Kneževina Moldavija
| Kneževina Moldavija Цара Молдовей[1] Moldavija | |||
|---|---|---|---|
 Zastava
| |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | istočna Evropa | ||
| Prestonica | Jaši | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | crkvenoslovenski, moldavski (od 17. veka)[2] | ||
| Religija | pravoslavlje | ||
| Politika | |||
| Oblik države | kneževina | ||
| — Knez | |||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | srednji vek, novi vek | ||
| — Osnivanje | 1346. | ||
| — Ukidanje | 1859. | ||
| — Status | bivša država | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Kneževine Moldavije | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
.svg){kind=small}
| |||
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Rumunije i Moldavije | |||||||||||||
|
|||||||||||||
|
|||||||||||||
.png){kind=spacer}
Kneževina Moldavija (mold. Цара Молдовей[1]; stsl. Землѧ Молдавскаѧ[3][4][5][6]; tur. Boğdan Prensliği) je naziv za državu koja je postojala od 1346. do 1859. godine. Kneževina je bila u vazalnom odnosu prema Osmanskom carstvu od 1514. godine, a 1859. se ujedinila sa Kneževinom Vlaškom, čime su udareni temelji današnje Rumunije. u različitim periodima Moldavija je uključivala područja Besarabije (sa Budžakom), celu Bukovinu i Hercu. Region Pokutja je takođe bio deo kneževine tokom jednog perioda. Zapadna polovina Moldavije je danas deo Rumunije, istočni deo pripada Republici Moldaviji, a severni jugoistočni deo teritorije pripada Ukrajini.
Ime i etimologija[uredi | uredi izvor]
Prvobitni i kratkotrajni naziv korišćen za ovaj region bio je Bogdanija, nakon Bogdana I, osnivača kneževine. Nazivi Moldavija i Moldova su izvedeni iz naziva reke Moldavije, međutim, etimologija nije poznata i postoje nekoliko verzija:[7][8]
- legenda koju je zabeležio Dimitrije Kantemir u svom delu Istorijsko, geografsko i političko opisanije Moldavije, odnosi se na lov Marmaroškog vojvode Dragoša i njegovu poteru divljeg goveda obeleženog belegom u obliku zvezde. Dragoša je u poteri pratila njegova verna kuja koja se zvala Molda, kada su stigli do obale nepoznate reke, Molda je sustigla govedo koje ju je ubilo. Dragoš je reku nazvao po psu a ime je postalo opšteprihvaćeno i za zemlju.
- staronemačka reč Molde, što znači "površinski kop"
- Gotska reč Mulda (got: 𐌼𐌿𐌻𐌳𐌰, runski: ᛗᚢᛚᛞᚨ) u prevodu "prašina", "prljavština" (srodno sa engleskom Mold), odnoseći se na reku.
- slovenska etimologija (-ova je sasvim uobičajeni slovenski sufiks), označavajući kraj jednog slovenskog genitivnog oblika, označavajući svojinu, uglavnom ženskih imenica (tj., "ona Moldavija").
- Zemljoposednik Aleksa Moldaovič spominje se u dokumentu iz 1334. godine kao lokalni boljar u službi Boleslava Đorđa II, što potvrđuje upotrebu imena pre osnivanja moldavske države i može biti izvor imena regije.
U nekoliko ranijih referenci,[9] "Moldavija" je izvedena pod kompozitnim oblikom Moldo-Vlaške (na isti način Vlaška se može pojaviti kao Ugro-Vlaška). Reference na osmanskom turskom jeziku za Moldaviju su bile Boğdan Iflak (u prevodu "Bogdanova Vlaška") i Boğdan (a povremeno i Kara-Boğdan - "Crni Bogdan").
Na pojedinim stranim jezicima ime regiona glasi franc. Moldavie, nem. Moldau, mađ. Moldva, rus. Молдавия, tur. Boğdan Prensliği, grč. Μολδαβία.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Praistorija i antika[uredi | uredi izvor]
Rani srednji vek[uredi | uredi izvor]
Stanovnici Moldavije su bili hrišćani. Arheološkim radovima otkriveni su ostaci hrišćanske nekropole u Mihalašeniju, okrug Botošani, iz 5. veka. Mesto bogosluženja i grobnice su imale hrišćanske karakteristike. Mesto bogosluženja imalo je pravougaoni oblik sa stranama od osam i sedam metara. Slične nekropole i bogomolje pronađeni su u Nikolini, u Jašiju [10]
Bolohoveni se spominju u Ipatskoj hronici iz 13. veka. Hronika pokazuje da se ova zemlja graničila sa poglavarstvima u Halihu, Volinju i Kijevu. Arheološka istraživanja takođe su identifikovala lokaciju utvrđenih naselja iz 13. veka u ovom regionu. Alekandru V. Boldur je identifikovao Voskodavje, Voskodavti, Voloskovti, Volkovti, Volosovka i druge gradove i sela između srednjeg toka reka Dnjestar (rum. Nistru) i Dnjepar (rum. Nipru).[11] Bolohoveni su nestali iz hronika nakon poraza 1257. godine od strane vojske Danila Galičkog. Njihov etnički identitet je neizvestan, iako ih rumunski naučnici, zasnivajući se na njihovom etnonimu, identifikuju kao Rumune (koji su se zvali Vlasi u srednjem veku), arheološki dokazi i Ipatska hronika (koja je jedini primarni izvor koji dokumentuje njihovu istoriju) ukazuju na to da su oni bili slovensko pleme.[12][13]
Početkom trinaestog veka, na tom prostoru su bili prisutni Brodniki, i slovensko - vlaška vazalna država Galicija-Volinija, koja se prostirala na većem delu teritorije moldavske regije, i delu Vlaške, (prema izvorima iz 1216. godine Brodniki se spominju kao službenici Suzdalja).
U 11. veku, Vlasi su ubili vikinga koji se zvao Rodfos verovatno u oblasti današnje Moldavije.[14] Budući vizantijski car Andronik I Komnin bio je 1164. godine zarobljen od strane vlaških pastira u istoj regiji.
