protiv komunističkih partizana, ponekad sarađujući sa Italijanima (koji su ponudili zaštitu od ustaških zločina), a ponekad čak i sa nemačkim i ustaškim snagama. Nakon Teheranske konferencije 1943, Saveznici, koji su podržavali četnike, su preusmerili svoju podršku rivalskim partizanima. 1944. kraljevska vlada je priznala partizane kao legitimnu jugoslovensku oružanu snagu i naredila četnicima da se pridruže novoosnovanoj Jugoslovenskoj Armiji.

Poslednje četničke jedinice pod komandom Dragoljuba Mihailovića su zarobljene u istočnoj Bosni i Hercegovini. Njemu je suđeno, proglašen je krivim za veleizdaju i ratne zločine i pogubljen je.

Partizansko-četnički sukob

Glavni članak: Partizansko-četnički sukob

Partizansko-četnički sukob je bio politički i vojni sukob koji je svoju kulminaciju dostigao tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

Decembra 1943, Ruzvelt, Čerčil i Staljin su odlučili da podrže partizane (Teheranska konferencija).

Demokratska Federativna Jugoslavija (1943—1945)

Glavni članci: Demokratska Federativna Jugoslavija, Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, Drugo zasedanje AVNOJ-a, Viški sporazum, Privremena vlada DFJ i Hronologija DFJ i KPJ 1945.

Josip Broz Tito

Ivan Šubašić

Demokratska Federativna Jugoslavija je rekonstituisana na konferenciji AVNOJ-a u Jajcu, (od 29. novembra do 4. decembra 1943), dok su se pregovori sa Kraljevskom Vladom u izgnanstvu nastavili. 29. novembra 1945.

Odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a od 29. novembra 1943. godine, postavljeni su principi za osnivanje federativne države jugoslovenskih naroda posle Drugog svetskog rata, pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije. Predviđeno je da Jugoslavija bude federacija 6 republika: SR Slovenija, SR Hrvatska, SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Crna Gora i SR Makedonija. Ova država bi pravno zamenila Kraljevinu Jugoslaviju, uz neka teritorijalna proširenja (Istra, Primorska).

Demokratska Federativna Jugoslavija (skraćeno DFJ) je država koja je istovremeno predstavljala poslednji period Kraljevine Jugoslavije i prvi period socijalističke Jugoslavije.

U San Francisku 26. juna 1945. su predstavnik Jugoslavije, zajedno sa predstavnicima još 49 zemalja, potpisao Povelju o osnivanju Organizacije ujedinjenih nacija (OUN), koja je stupila na snagu 24. oktobra.

29. novembra 1945. u Beogradu održano Prvo zasedanje Ustavotvorne skupštine, na kojem je prihvaćena „Deklaracija o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije“ (FNRJ). Ovom odlukom Jugoslavija je prestala da bude monarhija i postala federalna republika.

