Kneževina Transilvanija
| Kneževina Transilvanija Transilvanija | |||
|---|---|---|---|
 Kneževina Transilvanija 1683. godine | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | srednja Evropa | ||
| Prestonica | Alba Julija, Sibinj, Kluž | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | latinski, govorni jezici: rumunski, mađarski, nemački, srpski | ||
| Religija | pravoslavlje, katolicizam, protestantizam | ||
| Politika | |||
| Oblik države | kneževina | ||
| — Knez | |||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | novi vek | ||
| — Osnivanje | 1570. | ||
| — Ukidanje | 1867. | ||
| — Status | bivša država | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
.svg){kind=small}
| ||
.png){kind=spacer}
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Rumunije i Mađarske | ||||||||||||
|
||||||||||||
Kneževina Transilvanija je naziv za vazalnu državu Osmanskog carstva (1570—1699) i krunsku oblast Habzburške monarhije (1699—1867). Vazalnom Transilvanijom je upravljala mađarska vladajuća elita, dok su stanovništvo ove zemlje činili Rumuni, Mađari, Sekelji, Sasi, Srbi, itd. Kneževina je nastala u vreme osmanskog osvajanja Ugarske u 16. veku, a formirana je od istočnih delova teritorije Ugarske. Karlovačkim mirom iz 1699. godine, kneževina dolazi pod upravu Habzburške monarhije, koja 1711. godine kneza zamenjuje guvernerom. Kneževina je ukinuta 1867. godine i priključena ugarskom delu Austrougarske.
Počeci[uredi | uredi izvor]
Istočno ugarsko kraljevstvo i porodica Zapolja[uredi | uredi izvor]
Vojska Osmanskog carstva predvođena sultanom Sulejmanom je 29. avgusta 1526. godine nanela odlučujući poraz ugarskim snagama u Mohačkoj bici. Jovan I Zapolja bio je na putu ka Mohaču sa svojom vojskom, ali nije učestvovao iz nepoznatih razloga. Mladi kralj Lajoš II Jagelonac poginuo je tokom bitke, kao i mnogi njegovi vojnici. Kada je Zapolja izabran za kralja Ugarske, Ferdinand iz dinastije Habzburg takođe je polagao pravo na ugarski tron. U borbi za presto koja je usledila Zapolja je dobio podršku sultana Sulejmana I, koji je nakon njegove smrti 1540. godine, okupirao Budim i centralnu Ugarsku 1541. godine pod izgovorom da štiti Zapoljinog sina, Jovana II. Ugarska je bila podeljena na tri dela: Kraljevinu Ugarsku (zapadni i severni deo), Osmansku Ugarsku, i Istočnu ugarsku kraljevinu pod osmanskom vlašću, koja je kasnije postala Kneževina Transilvanija, u kojoj su se austrijski i osmanski uticaji borili za prevlast skoro dva veka. Ugarski magnati u Transilvaniji vodili su dvostruku politiku kako bi sačuvali nezavisnost.
Transilvanijom je upravljala Izabela, majka Jovana II od 1541. do 1551. godine, kada su pali pod Habzburškom vlašću narednih pet godina (1551–1556). Dinastija Zapolja opet je preuzela vlast nad Transilvanijom 1556. godine,[1] skupština u when the Diet of Sebešu izabrala Žigmunda za kneza Transilvanije.
Transilvanija je bila van domašaja katoličkog religijskog autoriteta, dopuštajući procvat luteranizma i kalvinizma. Đorđo Blandrata je 1563. godine izabran za sudskog lekara, a njegove radikalne religijske ideje sve više su uticale na mladog kralja Jovana II i kalvinističkog biskupa Francisa Davida,[2] konačno prerastajući u anti-trojstvenu (unitarističku) veru. U formalnoj javnoj raspravi, Fransis David je prevagnuo nad kalvinistom Petrom Meliusom, što je rezultiralo formalnim usvajanjem individualne slobode verskog izražavanja pod Tordskim ediktom (prva takva zakonska garancija verske slobode u hrišćanskoj Evropi, ali samo za luterane, kalviniste, unitariste i naravno katolike, a pravoslavna veroispovest je bila "tolerisana" bez pravnih garancija).