Razvijeni srednji vek[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Fra Vilijam iz Ribroka, koji je posetio dvor velikog kana 1250-ih godina, naveo je "Blake",[15] ili Vlahe, među narodima koji su plaćali danak Mongolima, ali pozicija vlaške teritorije je nejasna.[16][17] Fra Vilijam opisuje "Blakiju" kao "Asensku teritoriju"[18] južno od donjeg toka reke Dunav, pokazujući da ju je identifikovao sa severnim delovima Drugog bugarskog carstva.[19] Krajem 14. veka, kralj Karlo Robert pokušao je da proširi svoje carstvo i uticaj katoličke crkve na istok nakon pada Kumanove vladavine, i naredio kampanju pod komandom Pinta de Mende (1324). Mađari su 1342. i 1345. godine pobedili u borbi protiv Tatara, a konflikt je okončan smrću Janija Bega 1357. godine. Poljski hroničar Jan Dlugoš pomenuo je Moldavce (pod imenom Vlašani) da su se priključili vojnoj ekspediciji 1342. godine, pod kraljem Vladislavom I, protiv Markgrofovije Brandenburg.[20]
Dragoš, spomenut kao vlaški knjaz u Marmarošu, je 1353. godine bio poslat od strane Lajoša I da uspostavi liniju odbrane od snaga mongolske Zlatne horde na reci Siret. Ovom ekspedicijom su postali politički vazali Mađarskoj, sa središtem oko Baje (rum. Târgul Moldovei ili rum. Moldvabánya).
Bogdan I, drugi vlaški vojvoda iz Marmaroša koji je poražen od mađarskog kralja, prešao je Karpate 1359. godine, preuzeo kontrolu nad Moldavijom, i uspešno oslobodio oblast od mađarske kontrole. Njegova oblast se prostirala na severu do reke Čeremoš, dok je južni deo Moldavije bio pod okupacijom tatarskih Mongola.
Bogdanova prva prestonica bila je u Baji, kasnije je premestio u Siretu (ostala je Siretu dok je Petru I nije premestio u Sučavi, a konačno je premeštena u Jašiju pod Aleksandruom Lapušnanuom - u 1565. godini). Područje oko Sučave, koje približno odgovara području buduće Bukovine, kasnije će biti podeljeno na dve administrativne jedinice, jednu pod imenom Gornja zemlja (rum. Țara de Sus), i drugu koja se protezala na obe obale reke Prut, Donja zemlja (rum. Țara de Jos).
Nezadovoljan zbog stvaranja kratkotrajne unije Poljske (nakon Pjastovske ere) i Mađarske, Bogdanov naslednik Lacko prihvatio je konverziju u katolicizam oko 1370. godine, ali to nije prošlo bez posledica. Uprkos tome što su zvanično bili pravoslavci i kulturno povezani sa Vizantijom nakon 1382. godine, kneževi iz dinastije Bogdan-Mušat ušli su u sukob sa Carigradskom patrijaršijom oko kontrole postavljanja u novoosnovanom moldavskom Mitropolijskom sedištu, carigradski patrijarh Antonije IV je čak izdao anatemu nad Moldavijom nakon što je knez Roman I proterao njegovog izaslanika nazad u Vizantiju. Kriza je konačno rešena u korist moldavskih kneževa pod Aleksandrom I. Ipak, religijska politika je ostala kompleksna: dok su konverzije iz pravoslavne u druge vere bila obeshrabrene (a zabranjeza kneževe), Moldavija je uključivala značajne rimokatoličke zajednice (Nemci i Mađari), kao i antihalkidonske Jermene, a nakon 1460. godine u zemlju su stigli proterani Husiti (koji su osnovali Čuburču i verovatno Huši).
Kneževina Moldavija obuhvatala je čitav geografski region Moldavije. U raznim periodima, razne druge teritorije bile su politički povezane sa moldavskom kneževinom. Ovo je slučaj sa provincijom Pokutja, feudima Četatea de Balta i Čičeu (u Transilvaniji) ili, kasnije, teritorije između reka Dnjestar i Bug.
Petru I je profitirao od raspada mađarsko-poljske unije i približio zemlju Jagelonskoj kraljevini, postajući vazal Vladislava II 26. septembra 1387. godine. Međutim ovaj potez je imao neočekivane posledice: Petru je dobio podršku poljskog vladara u borbi protiv Tevtonskih vitezova, a zauzvrat predao kontrolu nad Pokutjom dok ne vrati dug, ali kako ovo nije bilo zvanično zabeleženo, vlast nad regijom je osporavana sa obe strane, dok je Moldavija nije izgubila u Obertinskoj bici (1531). Princ Petru je proširio zemlju na jug do Delte Dunava. Njegov brat Roman I osvojio je od Mađarske Bilgorod-Dnjistrovski u 1392. godini, što je obezbedilo Moldaviji izlazak na Crno more, pre nego što je zbačen sa prestola zbog podrške Fjodoru Korijatoviču u sukobu sa Vitoldovom Litvanijom. Pod Stefanom I, rastući poljski uticaj bio je izazvan od strane mađarskog kralja Žigmunda, čija je ekspedicija poražena kod Gindaoanija 1385. godine, međutim, Stefan je nestao pod nerazjašnjenim okolnostima.
Iako je Aleksandar I na tron došao 1400. godine uz mađarsku pomoć (sa asistencijom Mirče I), on je preusmerio svoju politiku ka Poljskoj (značajno je učešće moldavskih snaga na poljskoj strani u bici kod Grinvalda i opsadi Malborka), i pružio podršku novom vladaru u Vlaškoj nakon Mirčine smrti. Njegova vladavina bila je jedna od najuspešnijih u istoriji Moldavije, ali je takođe doživela prvi sukob sa Osmanlijama u Bilgorodu-Dnjistrovskom 1420. godine, a kasnije čak i sukob sa Poljacima. Duboka kriza usledila je nakon Aleksandrove duge vladavine, sa njegovim naslednicima koji su se borili u nizu ratova koji su podelili zemlju do ubistva Bogdana II i uspona Petra III Arona 1451. godine. Ipak, Moldavija je bila podvrgnuta daljim mađarskim intervencijama nakon tog trenutka, kada je Matija Korvin zbacio Arona i postavio Aleksandrela na tron u Sučavi. Vladavinom Petra Arona počelo je moldavsko vazalstvo Osmanskom carstvu, pošto je prihvatio da plati danak sultanu Mehmedu II.
