Krakovska šopka

Krakovska šopka
Krakovska šopka, 1998.
Nematerijalno kulturno nasleđe
Region	Krakov, Poljska
Svetska baština Uneska
Unesko oznaka	01362
Datum upisa	2018

Krakovska šopka ili Scena rođenja Isusovog (jasle) (polj. szopka krakowska) je božićna tradicija koja potiče iz Krakova u Poljskoj i datira iz 19. veka. Neobičan i karakteristični prikaz jasli je upotreba istorijskih građevina Krakova kao pozadine za Rođenje Isusovo. Dana 29. novembra 2018. godine, na sastanku na Mauricijusu, upisana je na listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva UNESKO-a.

Srećan Božić, 1927-1936

Istorija

Scene jasli - rođenja Isusovog, uobičajene u hrišćanskim kulturama, potiču od Svetog Franje Asiškog u 13. veku i brzo su se proširile na Poljsku. Tokom srednjeg veka u Poljskoj se razvila specifična vrsta jaslica, koja se naziva Jaselka (Jasełka).

Neki izvođači predstavljaju svoje šopke zajedno sa lutkama u obliku uličnog pozorišta. U nekim su pokretne lutke zamenjene nepokretnim drvenim figuricama. Povremeno su se dodavale i dodaju se lutke ili figurice specifične za ilustraciju elemenata poljske kulture, od istorijskih ličnosti poput poljskih husara i Tadeuša Košćuškog, preko legendarnog čarobnjaka Pana Tvardovskog i Vavelskog zmaja, do savremenih političara ili umetnika. U 18. veku širenje takvog nereligioznog sadržaja dovelo je do zabrane ekstravagantnijih jaslica u nekim poljskim crkvama; nakon zabrane, predstave su se razvile u pravi izraz narodne umetnosti.

Tradicija šopke datira iz 19. veka, kada su krakovski zanatlije - zidari, drvoprerađivači - počeli da ih prave kao sezonsku dekoraciju kako bi zaradili dodatni prihod tokom Božića, u zimu, kada su stolari i zidari tražili posao. Prvo takmičenje održano je 21. decembra 1937. Pobednik je bio 39-godišnji zidar po imenu Stanislav Polak. Osim novčane sume, nagrada je uključivala pet štrudli i dva kolača iz lokalne poslastičarnice. Običaju je rasla popularnost, sa ljudima koji su voljni da plate da gledaju kolekcije jasli - često nošenih od vrata do vrata od strane božićnih pevača - ili da ih poseduju. Među značajnim prvim pokroviteljima običaja bila je magnatska porodica Potocki.

Srećan Božić, 1932

Nakon što je Poljska stekla nezavisnost 1918. godine, šopke su počele da se prave i prodaju kao suveniri iz Krakova. Opštinske vlasti grada odlučile su da podrže ovu tradiciju raspisivanjem prvog takmičenja u decembru 1937. godine. Od tada, osim za vreme Drugog svetskog rata, prezentacija i takmičenje šopke održava se svake godine prvog četvrtka svakog decembra, na Glavnom trgu u Krakovu, pored spomenika Adamu Mickjeviču.

Tradicija danas

Tradicija „šopki“ u Krakovu spoj je raskošnih dvoraca, jasli, glamuroznog pozorišta marioneta i igrališta za političku satiru. Nakon zvuka Hejnala ili Poziva trube, iz crkve Svete Marije, koji dolazi sa tornja iznad Glavnog trga, majstori odlaze do Istorijskog muzeja sa svojim radom u ruci da ih prikažu žiriju. Rezultati se objavljuju tri dana kasnije. Najbolje šopke se, nakon proglašenja, prikazuju u Istorijskom muzeju u Krakovu koji njihov rad čini dostupnim javnosti od decembra do februara, pomažući u prenošenju znanja u vezi sa praksom.Vitlejem se često prikazuje na drugom spratu, na maloj pozornici, jer se prvi sprat koristi za prikaz istorijskih ličnosti, savremenih političara, umetnika i likova iz legendi grada. Šopke se takođe mogu kupiti kao minijaturni suveniri na Glavnom trgu u Krakovu.

Zgrade

Ukrašene strukture mogu biti visoke do dva metra i široke tri metra. Zgrada koja se najčešće koristi kao inspiracija za modele je bazilika Svete Marije u Krakovu sa svojim lako prepoznatljivim tornjevima. Ostali popularni izbori uključuju dvorac Vavel, trgovačku halu Sukjenice i Krakovski barbikan. Veličina zgrada se kreće od nekoliko centimetara - šopka koja bi stala u ljusku oraha ili kutiju šibica - do palata od nekoliko metara. Tipična šopka je svetla i vesela i pokušava da integriše topografiju grada u tradicionalne vitlejemske jasle. Iako se na engleskom obično zovu „božićne jasle“, šopke više liče na dvorce ili katedrale nego na jasle (zapravo, ni na koji način ne liče na jasle), opšte pravilo je da uključuju karakteristike Krakovog niza istorijskih arhitektonskih stilova.