Kneževina Transilvanija[uredi | uredi izvor]
Kneževina Transilvanija je osnovana 1570. godine, kada se Jovan II odrekao svog prava kao Kralj Ugarske na Špajerskom sporazumu (ratifikovan u 1571. godini),[3][4] međutim on je postao transilvanijski knez.[5] Sporazum je takođe priznao da Kneževina Transilvanija pripada Kraljevini Ugarskoj u smislu javnog prava.[6] Nakon smrti Jovana II 1571. godini na vlast je došla dinastija Batori koja je vladala Kneževinom Transilvanijom pod Osmanskim carstvom, i nakratko pod Habzburgovcima, do 1602. godine. Njihov dolazak na vlast označio je početak Kneževine Transilvanije kao polunezavisne države.
Njegovo kraljevsko visočanstvo Stefan Batori bio je prvi moćni knez nezavisne Transilvanije,[2] a kao ugarski katolik, koji je kasnije postao kralj pod imenom Stefan Batori od Poljske,[2] obavezao se da će zadržati versku slobodu koju je odobrio Tordski edikt, ali je ovu obavezu tumačio u sve ograničenijem smislu. Za vreme vladavine poslednjeg kneza Transilvanije iz dinastije Batori, Žigmunda, Transilvanija ulazi u Dugi rat na strani hrišćanskog saveza Svetog rimskog carstva[2] Habzburgovaca i Kneževine Vlaške pod knezom Mihajom Hrabrim, protiv Osmanskog carstva. Nakon 1601. godine Kneževina Transilvanija je za kratko vreme bila pod vlašću Rudolfa II koji je inicirao germanizaciju stanovništva, i pokušao da vrati kneževinu u katolicizam putem kontrareformacije. Od 1604. do 1606. godine, ugarski plemić Stefan Bočkaj vodio je uspešnu borbu protiv austrijske vladavine. Bočkaj je izabran za kneza Transilvanije 5. aprila 1603. godine i kneza Ugarske dva meseca kasnije. Njegov uspeh je priznat na Bečkom sporazumu 1606. godine.[2] Bečkim mirom, Bočkaj je dobio versku slobodu i političku autonomiju, obnovu svih konfiskovanih imanja, ukidanje svih "nepravednih" presuda i potpunu retroaktivnu amnestiju za sve Mađare u Kraljevini Ugarskoj, kao i njegovo priznanje za nezavisnog suverenog kneza proširene Kneževine Transilvanije. Bečkim sporazumom je garantovano pravo Transilvancima da biraju svoje samostalne knezove, ali Georg Keglević, koji je bio vrhovni komandant, general, i vice-ban Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, od 1602. godine bio je i baron u Transilvaniji. Bio je to veoma složen i komplikovan mirovni sporazum nakon dugog rata.
Pod Bočkajovim naslednicima Transilvanija je imala svoje zlatno doba, posebno pod vladavinom Gabora Betlena i Đerđa I. Gabor Betlen, koji je vladao od 1613. do 1629. godine, neprestano je ometao sve napore cara da ugnjetava ili zaobilazi svoje podanike, i osvojio reputaciju u inostranstvu zagovarajući protestantizam. Tri puta je vodio rat protiv cara, dva puta je proglašen za kralja Ugarske, a sporazumom u Nikolsburgu (31. decembar 1621. godine) dobio je za protestante potvrdu Bečkog sporazuma, a za državu sedam dodatnih okruga na severu Ugarske. Betlenov naslednik, Đerđ I Rakoci, bio je jednako uspešan. Njegovo glavno dostignuće bio je sporazum u Lincu (16. septembar 1645. godine), poslednji politički trijumf ugarskih protestanata, na kojem je car opet bio prinuđen da potvrdi članke Bečkog sporazuma. Gabor Betlen i Đerđ I Rakoci takođe su mnogo učinili za obrazovanje i kulturu, a njihovo doba je s pravom nazvano zlatno doba Transilvanije. Oni su trošili dosta novca na ukrašavanje njihove prestonice Alba Julije, koja je postala glavni bedem protestantizma u istočnoj Evropi. Tokom njihove vladavine, Transilvanija je takođe bila jedna od retkih evropskih zemalja u kojoj su rimokatolici, kalvinisti, luteranisti, i unitaristi živeli u međusobnoj toleranciji, svi oni su pripadali zvanično prihvaćenim religijama, dok pravoslavci još uvek nisu bili zvanično prihvaćeni, ali su bili tolerisani.