Literatura

• Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Dimić, Ljubodrag (1994). „Država, integralno jugoslovenstvo i kultura: Prilog istoriji šestojanuarske diktature 1929-1931”. Književnost: Mesečni časopis (1-3): 171—207. 
• Dimić, Ljubodrag (1996). Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. 1. Beograd: Stubovi kulture. 
• Dimić, Ljubodrag (1997). Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. 2. Beograd: Stubovi kulture. 
• Dimić, Ljubodrag (1997). Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. 3. Beograd: Stubovi kulture. 
• Dimić, Ljubodrag (1998). Srbi i Jugoslavija: Prostor, društvo, politika (Pogled s kraja veka). Beograd: Stubovi kulture. 
• Dimić, Ljubodrag; Borozan, Đorđe (1998). Jugoslovenska država i Albanci. 1. Beograd: Službeni list SRJ, Arhiv Jugoslavije, Vojno-istorijski institut. 
• Dimić, Ljubodrag; Borozan, Đorđe (1999). Jugoslovenska država i Albanci. 2. Beograd: Službeni list SRJ, Arhiv Jugoslavije, Vojno-istorijski institut. 
• Dimić, Ljubodrag; Tešić, Vladeta; Pavlović-Lazarević, Gordana (2000). Ministarstvo prosvete i ministri Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Jugoslavije 1918-1941. Beograd: Pedagoški muzej. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). „Integralno jugoslovenstvo i kultura 1929-1931. godine”. Dijalog povjesničara-istoričara. 3. Zagreb: Zaklada Friedrich Naumann. str. 333—349. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Dimić, Ljubodrag (2003). „Prosveta u Kraljevini Jugoslaviji”. Obrazovanje kod Srba kroz vekove. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 211—231. 
• Dimić, Ljubodrag (2005). „Ministarski saveti Kraljevine Jugoslavije 1918-1941”. Vlade Srbije 1805-2005. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 245—272. 
• Dimić, Ljubodrag (2005). „Serbien und Jugoslawien (1918-1941)”. Österreichische Osthefte. 47 (1-4): 231—264. 
• Dimić, Ljubodrag (2005). „Influence culturelle française dans le Royaume de Yugoslavie”. Međunarodni naučni skup Srpsko-francuski odnosi 1904-2004. Beograd: Arhiv Srbije. str. 57—72. 
• Dimić, Ljubodrag (2008). „Srpsko društvo i jugoslovenska država 1918/1941” (PDF). Kultura polisa: Časopis za negovanje demokratske političke kulture. 5 (8-10): 4—46. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 03. 2019. g. Pristupljeno 13. 04. 2019. 
• Dimić, Ljubodrag (2013). „Prosvetna i kulturna politika vlade Milana Stojadinovića i njeni kritičari (1935-1938)”. Milan Stojadinović: Politika u vreme globalnih lomova. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 163—207. 
• Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (2017). Alojzije Stepinac: Država, crkva, nadbiskup (1934-1941). Beograd: Filip Višnjić. 
• Lituchy, Barry M., ur. (2006). Jasenovac and the Holocaust in Yugoslavia: Analyses and Survivor Testimonies. New York: Jasenovac Research Institute. 
• Mitrović, Andrej (1969). Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika. 
• Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 
• Pavlowitch, Stevan K. (1985). Unconventional Perceptions of Yugoslavia 1940–1945. New York: Columbia University Press. 
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. 
• Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit. 
• Radojević, Mira (1990). „Udružena opozicija i komunisti” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 8 (1-2): 39—58. 
• Radojević, Mira (1991). „Demokratska stranka o državnom preuređenju Kraljevine Jugoslavije (1935-1939)” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 9 (1-2): 37—63. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 07. 2018. g. Pristupljeno 30. 07. 2018. 
• Radojević, Mira (1992). „Sporazum Cvetković-Maček i pitanje razgraničenja u Sremu” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 10 (1-2): 61—72. 
• Radojević, Mira (1992). „Demokratska levica i međupartijski odnosi u Udruženoj opoziciji (1935-1941)” (PDF). Tokovi: Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije. 1—2: 109—128. 
• Radojević, Mira (1994). „Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine (SHS) Jugoslavije 1918-1941. godine” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 12 (1): 7—41. 
• Radojević, Mira (1994). Udružena opozicija 1935-1939. Beograd: Institut za savremenu istoriju. 
• Radojević, Mira (1995). „Sporazum Cvetković-Maček i Bosna i Hercegovina”. Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 123—133. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918-1941” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 14 (2): 39—73. 
• Radojević, Mira (1996). „Milan Grol o problemima demokratije i parlamentarizma u Kraljevini Jugoslaviji”. Vojnoistorijski glasnik. 46 (3): 49—62. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpska građanska opozicija i Srbi u Hrvatskoj (1935-1941)” (PDF). Tokovi istorije. 1—2: 21—32. 
• Radojević, Mira (1997). „Politička opozicija u Kraljevini (SHS) Jugoslaviji” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 15 (2): 19—35. 
• Radojević, Mira (2000). „Srpsko-hrvatski spor oko Bosne i Hercegovine i Vojvodine u periodu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”. Dijalog povjesničara-istoričara. 2. str. 325—339. 
• Radojević, Mira (2001). „O problemima demokratije i parlamentarizma u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca / Jugoslaviji”. Dijalog povjesničara-istoričara. 3. str. 303—313. 
• Radojević, Mira (2012). „On the problem of democracy and parliamentarianism in Yugoslavia between the two world wars”. Istorijski zapisi. 85 (3-4): 99—110. 
• Džaja, Srećko M. (2002). Die politische Realität des Jugoslawismus (1918-1991): Mit besonderer Berücksichtigung Bosnien-Herzegowinas. München: R. Oldenbourg Verlag. 
• Džaja, Srećko M. (2004). Politička realnost jugoslavenstva (1918-1991): S posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo-Zagreb: Svjetlo riječi.