Katalina Arpadović

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Katalina Arpad
Katalina na fresci iz 1296. u manastiru Sv. Ahilija u Arilju.
Lični podaci
Datum rođenjaizmeđu 1249. i 1255.[1]
Mesto rođenjaKraljevina Ugarska
Datum smrtiposle 1316. godine
Mesto smrtiKraljevina Srbija
Porodica
SupružnikStefan Dragutin
PotomstvoStefan Vladislav II, Stefan Urošic Nemanjić, Jelisaveta Nemanjić, moguće još tri ćerke (vidi dole)
RoditeljiStefan V Ugarski
Jelisaveta Kumanka
DinastijaArpadi
Nemanjići
Srpska kraljica
Kraljica Sremske zemlje
Period1276–1282.
1284–1316.
PrethodnikJelena Anžujska
NaslednikMilutinova supruga, Tesalka nepoznatog imena

Katalina (sredina 13. veka — posle 1316) bila je ugarska princeza i srpska kraljica, supruga kralja Dragutina.[2]

Brak Dragutina i Kataline zaključen je 1268. godine radi učvršćenja mirovnog sporazuma između Srbije i Ugarske. Od 1276. do 1282. godine nosila je titulu srpske kraljice. O ugarskoj princezi sačuvano je malo podataka u biografijama arhiepiskopa Danila. Nadživela je muža, jer se pominje na državnom saboru koga je Dragutin sazvao neposredno pred svoju smrt. Godina smrti kraljice Kataline nije poznata. Dragutinu je rodila dvojicu sinova: Vladislava i Urošica, kao i ćerke Jelisavetu, Katarinu, Margaritu i Ursu(lu)[3]. Katalinin lik sačuvan je na freskama u Crkvi Svetog Ahilija u Arilju i u Đurđevim Stupovima kod Novog Pazara.

Biografija[uredi | uredi izvor]

Porodica[uredi | uredi izvor]

Kraljevski pečat Stefana, oca Kataline Arpad.

Katalina je bila ćerka ugarskog kralja Stefana V Arpada i njegove supruge Jelisavete Kumanke. Rođena je sredinom 13. veka, kada se na ugarskom prestolu nalazio njen deda, Bela IV (1235-1270). Katalinin otac Stefan V je sa Jelisavetom imao još petoro dece: Ladislav IV, ugarski kralj koji je 1272. godine nasledio oca i vladao do svoje smrti 1290. godine, Andrija, slavonski vojvoda, Marija, napuljska kraljica, kao supruga Karla II Anžujskog, Jelisaveta, koja će se kasnije udati za Dragutinovog brata Milutina i Ana, prva supruga vizantijskog cara Andronika II.[4]

Rani život[uredi | uredi izvor]

Godina rođenja Kateline Arpad može se hronološki smestiti u period između 1249. i 1255. godine.[5] O njenoj ranoj mladosti nema puno podataka. Tokom građanskog rata u Ugarskoj, stariji kralj Bela IV uspeo je da nakon bitke kod Išasega zarobi suprugu svoga sina Stefana V, Jelisavetu, zajedno sa decom. Može se pretpostaviti da je u zarobljeništvo tada pala i Katelina, mada se pojedinačno deca ne nabrajaju u izvoru.[6] Zarobljenje je mogla izbeći jedino mlađa Katelinina sestra, Jelisaveta, koja se tada nalazila na Zečjem ostrvu u Budimu.[7] Rat je ubrzo završen, a Stefan, Katelinin otac, proglašen je mladim kraljem.

Zaključenje braka[uredi | uredi izvor]

U istoriografiji se sklapanje braka Dragutina i Kataline povezuje sa Srpsko-ugarskim ratom iz 1268. godine. Detalji ovog rata poznati su samo na osnovu ugarske diplomatičke građe, dok se u srpskim izvorima on ne pominje. Pet povelja svedoči o napadu srpskog kralja Uroša na Mačvansku banovinu 1268. godine. Njome je tada upravljao unuk ugarskog kralja, Bela Rostislavić, koji je od dede zatražio pomoć u borbi protiv srpske vojske. U odlučnoj bici Uroš je poražen i zarobljen. Prisiljen je platiti otkupninu i prihvatiti uslove mirovnog sporazuma. Jedan od uslova bilo je i zaključenje braka Kataline i Dragutina kojim je sporazum trebalo da bude učvršćen[8][9]. Takođe, uvedena je i titula "mladog kralja", po uzoru na sličnu instituciju u Ugarskoj, kojom je Dragutin određen za očevog prestolonaslednika[10]. Uroš je preuzeo obavezu da sinu odeli deo teritorije na upravu.

