Istorija sociologije

Istorija sociologije kao naučne discipline počinje ubrzo nakon Francuske revolucije. Javlja se kao pozitivistička nauka društva. Genezu duguje različitim ključnim kretanjima u filozofiji nauke i filozofiji znanja. Moderna akademska sociologija nastala je kao reakcija na modernost, kapitalizam, urbanizam, racionalizam, kolonizacije i imperijalizam. Naglasak na konceptu modernosti, a ne prosvetiteljstva.

Razna kvantitativna društvena istraživanja tehnike su postala uobičajeni alat za vlade, preduzeća i organizaciju, a takođe su našle primenu u drugim društvenim naukama.

Istorija

Sociološko obrazloženje može se pratiti unazad barem što se tiče starih Grka. Proto-sociološka zapažanja se mogu naći u osnivačkim tekstovima zapadne filozofije (Herodot, Tukidid, Platon i tako dalje), kao i u ne-evropskoj misli ličnosti, kao što su Konfučije. Karakteristični trendovi u Sociološkom razmišljanju antičkih Grka može se pratiti unazad do njihovog društvenog okruženja.

U 13. veku, kineski istoričar Tuan Lin, prvi put prepoznata obrasce društvene dinamike kao osnovne komponente istorijskog razvoja u svojoj čuvenoj enciklopediji, Venkian Tongkao ili "sveobuhvatno ispitivanje književnosti".

Termin („sociologija“) prvi put je upotrebio francuski esejist Emanuel Žozef Sije (1748 — 1836), iz latinskog: Sociousom, „pratilac“; i sufiks -ologi, „proučavanje“, od grčkog Format „znanje“. U 1838, francuski mislilac Ogist Kont konačno postavio definiciju sociologije. Graf ranije izrazio svoj posao kao „društvena fizika“, ali su taj termin prisvojili drugi, pre svega belgijski statističar, Adolf Ketele (1796—1874).

Društveni darvinizam

Herbert Spenser (1820 — 1903), je engleski filozof, bio je jedan od najpopularnijih i najuticajnijih sociologa iz 19. veka Spenser je pokušao da preformuliše disciplinu u ono što bi smo sada mogli opisati kao društveni Darvinizam. Spenser je objavio Studije sociologije 1874, što je bila prva knjiga sa pojmom „sociologije“ u naslovu. U 1900. primeraku međunarodnog časopisa, Franklin H. Gidins (1855—1931), prvi profesor sociologije na Univerzitetu Kolumbija, opisao ga je u knjizi da je „prvi probudio u Engleskoj, Americi, Francuskoj, Italiji i Rusiji širok interes, opšti interes“ u tadašnjoj mladoj disciplini sociologije. Procenjuje se da je Čarls Horton Kuli prodao milion knjiga u svom životu, daleko više nego bilo koji drugi sociolog u to vreme. Dakle, jak je bio njegov uticaj da mnogi drugi mislioci 19. veka, uključujući Emila Dirkema, definišu svoje ideje u vezi sa njegovim. Takođe, značajan biolog, Spenser je skovao termin „opstanak najsposobnijih“ kao osnovni mehanizam. Dok su mnogi intelektualci tog vremena bili zagovornici socijalizma kao način upravljanja društva, Spenser je bio kritičar socijalizma i zagovornik za „lese fer“ stila vlasti. Njegove ideje su veoma poštovali konzervativci iz političkih krugova, posebno u Sjedinjenim Američkim Državama i Engleskoj.

Herbert Spenser

Savremenik Spensera Lester Frank Vard se često opisuje kao otac američke sociologije i bio je prvi predsednik Američkog sociološkog udruženja u 1905. i služio je na toj poziciji do 1907. Njegova dela su Nacrti sociologije 1898; Čista Sociologija 1903. godine; i primenjenu sociologiju 1906. godine, sa 65 godina bio je imenovan za profesora sociologije na univerzitetu Braun. i služio je kao prvi predsednik Američkog sociološkog društva od 1905. do1907. Objavio je delo Dinamička sociologija 1883; Outlines of Sociology 1898; Čista sociologija 1903; i Primenjena sociologija 1906. Takođe, 1906, sa 65 godina, postavljen je za profesora sociologije na Univerzitetu Braun.

Nastanak sociologije

Građanski pravac u sociologiji

Društvo je i ranije izučavano u okviru filozofije, ali je polako došlo do potrebe da se stvori zasebna nauka o društvu. To je prvi ostvario Ogist Kont (1798.-1857. godine) u svom „Kursu pozitivne filozofije” u kome je vršio klasifikaciju nauke. On je sociologiji odredio zadatak izučavanja društva u ćelini, kako u stanju mirovanja, tako i u stanju kretanja. Otuda se sociologija odmah deli na socijalnu statiku i dinamiku.