Pozni srednji vek[uredi | uredi izvor]
Pod Stefanom Velikim, koji je preuzeo tron i kasnije postigao sporazum sa Kazimirom IV u 1457. godini, država je doživela svoj najslavniji period. Stefan je zaustavio Mađare u bici kod Baje, napao Vlašku 1471. godine, i oslobodio se osmanskih represalija odlučnom pobedom u bici kod Vasluja 1475. godine, nakon što je osetio pretnju sa poljske strane, on je napao Galiciju i oslobodio se poljskog pritiska u odlučnoj pobedi u bici kod Kosmine šume 1497. godine. Međutim, morao je predati Kiliju i Bilgorod-Dnjistrovski, dva glavna utvrđenja u Budžaku, Osmanlijama u 1484. godini, a 1498. godine je postao osmanski vazal, kada je bio primoran da nastavi da plaća danak sultanu Bajazitu II. Nakon zauzimanja Hotina i Pokutje, Stefanova vladavina je takođe donela kratak period moldavske vladavine u Transilvaniji: Četatea de Balta i Čičeu su postali njegovi feudi u 1489. godini.
Rano moderno doba i renesansa[uredi | uredi izvor]
Pod Bogdanom III potvrđeno je vazalstvo Osmanskom carstvu, a osmanlije su ubrzo preuzele kontrolu nad svim moldavskim poslovima. Petar IV Rareš, koji je vladao tokom 1530-ih i 1540-ih, sukobio se sa Habzburškom monarhijom zbog svojih ambicija u Transilvaniji (izgubio svoje posede od Đorđa Martinucija), bio poražen u Pokutji od Poljaka, i nije uspeo u pokušaju da oslobodi Moldaviju od osmanske vladavine – izgubio je Bender od Osmanlija, koji su ga priključili Silistarskom ejaletu.
Usledio je period duge krize. Moldavija je prestala da izdaje sopstveni novac oko 1520. godine, po nalogu kneza Stefana IV, kada su se suočili sa naglim trošenjem sredstava i sve većim zahtevima porte. Takvi problemi postali su endemski kada je zemlja, koja je ušla u Veliki turski rat, pretrpela posledice stagnacije i reforme Osmanskog carstva, u jednom periodu tokom 1650-ih i 1660-ih, kneževi su počeli da se oslanjaju na falsifikovane kovanice (obično falsifikati švedskih riksdalera, koje je izdavao vojvoda Eustratije Dabiža). Ekonomski pad bio je praćen neuspehom da se održe državne strukture: feudalna moldavska vojska više nije bila sazivana, a nekoliko trupa koje su držali vladari bile su sastavljene od profesionalnih najamnika kao što su sejmeni.
-Trei_Ierarhi_Monastery_(J.Rey,_1845).jpg)
Međutim, Moldavija i Vlaška, koje su na sličan način pogođene krizom, ostale su i važni izvori prihoda Osmanskog carstva sa relativno prosperitetnom poljoprivrednom ekonomijom (posebno kao dobavljači žita i stoke - ovo drugo je bilo posebno važno u Moldaviji, koja je ostala nedovoljno naseljena zemlja pašnjaka). Vremenom, veliki deo resursa bio je vezan za osmansku ekonomiju, bilo kroz monopole na trgovinu koji su postavljeni 1829. godine, nakon Jedrenskog mira (koji nije direktno uticao na sve domene), ili povećanjem direktnih poreza - onih koje su tražili Osmanlije od kneževa, kao i onih koje su zahtevali kneževi od stanovnika zemlje. Porezi su bili direktno proporcionalni osmanskim zahtevima, ali i sve većem značaju osmanskog imenovanja i sankcionisanja kneževa pred izborima od strane boljara i boljarskog saveta (rum. Sfatul boieresc - privlačenje konkurencije među pretendentima, što je podrazumevalo i intervenciju podmićenih kreditora). Fiskalni sistem je ubrzo uključio poreze kao što je vakarit (rum. văcărit – porez po grlu stoke), koji je prvi put uveo Janku Sasul tokom 1580-ih godina.
Ponuđene ekonomske mogućnosti dovele su do značajnog priliva grčkih i levantskih finansijera i zvaničnika, koji su ušli u oštru konkurenciju sa visokim boljarima zbog imenovanja na dvoru. Kako je dvorski sistem pretrpio udarce ekonomske krize, a u odsustvu platnog sistema (što je podrazumevalo da osobe koje su na vlasti mogu odlučivati o vlastitim prihodima), dobivanje kneževskog imenovanja postalo je glavni fokus karijere jednog boljara. Takve promene su podrazumevale i pad slobodnog seljaštva i uspon kmetstva, kao i nagli pad značaja niskih boljara (tradicionalna institucija, koja je ubrzo postala marginalna i, u uspešnijim slučajevima priključena gradskom stanovništvu), međutim, oni su takođe podrazumevali brz prelazak na monetarnu ekonomiju, zasnovanu na trgovini u stranoj valuti. Kmetstvo je udvostručeno u odnosu na manje brojno robovsko stanovništvo (rum. robi), sastavljenog od romskih migranata i zarobljenih Nogajaca.
Sukob između kneževa i bojara postao je izuzetno nasilan - ovu drugu grupu, koja se često pozivala na osmanski dvor da bi kneževi ispunili njene zahteve, progonili su vladari kao što su Aleksandru Lapušnanu i Joan III. Pobuna Joana Vode protiv Osmanlija završila se njegovim pogubljenjem (1574). Zemlja je pala u politički haos, sa čestim osmanskim i tatarskim upadima i pljačkama. Borbe Mušatinaca za krunu i tradicionalni sistem nasleđivanja okončani su brojnim nelegitimnim vladavinama, a jedan od uzurpatora Jakob Heraklid, bio je protestantski grk koji je ohrabrio renesansu i pokušao uvesti luteranizam u Moldaviju.