Pad Velikog Varadina pod Osmanlijama 27. avgusta 1660. godine označio je pad Kneževine Transilvanije. Da bi se suprotstavila osmanskoj pretnji, habzburška politika je odlučila da dobije uticaj i možda kontrolu nad ovom teritorijom. Pod knezom Kemenjom, skupština Transilvanije proglasila je otcepljenje suverene Transilvanije od Osmanlija (april 1661) i pozvala Beč za pomoć, ali tajni Habzburško-osmanski sporazum rezultirao je daljnjim povećanjem Habzburškog uticaja. Nakon poraza Osmanlija u opsadi Beča u 1683. godini, Habzburgovci su počeli postepeno da nameću svoju vlast nad nekadašnjom autonomnom Transilvanijom. Nakon Karlovačkog mira 1699. godine, Transilvanija je bila formalno vezana za Ugarsku pod Habzburškom kontrolom[7][8] i podvrgnuta direktnoj carevoj vladavini. Od 1711. godine, Habzburška kontrola nad Transilvanijom je konsolidovana, a transilvanijske kneževe su zamenili guverneri.
Demografija[uredi | uredi izvor]
Do 1691. godine Transilvanijom je vladao "Unio Trium Nationum", tri državno kontituisana društveno-etnička entiteta koja su se sastojala od od ugarskog plemstva, saksonskih urbanih naseljenika, sekeljskih seljaka-vojnika, dok je značajan deo opšte populacije, sastavljen od pravoslavnih Rumuna ostao lišen bilo kakvih građanskih i političkih prava.[9][10]
Koalicija "Tri nacije" zadržala je svog zakonski zastupnički monopol pod knezom kao i pre raspada srednjovjkovnog ugarskog kraljevstva izazvanog osmanskim invazijama. Prema Denisu P. Hapčiku, iako su se povremeno pojavljivali sukobi između mađarskog ravničarskog stanovništva i planinskih Sekelja, oni su se ujedinili pod patronimskim "Mađarima" i, uz podršku Saksonaca, formirali zajednički front protiv pretežnog rumunskog seljaštva.
Zvanični popisi sa informacijama o stanovništvu Transilvanije su se počeli sprovoditi od 18. veka, ali je etnički sastav bio predmet različitih modernih procena.
Na osnovu rada Antuna Vrančića (lat. "Expeditionis Solymani in Moldaviam et Transsylvaniam libri duo. De situ Transsylvaniae, Moldaviae et Transalpinae liber tertius"), postoji više različitih procena jer je originalni tekst preveden i interpretiran na drugačiji način, posebno od strane rumunskih i mađarskih učenjaka.