Socijalna statika ima zadatak prikazivanja anatomije društva u mirovanju i otkrivanja neophodnih uslova za održavanje skladnih odnosa u društvu, pa na taj način i jedinstva društva kao ćeline. Prema Kontu, temeljna jedinica društva je porodica jer ona predstavlja prirodno stanje čovekove aktivnosti i u njoj vladaju odnosi koji čine prirodni temelj svih odnosa u društvu. To su odnosi nejednakosti (između polova, generacija) i odnosi podređenosti (između generacija i na temelju starešinstva). U skladu s tim, on u socijalnoj strukturi navodi četiri klase:

• Spekulativna klasa predstavlja nositelje naučne, filozofske i estetske delatnosti, zbog čega imaju najviši položaj u društvu.
• Praktičnu klasu čine predstavnici proizvodnje i prometa (bankari, trgovci, preduzetnici).
• Poljoprivrednička klasa
• Radnička klasa

Socijalna dinamika prema Kontu treba da dube opšta teorija prirodnog napretka čovečanstva. Ona treba da izučava uzroke i zakonitosti društvenih promena.

Mehaničke teorije objašnjavaju društvene pojave i procese pomoću zakona koji vladaju u prirodi, odnosno fizici i hemiji. U mehanički orijentisane sociologe ubraja se Vilfredo Pareto (1848.-1923) koji je razvio teoriju o socijalnoj ravnoteži koju je objasnio pomoću dva pojma: rezidujum i derivatum.

Biološke teorije smatraju društvo delom organskog sveta koji proučava biologija, te isti zakoni i metodi koji vrede u biologiji, moraju vrediti i za sociologiju. Zbog otkrića da sva živa bića imaju ćelijsku strukturu i otkrića borbe za opstanak, biološke se teorije razdvajaju na dva dela, - organizacijske i socijal-darvinističke.

• Najznačajniji predstavnik organizacijskog pravca je Herbert Spenser (1820.-1903) koji je smatrao da za društvo važe zakon evolucije, zakon održanja energije (materije) i borba za opstanak. On je izložio svoj koncept prelaska društva iz niže faze u višu:
  • Militaristička faza je faza u kojoj su ljudi organizovani u horde i u kojoj se organizuje čvrsta vojna organizacija i disciplina, odricanje od ličnih prava i pokoravanje vojnom vođi. Vremenom, to prelazi u despotizam u kome se stvara hijerarhija.
  • Industrijska faza je ona u kojoj je osoba slobodna, pa mogu doći do izražaja njene sposobnosti i potrebe. Ovde se borba za opstanak očituje na način da preživi ono društvo koje se bolje prilagodi industrijskom radu, ali i koje uvažava lične potrebe.
• Socijal-darvinistički pravac smatra da se društvo može objasniti samo pomoću zakona o borbi za opstanak. Najznačajniji predstavnik ovog pravca je Ludvig Gumplovic (1838–1909). On smatra da se u društvu vodi nemilosrna borba između rasa, od kojih su neke više, a neke niže.

Psihološke teorije ističu svest i psihu kao najvažnije osobine čoveka. Među prvima sa ovakvim stavovima bio je Džon Stjuart Mil (1806.-1873. godine) koji je smatrao da ljudi u društvu zadržavaju iste osobine kao i pojedinci. Takvo tumačenje se brzo razvijalo i razdvojilo u više smerova. Najznačajnija tri su individualno-psihološki, kolektivno-psihološki i socijalno-psihološki smer.

• Individualno-psihološki smer objašnjava društvo, kao i sve pojave, procese i odnose u njemu, i zakonitosti društva uopšte, elementima lične psihe. Gabrijel Tard (1843.-1904. godine) smatra da je ključni element psihe podražavanje. Vilijam Makdugal (1871.-1938. godine) tome dodaje i instinkt. Sigmund Frojd (1876.-1939. godine) smatra da su ključni elementi nagoni, i to dva ključna: polni nagon i agresivni nagon. Maks Veber (1864.-1920. godine) smatra da se sve društvene pojave mogu objasniti njihovim unutrašnjim smislom. Zbog toga ne treba ispitivati uzroke pojava, nego ih samo treba razumeti (idealno-tipske konstrukcije).
• Kolektivno-psihološki smer je nastao u klasičnoj nemačkoj filozofiji, posebno u Hegelovim đelima. Najistaknutiji predstavnik ovog smera Emil Dirkem (1858.-1917. godine) kaže, da društvo nije jednostavan zbir činilaca, nego da ima svoja obeležja i zakonitosti.
• Socijalno-psihološki pravac nastao je sa težnjom da se prevaziđe ekstremnost prethodna dva pravca. Najistaknutiji predstavnik je Žorž Gurvič (1897.-1965. godine). On, klasificirajući sociologiju, društvene pojave deli na struktuirane i na astrukturalne. Struktuirane pojave su i konkretno-apstraktne, tj. to su velike društvene grupe. Astrukturalne pojave su apstraktne i to su mikrosociološke pojave, male društvene grupe. Struktuirane pojave izučava makrosociologija, dok astrukturalne izučava mikrosociologija. Pojave koje izučavaju mikro i makrosociologija, spadaju u područje horizontalnog pluralizma. Pored ovoga postoji i vertikalni pluralizam koji izučava strukture društva kroz slojeve iz kojih se ono sastoji, i to izučava dubinska sociologija. Prema Gurviču, postoji deset slojeva od kojih se sastoji društvo u vertikalnoj strukturi. To su:
  • morfološka i ekološka površina
  • društvene organizacije ili organizovane nadgradnje
  • društveni uzori
  • kolektivna ponašanja koja se odvijaju sa određenom privlačnošću, ali izvan organizacijskih aparata
  • spletovi društvenih uloga
  • kolektivni stavovi
  • društveni simboli
  • eruptivna, novatorska i stvaralačka kolektivna ponašanja
  • kolektivne ideje i vrednosti
  • kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti
• Bihevioristička sociologija nastoji da objasni društvo, društvene pojave i pojedinačnu psihu kao rezultat društvenog ponašanja pojedinaca, koje je u krajnjoj liniji njihova reakcija na spoljno okruženje.