Dolazak na tron boljara Jeremije Movila 1595. godine poklopio se sa početkom čestih protiv osmanskih i protiv habzburških vojnih ekspedicija Državne zajednice Poljske i Litvanije na teritoriji Moldavije, kao i povećanog rivalstva između pretendenata na moldavski tron potpomaganih od sve tri strane.
Vlaški knez Mihaj Hrabri, nakon što je zauzeo Transilvaniju, takođe je 1600. godine svrgnuo kneza jeremiju Movilu i uspeo da postane prvi knez koji je vladao Moldavijom, Vlaškom i Transilvanijom.[21][22][23] Ovaj period ujedinjenih kneževina je okončan poljskim osvajanjem oblasti do Bukurešta, koje je ubrzo zaustavljeno izbijanjem Poljsko-švedskog rata i ponovnim uspostavljanjem osmanske vladavine. Poljsko napredovanje je zaustavljeno od strane Osmanlija u bici kod Cucore 1620. godine, nakon koje je okončana vladavina moldavskog vojvode Gašpara Gracijanija.
Usledio je period relativnog mira tokom prosperitetnije i prestižnije vladavine Vasilija Lupua. On je preuzeo tron kao boljarski službenik 1637. godine i počeo da se bori sa svojim suparnikom Georgijem Štefanom, kao i sa vlaškim knezom Matejom Basarabom. Međutim, njegova invazija na Vlašku, uz podršku kozačkog hetmana Bogdana Hmeljnickog, završena je katastrofalnim porazom u bici kod Finte 1653. godine. Nekoliko godina kasnije, Moldavija je na dva kratka intervala okupirana od strane antiosmanskog vlaškog kneza Konstantina Šerbana, koji se sukobio sa prvim vladarem iz porodice Gika, Georgijem Gikom. Početkom 1680-ih, moldavske trupe pod Georgijem Dukasom intervenisale su na desnoj obali Ukrajine i pomagale Mehmedu IV u opsadi Beča, samo da bi pretrpeli posledice Velikog turskog rata.
Fanarioti (1711–1822)[uredi | uredi izvor]
Krajem 17. veka, Moldavija je postala meta Ruske Imperije koja se širila na jug, koju je napao Petar Veliki u Rusko-turskom ratu 1710-1711. Knez Dimitrije Kantemir stao je na stranu Petra i započeo pobunu protiv Osmanlija, ali je bio poražen kod Stanileštija. Sultan Ahmed III je zvanično odbacio priznavanje lokalnih izbora za kneževe, nametnuvši, umesto toga, sistem koji se oslanja isključivo na osmansko odobrenje: era Fanariota, započinje vladavinom Nikolasa Mavrokordatosa.
Vladavina fanariota bila je obeležena političkom korupcijom, intrigama i visokim porezima, kao i sporadičnim upadima habzburške i ruske vojske duboko u teritoriju Moldavije. Bez obzira na to, oni su takođe pokušali da se modernizuju zakonodavstvo i administraciju inspirisani prosvetiteljstvom (kao što je odluka Konstantina Mavrokordatosa da uvede platni sistem u javnoj službi, što je izazvalo bes boljara i ukidanje kmetstva u 1749. godini, kao i kodeks Skarlata Kalimačija), i označio je smanjenje osmanskih zahteva nakon što je pretnja ruske aneksije postala realna a izgledi za bolji život doveli su do talasa seoske emigracije u susedne zemlje. Efekti osmanske kontrole su takođe postali manje uočljivi nakon što je Kučukkainardžijski mir iz 1774. godine omogućio Rusiji da interveniše u korist osmanskih podanika pravoslavne vere - što je dovelo do kampanje, kao odgovor na molbu moldavskih boljara, protiv kneževe politike.
Hotin su 1712. godine zauzele Osmanlije i postavile su odbrambeni sistem koji su moldavski kneževi morali da održavaju, kao i prostor za islamsku kolonizaciju (zajednica naroda Lazi).
Fragmentacija[uredi | uredi izvor]
Moldavija je 1775. godine izgubila od Habzburške monarhije severozapadni deo, koji postaje poznat kao Bukovina. Za Moldaviju, to je značilo i značajan teritorijalni gubitak i veliki udarac trgovini stokom, budući da se region nalazio na trgovačkom putu za Centralnu Evropu.
Mir u Jašiju iz 1792. godine primorao je Osmansko carstvo da ustupi Jedisan Rusiji, što je učinilo rusko prisustvo mnogo značajnijim, s obzirom da je carstvo steklo zajedničku granicu sa Moldavijom. Prvi efekat ovog poteza bio je ustupanje istočne polovine Moldavije (preimenovana u Besarabija) Ruskoj Imperiji u 1812. godini.
Organski statut, revolucija iz 1848.[uredi | uredi izvor]
Vladavina Fanariota je zvanično okončana nakon okupacije zemlje 1821. godine od strane Aleksandrosa Ipsilantisa vođe heterija tokom Grčkog rata za nezavisnost, usledila je osmanska odmazda i postavljen je na vlast Joan Sturdža. Smatran je prvim vladarom novog sistema, pošto su se Osmanlije i Rusija 1826. dogovorili da omoguće izbore za vladare Vlaške i Moldavije, i odredili su im mandat od sedam godina. U praksi, nova osnova za promenu vlasti u Moldaviji nastala je Rusko-turskim ratom (1828—1829), koji je započeo dominaciju Rusije nad dvema kneževinama koja je trajala 1856. godine. Započeta kao vojna okupacija pod komandom Pavla Kiseljova, ruska dominacija je omogućila Vlaškoj i Moldaviji, koje nisu bili oslobođene u potpunosti od nominalne osmanske kontrole, da modernizuju Organske statute (prvi dokument sličan ustavu, kao i prvi koji se odnosio na obe kneževine). Nakon 1829. godine ova oblast je postala važna destinacija imigracije Aškenaza iz Kraljevine galicije i Lodomerije i područja Rusije.