Prema rumunskim interpretacijama, Antun Vrančić (lat. "Antonius Verancsics", 1504–1573) je pisao o stanovnicima Transilvanije i o Rumunima sledeće: "zemlju naseljavaju tri naroda, Sekelji, Mađari, i transilvanijski Saksonci, ja bih ipak dodao Rumune, koji – iako nadmašuju druge po brojnosti – nemaju slobodu, nemaju aristokratiju, nemaju svoje pravo, osim malog broja koji žive u okrugu Hateg, za koji se veruje da je bio Decebalova prestonica, i koji su tokom vremena Janoša Hunjadija, koji je bio rodom iz tog kraja, dobili aristokratski status zato što su uvek učestvovali u borbi protiv Osmanlija. Ostali su svi pučani, kmetovi Mađara, koji nemaju sopstvena mesta, prostiru se po celoj teritoriji, u celoj zemlji "i" vode nesrećni život "",[11][12][13] dok se u mađarskim tumačenjima primećuje da bi pravi prevod prvog dela rečenice bio "... treba da dodam i Rumune koji - iako se lako izjednačavaju sa bilo kojim drugima u brojnosti...".[14]
Prema Denisu P. Hapčiku, Rumuni su bili većinsko stanovništvo u regionu za vreme vladavine Stefana Batorija (16. vek).[15] Godine 1600., prema Džordžu V. Vajtu, Rumuni, koji su bili prvenstveno seljaci, činili su više od 60% stanovništva.[16] Ovu teoriju podržava Jon Ardeljanu, koji kaže da je rumunska populacija predstavljala "ogromnu većinu" u doba Mihaila Hrabrog.[17]
Sa druge strane, Karol Kočiš i Ešter Kočisne Hodosi[18] tvrde da su Mađari bili najbrojnija etnička grupa pre druge polovine 17. veka, kada su ih premašili Rumuni. Oni daju sledeću strukturu stanovništva: u 1595. godini, od ukupnog broja stanovnika od 670.000, 52,2% su bili Mađari, 28,4% Rumuni, 18,8% Nemci. Oko 1650. godine, moldavski knez Vasile Lupu, u pismu upućenom sultanu, potvrđuje da je broj Rumuna već viši od trećine stanovništva.[19] Do 1660, prema Miklosu Molnaru, 955.000 ljudi je živelo u kneževini (uključujući i Partijum), a stanovništvo se sastojalo od 500.000 Mađara (uključujući 250.000 Sekelja), 280.000 Rumuna, 90.000 Nemaca i 85.000 Srba, Ukrajinaca.[20]
Godine 1720. od ukupno 806.221 stanovnika, 49.6% su bili Rumuni, 37.2% Mađari, 12.4% Nemci.[18] Prema proceni Benedeka Jančoa, u Transilvaniji je početkom 18. veka bilo 250.000 Rumuna, 150.000 Mađara i 100.000 Saksonaca.[21]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Kneževina Transilvanija, naslednik Istočne ugarske kraljevine (1570). Partijum je prikazan u tamnijoj boji -
![Podela srednjovekovnog kraljevstva Ugarske između Osmanskog i Habzburškog carstva trajala je više od 150 godina [22] nakon Mohačke bitke 1526. godine.](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Central_europe_1683.png/120px-Central_europe_1683.png)
Podela srednjovekovnog kraljevstva Ugarske između Osmanskog i Habzburškog carstva trajala je više od 150 godina [22] nakon Mohačke bitke 1526. godine. -
Kneževina u 1606. godini.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Peter F. Sugar, Southeastern Europe Under Ottoman Rule, 1354–1804. Sugar, Peter F. (jul 2012). Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. University of Washington Press. str. 332. ISBN 9780295803630.
- ^ a b v g d Bonney, Richard; David J. B. Trim (2006). Persecution and Pluralism: Calvinists and Religious Minorities in Early Modern Europe 1550–1700. Peter Lang. str. 99. ISBN 978-3-03910-570-0. Pristupljeno 1. 6. 2012.
- ^ Diarmaid MacCulloch, The Reformation, Viking. MacCulloch, Diarmaid (2004). The Reformation. Viking. str. 443. ISBN 9780670032969.