Pečat Jelisavete Kumanke, Katalinine majke.

Nema podataka da je brak sklopljen upravo 1268. godine, ali po svemu sudeći je upravo tako i bilo.[11] Dragutin se kao zet ugarskog kralja Stefana, Katalininog oca (koji je Belu nasledio 1270. godine i vladao do svoje smrti 1272. godine) pominje u sporazumu između Ugarske i Češke, po završetku rata Stefana i Otokara, kao veran vazal ugarskog kralja[12][13][14]. Sa druge strane, do srpsko-ugarskog povezivanja brakom Dragutina i Kataline moglo je doći i delom zahvaljujući ugarskom poreklu Jelene Anžujske, Dragutinove majke. Gordon Mak Daniel je izveo prilično ubedljivu tezu da je Jelena bila ćerka Jovana Anđela od Srema, jednog od najmoćnijih ugarskih velikaša sredinom 13. veka. Ukoliko se ova teza prihvati kao tačna, Dragutin je 1284. godine prava na teritorije koje je dobio od Katalinine majke mogao temeljiti delom i na svom ugarskom poreklu[15].

Srpska kraljica (1276-1282)[uredi | uredi izvor]

Stefan Dragutin, Katalinin suprug.

Katalinin otac Stefan je tokom svoje dvogodišnje vladavine vršio pritisak na Dragutina da od oca zahteva odeljivanje dela Srbije na upravu. O tome svedočanstvo nalazimo u Dragutinovom žitiju arhiepiskopa Danila u sklopu "Života kraljeva i arhiepiskopa srpskih"[16]. Danilo pominje Katalinu na nekoliko mesta, opisujući je uvek lepim rečima. Pišući sa vremenske distance od preko 50 godina, Danilo je sublimirao događaje koji su se odigravali tokom više godina, hronološki smeštajući pritiske ugarskog kralja u period blizak građanskom ratu do koga znamo da je došlo 1276. godine. Međutim, kako je Stefan umro 1272. godine, pritisci su morali doći ranije. Nakon Stefanove smrti, u Ugarskoj izbija borba oko prestola, u kojoj se kao najmoćniji velikaš izdvojio Joakim Gutkeled, zaštitnik Stefanovog sina Ladislava i miljenik Jelisavete Kumanke[12]. Po svemu sudeći je Dragutin upravo od njih tražio pomoć za svrgavanje oca 1276. godine, o čemu svedoči pomen Kumana u Dragutinovoj vojsci[17][18]. Jelisaveta Kumanka, kao majka Kataline, mogla je priželjkivati da njena ćerka postane srpska kraljica, a Joakim bi u Srbiji mogao videti čvršći oslonac kada se na njenom prestolu nalazio Dragutin. U bici kod Gacka Dragutin je na jesen 1276. godine naneo poraz ocu i prisilio ga na abdikaciju i povlačenje u Hum. Ubrzo je stekao oprost od majke za svrgavanje oca i odelio joj deo zemlje u primorju, naglašavajući razliku između sebe i oca[19]. Možda je deo zemlje na upravu dobio i Dragutinov brat Milutin, mada izvori ne potkrepljuju tu pretpostavku[20].

Tokom šestogodišnje Dragutinove vladavine nema nikakvih vesti o Katalini kao srpskoj kraljici.[21] Abdikacijom u Deževu 1282. godine Dragutin je predao raški presto bratu Milutinu, povinuvši se želji vlastele kojoj nije odgovarala njegova pasivna politika prema Vizantiji. Dve godine kasnije Dragutin je od Katalinine majke dobio Mačvansku banovinu, Usoru i Soli, koje su, zajedno sa teritorijama koje je zadržao 1282. godine, ušli u sastav njegove Sremske zemlje. Nakon pobede u ratu sa Drmanom i Kudelinom, kumanskim gospodarima Braničeva, Dragutin je i ove teritorije priključio Sremskoj zemlji[22].

Poslednje godine[uredi | uredi izvor]

Sremska zemlja (1284-1316)

Sledeći pomen Dragutinove supruge je iz 1310. godine. Anonimni autor Descriptio Europae Orientalis (Opisa istočne Evrope) pominje je u lepom svetlu, pišući o kralju Dragutinu[23].[24] Katalina se u Danilovim biografijama sledeći put pominje tek oko 1314/15. godine. U "Žitiju kraljice Jelene" sačuvana je priča o poseti Kataline i Milutinove supruge Simonide Paleolog Jeleninom grobu u manastiru Gradac[25]. Do posete nije moglo doći pre Jelenine smrti (februar 1314. godine), a verovatno ni u vreme pobune Stefana Dečanskog koja se odigrala na proleće iste godine. Preciznije hronološke odrednice nije moguće dati. Dragutin se pominje kao živ prilikom Simonidine posete Beogradu, te je gornja hronološka granica mart 1316. godina. Milutinova supruga posetila je Dragutinovu prestonicu, te je sa Katalinom otišla u Gradac da se pokloni grobu svoje svekrve.[26]