Prvo moldavsko pravilo ustanovljeno statutom, od strane Mihaila Sturdže, bilo je neprihvaćeno: željan da smanji zloupotrebu službenog položaja, Sturdža je uveo reforme (ukidanje ropstva, sekularizacija, ekonomska obnova), ali su ga smatrali da sprovodi ličnu vlast u odnosu na novoosnovanu konsultativnu skupštinu. Podržavajući jedinstvo svoje zemlje sa Vlaškom i rumunskim romantičarskim nacionalizmom, on je uspostavio carinsku uniju između dve zemlje (1847) i pokazao podršku radikalnim projektima koje favorizuju niski boljari, ipak, on je zbačen sa vlasti i proteran u moldavskom revolucionarnom pokušaju krajem marta 1848. Grigor Alekandru Gika dozvolio je da se prognani revolucionari vrate u Moldaviju oko 1853., što je dovelo do stvaranja Nacionalne partije (rus. Partida Națională), transgranične grupe radikalnih sindikalnih pristalica koji su se zalagali za jednu državu pod stranom dinastijom.
Južna Besarabija[uredi | uredi izvor]
Godine 1856., pod odredbama Pariskog mira, Ruska Imperija je Moldaviji vratila značajnu teritoriju u južnoj Besarabiji (uključujući i deo Budžaka), koja je kasnije podeljena na okruge Bolgrada, Kahula i Izmaila.[24]
Ujedinjenje sa Vlaškom[uredi | uredi izvor]
Ruska dominacija naglo je okončana nakon Krimskog rata, kada su na Pariskom miru priznate dve rumunske kneževine pod tutorstvom velikih evropskih sila (pored Rusije i Osmanskog carstva, u podelu vlasti učestvovali su: Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske, Austrijsko carstvo, Drugo francusko carstvo, Kraljevina Pijemont-Sardinija i Pruska). Zbog austrijske i osmanske opozicije i britanskih rezervi, sindikalni programi koje su tražili radikalni učesnici kampanje bili su intenzivno raspravljani. U septembru 1857. godine, s obzirom da je kajmakam Nikolae Vogoride izvršio krađu na izborima u Moldaviji, velike sile su dozvolile dvema državama da sazovu ad-hok divan, na kom je trebalo biti donesena odluka o novom ustavnom okviru, divan je imao ogromnu podršku sindikata za stvaranje liberalne i neutralne države. Nakon daljnjih sastanaka među liderima država tutora, postignut je sporazum (Konvencija u Parizu), po kom je trebalo primeniti ograničenu uniju - odvojene vlade i prestoli, sa samo dva tela (Kasacioni sud i Centralna komisija sa prebivalištem u Fokšaniju), a takođe je odlučeno da se Moldaviji vraćaju područja oko Bolgrada, Kahula, i Izmaila.
Međutim, kako na konvenciji nije donesena odluka da na oba prestola ne može biti ista osoba, Nacionalna partija (rum. Partida Națională) je kandidovala Aleksandra Joana Kuzu u obe kneževine. Aleksandar Kuza je 17. januara 1859. godine, u Jašiju, izabran za kneza moldavije od strane odgovarajućeg izbornog tela. Nakon uličnih protesta mnogo konzervativnijeg izbornog tela u Bukureštu, Kuza je takođe izabran za kneza Vlaške 5. februara. Tri godine kasnije, nakon diplomatskih misija koje su pomogle u uklanjanju opozicionih akcija, od formalne unije je stvorena zajednička država Ujedinjene Kneževine (osnova današnje Rumunije) a Kuza je dobio titulu domnitora (sva pravna pitanja su razjašnjena nakon abdikcije Kuze i dolaska na presto Karola I Rumunskog u aprilu 1866. godine, i stvaranja nezavisne Kraljevine Rumunije u 1881. godini) – to je zvanično okončalo postojanje Kneževine Moldavije.
Društvo[uredi | uredi izvor]
Ropstvo[uredi | uredi izvor]
Ropstvo (rum. robie) je bilo deo društvenog poretka od perioda pre osnivanja Kneževine Moldavije, sve dok nije ukinuto u etapama tokom 1840-ih i 1850-ih. Većina robova je bila romske etničke pripadnosti (cigani). Postojali su i robovi tatarske nacionalnosti, verovatno zarobljeni u ratovima sa Nogajskom hordom i Krimljana. Postojanje ropstva je prvi put potvrđeno u moldavskom dokumentu iz 1470. godine, kojim se knez Stefan III Moldavski odriče Oana, tatarskog roba koji je pobegao u Jagelonsku Poljsku.[25]
Tačan početak ropstva u Moldaviji nije poznat, jer je to bila uobičajena praksa u srednjovekovnoj Evropi. Kao i u Vizantiji, Robi su bili držani kao državni robovi, od strane boljara ili manastira. Istoričar Nikolaje Jorga povezao je dolazak Roma sa Mongolskom invazijom Evrope i smatrao je da su oni u ropstvu od tog perioda, verovao je da su Rumuni preuzeli romske robove od Mongola i zadržali njihov robovski status kako bi kontrolisali njihov rad. Drugi istoričari smatraju da su Romi bili zarobljeni tokom borbi sa Tatarima. Praksa zatvaranja zarobljenika takođe je mogla biti preuzeta od Mongola. Etnički identitet "Tatarskih robova" je nepoznat, možda su bili zarobljeni Tatari iz Zlatne horde, Kumani, ili robovi Tatara i Kumana.[25] Iako je moguće da su neki Romi bili robovi ili pomoćne trupe Mongola ili Tatara, većina ih je došla sa juga Dunava, pokazujući da je ropstvo bila rasprostranjena praksa. Tatarski robovi, manji broj, na kraju su se stopili u romsku populaciju.[26]