Krakovske šopke

Najstarije krakovske šopke

Najpoznatije i najstarije sačuvane krakovske jasle sa lutkama (1890-ih, autor Mihal Ezenekijer) najvredniji su predmet u bogatoj zbirci (oko 200) božićnih jaslica Etnografskog muzeja u Krakovu. Među narodnim jaslicama iz raznih regiona Poljske, najbrojnija grupa su krakovske jaslice, od kojih je većina izgrađena posebno za učešće i nagrađena na konkursu za najlepše u godinama 1937–1938 i 1945–2007. Najzanimljivije su, međutim, osam najstarijih krakovskih jasli (na čelu sa Ezenekijerovim jaslama), koje datiraju s kraja 19. i početka 20. veka. Izgradili su ih u samom Krakovu i u njegovim predgrađima, uglavnom nepoznati autori.

Konstrukcija najstarije zgrade izrađena je od drvenih dasaka i letvica, a svi elementi jaslica ručno su izrezani i prekriveni papirom u boji. Stakla u boji sa izrezima od papira umetnuta su u prozore. Dva vitka bočna tornja, prekrivena gotičkim šlemovima sa krunama, jasan su prikaz višeg tornja krakovske bazilike Svete Marije. Između njih i centralne kule, na vrhu sa baroknom kupolom u obliku dve kupole povezane ažurnim fenjerom, nalaze se donje kule prekrivene poprečnim krovovima. U prizemlju se nalazi široka pozorišna scena namenjena izvođenju lutaka postavljenih na štapove, pomeranih duž praznina u podu. Iznad pozornice, u sredini, nalazi se udubljenje u kome su bile (nesačuvane) figurice jasli, štampane na papiru. Zvezda, stavljena tek posle Bogojavljenja, u svojoj 16-krakoj, konveksnoj strukturi koja se odnosi na zvezde koledara, takođe nije preživela. Onu sa kojom su sada opremljene jaslice dodao je 1989. godine čuveni slikar jaslica - Stanislav Pačinski (1923–2002). Jasle su iznutra bile osvetljene svećama (koje su sada zamenjene električnim osvetljenjem), a do danas su unutra ostali metalni svećnjaci sa osušenim ostacima stearina.

Krakovska šopka

Izrada

Proces pravljenja šopke je dugotrajan i težak. Iako nije rezervisan samo za vešte ruke iskusnih majstora, zadatak obično traje do godinu dana. Izrada ne dolazi sa skupom uputstava za sastavljanje modela. Ali postoje posebne radionice koje će pomoći kreatorima, a tradicionalno se prenosi generacijama. Drvo, karton, staklo, čelik, glina za modeliranje, plastika, gipsana vuna, obojena metalna folija u raznim nijansama - nijedan materijal nije zabranjen. Čitava konstrukcija je takođe povezana električnim kablovima, prenosima, zglobovima i osovinama, što joj omogućava da impresionira pri prigušenom svetlu i oživi kroz pokretne delove i figurice. Najupečatljivije šopke obično prave veoma iskusni takmičari koji već godinama učestvuju na takmičenju i imaju svoje neotkrivene tehnike. Ipak, među 120 do 160 komada godišnje, mnogi su radovi učenika i tinejdžera. O stvaralaštvu se sudi po posebnim kriterijumima: pozivanje na tradiciju, koliko su dekorativni i inovativni, paleta boja, vrste figurica, arhitektura kao i pokretni elementi.

Scene rođenja u crkvama

Svaka crkva u Krakovu takođe se posebno ponosi svojom šopkom, otkrivajući je na vreme za ponoćnu misu na Badnje veče. Za razliku od prilično prikrivenih i nešto više sekularnih lokalnih mutacija na trgu, ovo su tradicionalnije jasle usredsređene na bebu Isusa u jaslama, iako su neke od njih motorizovane i elektrifikovane. Posebno treba istaći crkvu Svetog Bernarda, koja obično ima najopsežnije i „pokretne“ scene rođenja u gradu; crkvu Pijarov, koja je stekla reputaciju da u svojoj kripti svake godine prikazuje najnekonvencionalniju šopku; i crkvu Kapućinov u kojoj se može videti jedna od najpopularnijih šopki u Poljskoj, koji datira iz 19. veka.

Spoljašnje veze

 

• "Szopkas" at krakow-info.com
• Szopkas Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. novembar 2010) at krakow.zaprasza.net
• Kraków Christmas Cribs
• Shiny, Shipshape Szopkas