- ^ Instytut Historii (Polska Akademia Nauk), Historický ústav (Akademie věd České republiky), Political Culture in Central Europe: Middle Ages and early modern era, Institute of History, Academy of Sciences of the Czech Republic. Manikowska, Halina; Pánek, Jaroslav; Hułas, Magdalena; Holý, Martin; Baron, Roman (2005). Political Culture in Central Europe: Middle Ages and early modern era. Institute of History, Academy of Sciences of the Czech Republic. str. 338. ISBN 9788072860739.
- ^ István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691), BRILL. Keul, István (2009). Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526-1691). BRILL. str. 61. ISBN 978-9004176522.
- ^ Anthony Endrey, The Holy Crown of Hungary, Hungarian Institute. Endrey, Anthony (1978). The Holy Crown of Hungary. Hungarian Institute. str. 70. ISBN 9780959697216.
- ^ „Transylvania”. Encyclopædia Britannica. 17. 8. 2023. Pristupljeno 26. 6. 2008.
- ^ Transylvania; The Columbia Electronic Encyclopedia, Columbia University Press.
- ^ Baga, Enikö (2007). Towards a Romanian Silicon Valley?: Local Development in Post-Socialist Europe. Campus Verlag. str. 46. ISBN 978-3-593-38126-8. Pristupljeno 1. 6. 2012.
- ^ Religiones and Nationes in Transylvania During the 16th Century: Between Acceptance and Exclusion
- ^ Pop, Ioan-Aurel (2010). Testimonies on the ethno-confessional structure of medieval Transylvania and Hungary : (9th-14th centuries) (PDF). Transylvanian review, an 2010, vol. 19, nr. supplement 1, p. 9-41. Pristupljeno 1. 12. 2017.
- ^ Nations and Denominations in Transylvania (13th - 16th Century), Universita di Pisa, Dipartimento di Storia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. jul 2011). (PDF) . Pristupljeno 2012-06-01.
- ^ Pop, Ioan-Aurel (2009) - Românii și Națiunile (Nationes) Transilvănene în secolele XVI și XVII: Între excludere și acceptare
- ^ Nyárády R. Károly - Erdély népesedéstörténete c. kéziratos munkájábol. Megjelent: A Központi Statisztikai Hivatal Népességtudományi Kutató Intézetenek történeti demográfiai füzetei. 3. sz. Budapest, 1987. 7-55. p., Erdélyi Múzeum. LIX, 1997. 1–2. füz. 1-39. p.
- ^ Dennis P. Hupchick. Conflict and Chaos in Eastern Europe. Hupchick, Dennis P. (15. 3. 1995). Conflict and Chaos in Eastern Europe. St. Martin's Press. str. 64. ISBN 9780312121167.
- ^ White, George W. (2000). Nationalism and Territory: Constructing Group Identity in Southeastern Europe. Rowman & Littlefield. str. 132. ISBN 978-0-8476-9809-7. Pristupljeno 1. 6. 2012.
- ^ Ardeleanu, Ion; Arhivele Statului (Romania); Biblioteca Centrală de Stat a Republicii Socialiste România (1983). Mihai Viteazul în conștiința europeană: ediție de documente. Editura Academiei Republicii Socialiste România. Pristupljeno 1. 6. 2012.
- ^ a b Károly Kocsis, Eszter Kocsisné Hodosi, Ethnic Geography of the Hungarian Minorities in the Carpathian Basin, Simon Publications LLC, 1998, p. 102 (Table 19)
- ^ Sándor Szilágyi: Erdély és az északkeleti háború. Levelek és okiratok Bp. 1890 I. 246-247, 255-256 - Sándor Szilágyi: Transilvania and the north-eastern war. Letters and documents Bp. 1890. str. 246-247, 255-256.
- ^ Miklós Molnár, A Concise History of Hungary, Cambridge University Press. . 2001. str. 113 https://books.google.com/books?id=y0g4YEp7ZrsC. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Demographic Changes. Mek.niif.hu. Pristupljeno 2012-06-01.
- ^ A Country Study: Hungary. Federal Research Division, Library of Congress. Pristupljeno 11. 1. 2009.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
.svg){kind=small}
|
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