Tradicionalno, romski robovi su bili podljeni u tri kategorije. Najmanja je bila u vlasništvu "gospodara", u rumunskom jeziku je nazvana țigani domnești ("Cigani koji pripadaju gospodaru"). Druga kategorija je nazvana țigani mănăstirești ("Cigani koji pripadaju manastiru"), koji su bili u vlasništvu rumunskih pravoslavnih i grčkih pravoslavnih manastira, i treća kategorija țigani boierești ("Cigani koji su pripadali boljarima"), koji su bili porobljeni od strane zemljoposednika.[27][28]
Ukidanje ropstva sprovedeno je nakon kampanje mladih revolucionara koji su prihvatili liberalne ideje prosvetiteljstva. U 1844. godini, moldavski knez Mihail Sturdža predložio je zakon o oslobađanju robova u vlasništvu crkve i države. Do 1850-ih, pokret je dobio podršku od skoro čitavog rumunskog društva. U decembru 1855. godine, na predlog kneza Grigorea Gike, predlog zakona koji su izradili Mihail Kogalničanu i Petre Mavrogeni je usvojen na Divanu. zakon je emancipovao sve robove u status poreskih obveznika (građana).[25][27]
Podrška ukidanju ropstva pojavila se u rumunskoj književnosti sredinom 19. veka. Pitanje ropstva Roma postalo je tema u književnim delima raznih liberalnih i romantičnih intelektualaca, od kojih su mnogi bili aktivni u kampanji za ukidanje ropstva. Na rumunski pokret za ukidanje ropstva uticao je i mnogo veći pokret protiv crnog ropstva u Sjedinjenim Američkim Državama kroz izveštaje za štampu i preko prevoda dela Harijete Bičer Stou Čiča Tomina koliba. Delo je preveo Teodor Kodresku i prvi put objavio 1853. godine u Jašiju, pod nazivom Coliba lui Moșu Toma sau Viața negrilor în sudul Statelor Unite din America (što se prevodi kao "Koliba ujka Tome ili Život crnaca u južnim Sjedinjenim Američkim Državama"), to je bio prvi američki roman koji je objavljen na rumunskom jeziku. Predgovor je uključivao studiju o ropstvu Mihaila Kogalničanua.[25]
Vojska[uredi | uredi izvor]
Tokom vladavine Stefana Velikog, svi farmeri i seljaci su morali nositi oružje. Stefan je to opravdao govoreći da "svaki čovek ima dužnost da brani svoju domovinu", prema poljskom hroničaru Janu Dlugošu, ako je neko bio pronađen bez oružja bio bi osuđen na smrt.[29] Stefan je reformisao vojsku, koja je počela da uključuje slobodne seljake (rum. răzeși) u pešadiju (rum. voinici) i laku konjicu (rum. hânsari) — kako bi postao manje zavisan od boljara — i naoružao svoju vojsku. U periodima krize, Mala domaća vojska (rum. Oastea Mică) — koja se sastojala od 10.000 do 12.000 vojnika spremnih da napadnu neprijatelja, a Velika domaća vojska (rum. Oastea Mare) — koja je brojala i preko 40.000 vojnika regrutovanih od slobodnih seljaka starijih od 14 godina i dovoljno jakih da nose mač ili koriste luk i strelu. Ovo se retko dešavalo, jer su takve masovne regrutacije bile poražavajuće i za ekonomiju i za rast stanovništva. U bici kod Vasluja, Stefan je morao da angažuje i Veliku vojsku i da regrutuje najamničke snage.
U srednjem veku i ranoj renesansi, Moldavci su se oslanjali na laku konjicu (rum. Călărași) koja je koristila taktiku sličnu onoj koju su koristili Tatari, što im je omogućilo veliku pokretljivost i fleksibilnost, u slučaju da su smatrali da je korisnije da sjašu sa svojih konja i bore se prsa u prsa, kao što se desilo 1422. godine, kada su 400 konjanika bili poslati da pomognu Jagelonskoj Poljskoj u borbi protiv Tevtonskih vitezova. Kada bi ostvarili vizuelni kontakt sa neprijateljem, konjanici bi se povukli u obližnju šumu i maskirali bi se lišćem i granama, prema Janu Dlugošu, i kada bi neprijatelj ušao u šumu bio bi "obasipan strelama" i poražen.[30] Teška konjica bila je sastavljena od plemstva, naime, boljara i njihovih straža, malog plemstva (rum. viteji) i sudske konjice (rum. curteni). U ratnim vremenima, boljari su bili prisiljeni feudalnim sistemom vernosti da obezbede knezu trupe u zavisnosti od veličine njihovog feudalnog dobra.
Ostatak vojske se sastojao od profesionalnih pešadija (rum. lefegii) koje su ispunjavale teške pešadijske uloge, i slobodnih seljaka čija je uloga bila da obavljaju granične straže (rum. plăieși): čuvali su planinske prelaze i bili spremni da napadnu iz zasede neprijatelja i da usporavaju njigova delovanja.
U odsustvu kneza, zapovedništvo je dodeljivano Mare Spataru (rum. Mare Spătar, Veliki mačavalac – vojni štab) ili Mare Vorniku (rum. Mare Vornic, Guverner oblasti – civilna kancelarija po značaju odmah iza vojvode, koji je postavljan od kneza lično). Snabdevanje trupa je po kasnijom zakonskom odredbom bila obaveza stanovnika tih zemalja na kojima su vojnici bili prisutni u određenom vremenu.
Omiljena vojna taktika Moldavaca (kao i Vlaha) u (odbrambenim) ratovima bila je spaljivanje zemlje u kombinaciji sa uznemiravanjem neprijatelja koji je napredovao, koristeći napadni i beži taktiku i prekidanje veza i linija snabdevanja, praćene u velikim razmerama zasedama: oslabljeni neprijatelj bio bi namamljen na mesto gde bi se našao u položaju koji je teško ili nemoguće braniti. Sledio bi opšti napad, često sa razarajućim rezultatima. Razbijeni ostaci onoga što je nekada bila neprijateljska vojska bi se usko proganjali i maltretirali sve do granice, a ponekad i dalje. Tipičan primer uspešnog korišćenja ovog scenarija je bitka kod Vasluja.