Pomen Kataline nailazimo i na kraju Dragutinovog žitija. Neposredno pred smrt Dragutin se zamonašio, uzimajući ime Teoktist, nakon čega je sazvao sabor vlastele na kome je predao presto sinu Vladislavu. Prisustvo Kataline zabeleženo je na saboru[27]. Ovo je i poslednji pomen Kataline u pisanim istorijskim izvorima. Pišući o bogougodnom životu kralja Dragutina, Danilo navodi kako je sremski kralj "živeo sa suprugom kao sa sestrom"[28]. Ne pominje se kao živa u Barskom rodoslovu Gijoma Adama koji detaljnije piše o vladavini Dragutinovog sina Vladislava nakon smrti kralja Milutina (1321-1324). Katalinin lik je sačuvan u obliku freske uz lik kralja Dragutina u njegovima zadužbinama crkva Svetog Ahilija u Arilju i kapeli manastira Đurđevi stupovi.[2] U Tronoškom letopisu iz 1791. godine navodi se da je Katalina ktitor manastira Tronoše. Poznato je da je Katalina umrla posle kralja Dragutina.[29]

Potomstvo[uredi | uredi izvor]

Katalina i Dragutin imali su dvojicu sinova:[30]

  • Stefan Vladislav II, nasledio oca na čelu sremske zemlje. Milutin ga je utamničio ubrzo nakon Dragutinove smrti. Nakon Milutinove smrti 1321. godine Vladislav se oslobodio i preuzeo vlast nad očevim teritorijama kojima je upravljao sledeće tri ili četiri godine.
  • Stefan Urošic Nemanjić, umro kao monah pre oca. Pominje se kao očev kandidat za srpskog kralja tokom građanskog rata Milutina i Dragutina (1299/1301-1311/12).

Stefan Urošic je umro bez dece, dok je Vladislav imao dece, ali njihova imena nisu poznata. Oni svakako nisu uzimali učešća u političkom životu Srbije.

Od kćeri Kataline i Dragutina po imenu je poznata jedino Jelisaveta Nemanjić, udata za bosanskog bana Stefana I Kotromanić. Preko nje je Dragutinova linija nastavila da postoji, a bosanski kralj Tvrtko Kotromanić će 1377. godine temeljiti svoja prava na ugarsku krunu na osnovu svog porekla od kralja Dragutina[31]. Mihailo Dinić je dokazivao postojanje još dve ćerke, Katarine i Magdalene, koje se pominju u jednom dokumentu dubrovačkog državnog arhiva kao rođake Jelene Anžujske[32]. Moguće da je ćerka Kataline i Dragutina bila i supruga Pavla Šubića, po imenu Ursa ili Ursula, preko koje je ovaj bio povezan sa dinastijom Anžujaca[33].

Porodično stablo[uredi | uredi izvor]

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16. Bela III
 
 
 
 
 
 
 
8. Andrija II Arpadović
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
17. Agnesa od Antiohije
 
 
 
 
 
 
 
4. Bela IV
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18. Bertold IV, grof od Meranije
 
 
 
 
 
 
 
9. Gertruda Meranska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
19. Agnes od Rohlica
 
 
 
 
 
 
 
2. Stefan V Ugarski
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20. Manojlo Laskaris
 
 
 
 
 
 
 
10. Teodor I Laskaris
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21. Jovana Keraca
 
 
 
 
 
 
 
5. Marija Laskaris
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22. Aleksije III Anđeo
 
 
 
 
 
 
 
11. Ana Komnina Anđelina
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
23. Eufrosina Dukina Kamaterina
 
 
 
 
 
 
 