Funkcionalizam je jedan od najuticajnijih pravaca u savremenoj građanskoj sociologiji. Javlja se u tri varijacije: prvobitnoj biologističkoj, normativnoj i socijalno-kibernetskoj. Osnovna ideja je shvatanje da je društvo trajna i stabilna struktura, čiji su elementi čvrsto povezani i čine skladnu ćelinu. Svaki element te ćeline ima određenu ulogu, čiji je zadatak da vršiti određenu delatnost koja predstavlja doprinos održavanju postojeće celine, pre svega u stanju harmonične ravnoteže. Osnovni principi su:

• Princip funkcionalnog jedinstva društva, po kojem je društvo zatvoreni sistem harmonično usklađenih delova,
• Princip univerzalnosti, po kojem svaki deo društva ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema,
• Princip nužnosti, po kojem svaki deo, vršeći svoju ulogu, održava kontinuitet sistema,
• Princip dinamične ravnoteže i kontinuiteta, po kome u svakom društvenom sistemu postoje mehanizmi koji ga drže u ravnoteži ili su sposobni da ga posle poremećaja ravnoteže vraćaju u pređašnje stanje.

Literatura

• Halsey, A. H. (2004). A history of sociology in Britain: science, literature, and society. str. 34. 
• Barnes, Harry E. (1948). An Introduction to the History of Sociology. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. str. 5. 
• Macionis, John J.; Plummer, Ken (2005). Sociology. A Global Introduction (3rd izd.). Harlow: Pearson Education. str. 12. ISBN 978-0-13-128746-4. 
• Collins, Randall (2010). The Discovery of Society. United States: McGraw-Hill. str. 343. ISBN 9780070118836. 
• Gerhard Lenski. 1982. Human societies: An introduction to macrosociology, McGraw Hill Company.
• Nash, Kate. 2010. Contemporary Political Sociology: Globalization, Politics, and Power. Wiley-Blackwell Publishers.
• Samuel William Bloom, The Word as Scalpel: A History of Medical Sociology, Oxford University Press 2002
• Raymond Boudon A Critical Dictionary of Sociology. Chicago: University of Chicago Press, 1989
• Craig Calhoun, ed. Sociology in America. The ASA Centennial History. Chicago: University of Chicago Press, 2007.
• Deegan, Mary Jo, ed. Women in Sociology: A Bio-Bibliographical Sourcebook, New York: Greenwood Press, 1991.
• A. H. Halsey, A History of Sociology in Britain: Science, Literature, and Society, Oxford University Press 2004
• Barbara Laslett (editor), Barrie Thorne (editor), Feminist Sociology: Life Histories of a Movement, Rutgers University Press 1997
• Levine, Donald N. (1995). Visions of the Sociological Tradition. University Of Chicago Press. ISBN 978-0-226-47547-9. 
• T.N. Madan, Pathways : approaches to the study of society in India. New Delhi: Oxford University Press, 1994
• Sorokin, Pitirim. Contemporary Sociological Theories (1928) online free guide to major scholars
• Guglielmo Rinzivillo, A Modern History of Sociology in Italy and the Various Patterns of its Epistemological Development, New York, Nova Science Publishers, 2019
• Sorokin, Pitirim and Carle C Zimmerman. Principles of Rural-Urban Sociology (3 vol 1927) online free
• Steinmetz, George. 'Neo-Bourdieusian Theory and the Question of Scientific Autonomy: German Sociologists and Empire, 1890s-1940s', Political Power and Social Theory Volume 20 (2009): 71-131.
• Wiggershaus, Rolf (1994). The Frankfurt School : its history, theories and political significance. Polity Press. ISBN 978-0-7456-0534-0. 
• Kon, Igor, ur. (1989). A History of Classical Sociology (DOC, DjVu, etc.). Translated by H. Campbell Creighton, M.A. (Oxon), translator. Moscow: Progress Publishers. ISBN 978-5-01-001102-4.