Krajem 15. veka, naročito nakon razvoja oružja i topova, plaćenici su postali dominantna snaga u vojsci. Sa ekonomskim zahtevima koji su stvoreni zbog stagnacije i reforme Osmanskog carstva, snage su se plaćeničke snage su se smanjivale i uključivale su samo sejmene.
Jedrenski mir iz 1829. godine omogućio je Moldaviji da ponovo organizuje svoje trupe koje više nisu služile kao pomoćna snaga pod strogom osmanskom kontrolom, i počeli su koristiti crvene umesto plave ratne zastave. Njihovo obnavljanje pod Mihailom Sturdžom bilo je glavni simbol i podrška nacionalističkom cilju, što je pomoglo u izbijanju Moldavske revolucije 1848. godine.
Flota[uredi | uredi izvor]
Prvo spominjanje moldavske flote pronađeno je u spisima u vezi sa vladavinom Arona Tiranula, koji je koristio da pomogne vlaškom vladaru Mihaju Hrabrom da uspostavi kontrolu nad rukavcom Kilija na Dunavu u Dobrudži.
Sporazum iz Jedrena je predviđao organizovanje moldavske flote koja bi se koristila za samoodbranu, a sastojala bi se od kaika. Škune naoružane topovima bile su prvi put izgrađene tokom 1840-ih. Pored patroliranja Dunavom, one su plovile i njegovim pritokama, Siretu i Prutu.
Zastave i istorijski grbovi[uredi | uredi izvor]
-
Grb Moldavije za vreme vladavine kneza Stefana III Moldavskog -
Grb Baje iz 14. veka, prve moldavske prestonice -
Grb Kneževine Moldavije izrađen na zidu crkve svetog Dimitrija u Sučavi -
Grb Moldavije iz 16. veka za vreme vladavine Aleksandrua Lapušnanua, na jednom od zidina manastira Slatina -
Pečat Mihaja Hrabrog (sadrži grb Vlaške, Moldavije i Transilvanije) -
Grb Dimitrija Kantemira -
Istorijski grb Bukovinskog vojvodstva -
Grb Bukovinskog vojvodstva prikazan na Palati pravde u Beču, Austrija -
Grb porodice Kantakuzino -
Grb porodice Muruzi -
Grb porodice Strudža -
Grb Kneževine Moldavije iz 19. veka -
Grb Bukovine -
Grb Besarabije -
Zastava Moldavske Demokratske Republike (1917–1918)
.svg)
.svg)
Geografija[uredi | uredi izvor]
U geografskom smislu područje Moldavije je ograničeno Karpatima na zapadu, rekom Čeremoš na severu, rekom Dnjestar na istoku i Dunavom i Crnim morem na jugu. Reka Prut protiče skoro kroz sredinu ove oblasti od severa ka jugu.
Krajem 15. veka Kneževina Moldavija je imala površinu od oko 93.500 km², najveći deo i jezgro bivše kneževine danas pripada Rumuniji (45,5%), a zatim Republici Moldaviji (31,9%), i Ukrajini (22,6%). To predstavlja 87,7% površine Republike Moldavije, 18,3% površine Rumunije i 3,5% površine Ukrajine. Regija je uglavnom brdovita, sa nizom planina na zapadu i ravničarskim područjima na jugoistoku. Najveća nadmorska visina Moldavije je vrh Inju (2.279 m), koji je ujedno i najzapadnija tačka regiona.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Stanovništvo kroz istoriju[uredi | uredi izvor]
Savremeni istoričari procenjuju stanovništvo (istorijski nazvano Moldavci) Kneževine Moldavije u 15. veku da se kretalo između 250.000 - 600.000 ljudi,[31][32] ali opsežni popis je prvi put sproveden u periodu 1769-1774.[33]
Godine 1848. severozapadni deo, aneksiran 1775. godine od strane Habzburške monarhije, Bukovina, imao je 377,571 stanovnika. U 1856. godini, istočna polovina Moldavije, Besarabija, aneksirana 1812. godine od strane Ruske Imperije, imala je 990,274 stanovnika, Dok je stanovništvo Kneževine Moldavije (zapadna polovina Moldavije) u 1859. brojilo 1.463.927 ljudi.[traži se izvor]
Gradovi[uredi | uredi izvor]
Najveći gradovi (po poslednjim popisima) i gradska područja u regionu Moldavije su:
- Moldavija:
- Rumunija:
- Jaši - 290,422 (465,477 u gradskom području) – prestonica Kneževine Modavije u periodu od 1564. do 1859.
- Galac - 249,432 (323,563)
- Bakau - 144,307 (223,239)
- Botošani - 106,847 (144,617)
- Sučava - 92,121 (144,100) – prestonica Kneževine Moldavije od 1388. do 1564.
- Pjatra Njamc - 85,055 (131,334)
- Fokšani - 79,315 (125,699)
- Ukrajina:
.jpg)
Prosveta[uredi | uredi izvor]
U 1562. godini otvorena je Latinska škola u Kotnariju, blizu Jašija, koja je označila početak organizovanih humanističkih obrazovnih institucija u Moldaviji.[34]
Prva institucija visokog obrazovanja koja je funkcionisala na teritoriji Rumunije bila je Akademija Vasilijana (1640),[35] koju je osnovao knez Vasilije Lupu pod nazivom Visoka škola za latinski i slovenski jezik, a zatim je osnovana Kneževska akademija u Jašiju 1707. godine. Prve strukture visokog obrazovanja na rumunskom jeziku osnovane su u jesen 1813. godine, kada je Georgi Asači organizovao jedan razred inženjera, a njihove aktivnosti su se odvijale unutar Kneževske akademije.