1. Katalina Arpadović
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
12. Suthoi, Khan of Cumania
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6. Šejhan ili Kotan?
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Jelisaveta Kumanka
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Živković (2022), 179
  2. ^ a b Srpski biografski rečnik, tom 4, Matica srpska, 2009. godine, odrednica „Katalina/Katelina“, pp. 890.
  3. ^ Dejan Ječmenica, Nemanjići drugog reda, Univerzitet u Beogradu - Filozofski fakultet, Beograd 2018, str. 95
  4. ^ Živković (2022), 177-178
  5. ^ Živković (2022), 179
  6. ^ Živković (2022), 179-181
  7. ^ Živković (2021), 112
  8. ^ Stanojević (1935), 191-198, pokušao je osporiti vesti ugarskih povelja da je kralj Uroš zarobljen u bici. Njegove teze pobio je Mihailo Dinić.
  9. ^ Dinić 1948, str. 30–36
  10. ^ Ivković 1957, str. 59–60
  11. ^ Živković (2022), 180-181
  12. ^ a b Rokai, Đere (2002), 87
  13. ^ Stanojević 1936, str. 2–4
  14. ^ Ćirković 1998, str. 11–13
  15. ^ Mak Daniel (1984), 43-50
  16. ^ Danilo 2008, str. 61–62
  17. ^ Danilo 2008, str. 64
  18. ^ Uzelac 2009, str. 7–8
  19. ^ Danilo 2008, str. 64–65
  20. ^ Stanojević 1937, str. 1–2
  21. ^ Živković (2022), 182
  22. ^ Istorija srpskog naroda (1999), 481-482
  23. ^ Živković, Petrović, Uzelac (2013), 126
  24. ^ Živković (2022), 185-186
  25. ^ Danilo 2008, str. 128–129
  26. ^ Živković (2022), 186-187
  27. ^ Danilo 2008, str. 129
  28. ^ Danilo 2008, str. 131
  29. ^ Živković (2022), 187-188
  30. ^ Živković (2022), 188-189
  31. ^ Purković 1996, str. 42
  32. ^ Dinić 1964, str. 239–247
  33. ^ Dinić 1964, str. 240

Izvori[uredi | uredi izvor]

  • Anonymi Descriptio Europae Orientalis. Anonimov opis Istočne Evrope, Istorijski institut, Živković Tibor, Petrović Vladeta, Uzelac Aleksandar, Beograd (2013)
  • Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, Arhiepiskop Danilo, Beograd: Prosveta, 2008.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Živković V. "Rekonstrukcija biografije Kateline Arpad, supruge kralja Dragutina", Arheon 5, Časopis Arhiva Vojvodine, Novi Sad 2022, 177-192. (RECONSTRUCTION OF THE BIOGRAPHY OF CATHERINE OF HUNGARY, QUEEN OF SERBIA)
  • Živković V. "Ugarska princeza Jelisaveta Arpad", u: Sedam vekova od upokojenja Svetog kralja Milutina - tematski zbornik. ur. Vlada Stanković, Dragoljub Marjanović. Vranje: Svepravoslavno društvo "Prepodobni Justin Ćelijski i Vranjski", 2022, 110-124. (eng. Hungarian Princess Jelisaveta Arpad)
  • Dinić, Mihailo, Iz naše ranije prošlosti, Beograd, Rad (1964) 239-247
  • Dinić, Mihailo. „O ugarskom ropstvu kralja Uroša I“. Istorijski časopis 1, 1-2, Istorijski institut SAN, 1948. 30-36.
  • Ivković, Milka. „Ustanova „mladog kralja“ u srednjovekovnoj Srbiji“. Istorijski glasnik 3-4, Društvo istoričara SR Srbije, 1957. 59-80.
  • Mak Daniel, Gordon. „On Hungarian-Serbian relations in the thirteenth century: John Angelos and queen Jelena“. Ungarn-Jahrbuch 12 (1982-1983), 1984. 43-50.
  • Purković, Miodrag, Princeze iz kuće Nemanjića, Pešić i sinovi, Beograd (1996)
  • Rokai, Peter i Đere, Zoltan. Istorija Mađara. Beograd, Klio, 2002.
  • Stanojević, Stanoje. „Događaji 1253. i 1254. godine; Da li je kralj Uroš 1268. godine bio zarobljen od Mađara?“. Glas SKA 84, Srpska kraljevska akademija, 1935. 191-198.
  • Stanojević, Stanoje. „Kralj Dragutin“, Godišnjica NČ 45, Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, 1936. 2-19.
  • Stanojević, Stanoje. „Kralj Milutin“, Godišnjica NČ 46, Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, 1937. 1-43.
  • Ćirković, Sima i Maksimović, Ljubomir. Istorija srpskog naroda, knjiga 1, Od najstarijih vremena do Maričke bitke (1371), Beograd: Srpska književna zadruga, 1981.
  • Ćirković, Sima. „Kralj Stefan Dragutin“. Račanski zbornik 3, Fondacija Račanska baština, 1998, 11-20.
  • Uzelac, Aleksandar. „Kumani u srednjovekovnoj Srbiji“, Glasnik 43, Istorijski arhiv Valjevo, 2009. 5-17.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Каталина_Арпадовић&oldid=27558500”