Nakon 1813. godine, drugi momenti su obeležili razvoj visokog obrazovanja na rumunskom jeziku, kako humanističkih tako i tehničkih nauka. Akademija Mihailjana, koju je osnovao knez Mihail Sturdža 1835. godine, smatra se prvom akademijom na rumunskom jeziku. Godine 1860. tri fakulteta u sastavu Akademije Mihailjane formirali su nukleus za novoosnovani Univerzitet u Jaši, prvi rumunski moderni univerzitet.[36]
Kultura[uredi | uredi izvor]
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
- Svetska baština:
- Crkve Moldavije
- Rezidencija bukovinsko-dalmatinskih mitropolita
- Geodetska tačka u Rudiju (kao deo Struveovog geodetskog luka)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Moldavskaя SSSR — Gos. izd-vo geogr. lit-rы, 1955 — 222 s. — S. 74
- ^ Čerepnin L. V. Istoriя Moldavskoй SSR: S drevneйših vremen do Velikoй Oktяbrьskoй socialističeskoй revolюcii — Kišinёv: Kartя moldovenяskэ, 1965 — S. 263
- ^ File:Seal of 1392. Roman I of Moldavia.jpg
- ^ File:Seal of Stephen III of Moldavia.svg
- ^ File:Sigiliul lui Ștefăniță Vodă 1518.jpg
- ^ File:Sigiliul lui Petru Rareș 1533 (Siegel des Petru Rareș 1533).jpg
- ^ Where did the name Moldova come from? Arhivirano 2010-01-27 na sajtu Wayback Machine
- ^ Etymology of Moldova Arhivirano 2011-09-19 na sajtu Wayback Machine
- ^ Ion Ciortan, Măriuca Radu, Octavian Ion Penda, Descriptio Romaniae (cartographie), National Museum of Maps & old books, Autonomous regie Monitorul oficial, Bucharest 2004
- ^ Octavian-Liviu Șovan, Zorile creștinismului în nord-estul Moldovei-repere arheologice, Revista Forum cultural, Anul V, nr.4, decembrie 2005 (19)
- ^ A.V. Boldur, Istoria Basarabiei, Editura V. Frunza, p 111-119
- ^ Spinei 1986, str. 57.
- ^ „Bolokhovians”. Internet Encyclopedia of Ukraine. Canadian Institute of Ukrainian Studies. 2001. Pristupljeno 11. 12. 2014.
- ^ „Archived copy”. Arhivirano iz originala 16. 6. 2006. g. Pristupljeno 16. 6. 2006.
- ^ Jackson 2009, str. 139.
- ^ Sălăgean 2005, str. 196.
- ^ Spinei 1986, str. 131.
- ^ Jackson 2009, str. 30.
- ^ Vásáry 2005, str. 30.
- ^ The Annals of Jan Długosz, p. 273
- ^ Michael the Brave at Encyclopædia Britannica
- ^ White, George W. and Territory: Constructing Group Identity in Southeastern Europe (2000). Nationalism. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9809-7.
- ^ A document issued by Michael the Brave in 1600, in Iași
- ^ King, str. 22–23; Hitchins, p. 41
- ^ a b v g Achim, Viorel (2004). The Roma in Romanian History. Central European University Press, Budapest. ISBN 978-963-9241-84-8.
- ^ Ștefan Ștefănescu, Istoria medie a României, Vol. I, Editura Universității din București, Bucharest, 1991 (jezik: rumunski)
- ^ a b Djuvara, Neagu (1995). Între Orient și Occident: țările române la începutul epocii moderne (1800-1848). Humanitas. ISBN 978-973-28-0523-7. (jezik: rumunski)
- ^ Guy, Will (2001). Between Past and Future: The Roma of Central and Eastern Europe. University of Hertfordshire Press, Hatfield. ISBN 978-1-902806-07-5.
- ^ The Annals of Jan Długosz, p. 566
- ^ Długosz, str. 438
- ^ East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500, Jean W. Sedlar, page 255, 1994
- ^ Cernovodeanu, Paul; Binder, Paul (1993). Cavalerii apocalipsului: Calamitățile naturale din trecutul României (Până la 1800). Silex. ISBN 978-973-95477-3-4., Romanian Edition
- ^ „First activities of population counting conducted on the Romanian territory of today”. Arhivirano iz originala 20. 02. 2019. g. Pristupljeno 27. 05. 2019.
- ^ „Schola Latina - The Foundation of the first School in which mathematics was taught in Roumania”. Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 27. 05. 2019.
- ^ „History of Education”. Arhivirano iz originala 11. 6. 2015. g. Pristupljeno 27. 5. 2019.
- ^ History of the Alexandru Ioan Cuza University of Iași
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Achim, Viorel (2004). The Roma in Romanian History. Central European University Press, Budapest. ISBN 978-963-9241-84-8.
- Constantinescu, Radu (1978). Moldova și Transilvania în vremea lui Petru Rareș: Relații politice și militare (1527-1546). București: Direcția Generală a Arhivelor Statului.
- Denize, Eugen (1995). Țǎrile române și Veneția: Relațiile politice (1441–1541): De la Iancu de Hunedoara la Petru Rareș. București: Editura Albatros. ISBN 9789732403686.
- Guy, Will (2001). Between Past and Future: The Roma of Central and Eastern Europe. University of Hertfordshire Press, Hatfield. ISBN 978-1-902806-07-5.
- Gorovei, Ștefan (1982). Petru Rareș 1527-1538, 1541–1546. București: Editura militară.
- Șimanschi, Leon, ur. (1978). Petru Rareș. București: Editura Academiei.
- Ursu, Ion (1908). Die auswärtige Politik des Peter Rareș, Fürst von Moldau (1527-1538). Wien: Konegen.
- White, George W. (2000). Nationalism and Territory: Constructing Group Identity in Southeastern Europe. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9809-7.
- Gheorghe I. Brătianu, Sfatul domnesc și Adunarea Stărilor în Principatele Române, Bucharest, 1995
- Vlad Georgescu, Istoria ideilor politice românești (1369—1878), Munich, 1987
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Dimitrie Cantemir-Descrierea Moldovei
- The Princely Court in Bacău - images, layouts (at the Romanian Group for an Alternative History Website)
- Original Documents concerning both Moldavia and other Romania Principalities during the Middle Ages (at the Romanian Group for an Alternative History Website)
- Pilgrimage and Cultural Heritage Tourism in Moldavia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. februar 2012)
- Painted Churches in Bukovina
- Medieval Coins of Moldavia and Wallachia (jezik: rumunski) (jezik: engleski)
| |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
.svg){kind=small}
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
.jpg){kind=link}