Krečarstvo
Krečarstvo, pečenje kreča jedan je od najstarijih zanata kojim se ljudi bave još iz perioda praistorije. Kao finalni proizvod u krečarstvu nastaje kreč,[a] Ovaj kredasti mineral, lako rastvorljiv u vodi, nastaje procesom žarenja ili pečenja krečnjaka,[b] na temperaturi iznad 1.000 °C, u za tu namenu specijalno sagrađenim krečanama (krečnim pećima),[2]
Kreč je jedan je od najstarijih i najrasprostranjenijih građevinskih materijala, koji se vekovima upotrebljava kao vezivno sredstvo u građevinarstvu ili kao premaz pri krečenju, odnosno bojenju i dezinfekciji spoljašnjih i unutrašnjih zidova stambenih i drugih objekata. Kreč se obilato koristi i kao hemijska sirovina u industriji, sredstvo za tretiranje otpadnih voda sa fero-sulfatom u zaštiti životne sredine, sredstvo za zaštitu biljaka sa bakar-sulfatom u poljoprivredi itd.
Vekovima se ljudi bave krečarstvom u poljskim krečanama, najčešće u ruralnim sredinamana na geografskim područjima širom sveta, bogatim krečnjakom i šumama (ogrevnim drvetom). Pečenje kreča kao i svaka druga zanatska proizvodnja, od svog nastanka, imala je svoje specifičnosti i zakonitosti koje su zavisile od geografskih karakteristika sredine, istorijskih perioda u razvoju društva, industrije, poljoprivrede i građevinarstva kao privredne grane.
„U svim turbulencijama u društvu, bilo da su izazvane ekonomskim usponom, potrebom za tehnološkim napretkom, ratovima, elementarnim nepogodama, katastrofama: uvek se nešto rušilo, ali i podizalo gradilo, obnavljalo, a u tom poslu kreč je bio nezaobilazan materijal.“[3]
Krečari su za brojne potrebe čoveka najpre proizvodili kreč u poljskim-improvizovanim krečanama na tradicionalan način, vekovima poznatom metodom, koju su sa kolena na koleno prenosile brojne porodice krečara. Danas kada je sve više ovladala industrijska proizvodnja kreča u savremenim krečnim pećima, a novi i jeftiniji materijali i nove tehnologije zamenile kreč u građevinarstvu, ovaj zanat i proizvodnja kreča u poljskim (privremenim) krečanama sve više izumire i sve ređe se sreće ili ga gotovo je nema u razvijenim zemljama sveta.[3]
Istorijat razvoja krečarstva[uredi | uredi izvor]
- Legenda o krečarstvu
Među krečarima kola jedna legenda, o preklu krečarstva (kreča), koja kaže; „da su kreč otkrili pećinski ljudi koji su tokom pečenja mesa na kamenu-krečnjaku primetili da se nakon nekoliko loženja kamen na jednoj strani ispekao i počeo da raspada. Kada je na tako ispečen kamen pala kiša stvorila sa masa slična kajmaku koja je kasnije nazvana kreč. Tako se ovom legendom zasluge za nastanak krečarenja pripisuju pračoveku.“ [4]
- Materijalni dokazi
Najstariji materijalni dokazi o krečarstvu, datiraju iz 10-11.000. g.p.n.e, a otkriveni su u jamama iskopanim u zemlji na arheološkom lokalitetetu Gobek Tepe („trbušasto brdo“), svetilištu iz doba neolita, u jugoistočnoj Anatoliji, u današnjoj Turskoj, oko 15 km severoistočno od grada Şanlıurfa (bivši Urf) i 95 km od reke Eufrat.
Po brojnosti dokumenata, sačuvanih do danas, koji se odnose na ove zanatlije-krečare, može se pretpostaviti da je njihova delatnost bila jedna od najcenjenijih i najintezivnijih zanatskih delatnosti, naročito u onim delovima sveta, i u onim periodima ekonomskog razvoja društva kada se na nekom prostoru intenzivno odvijala građevinska delatnost. Dokumenata iz arhiva takođe upućuju i na konstataciju da su majstori-krečari bili veoma radni, profesionalni, stručni i korektni u izvršavanju ovog nimalo lakog posla.[5]
Na brdovitim i planinskim krečnjačkim prostranstvima, koja su najčešće oskudevala plodnom zemljom i vodom, ruralno stanovništvo u oskudici obradive zemlje nije imalo veliki izbor poslova za zaradu, pa se bavilo krečarenjem. Na osnovu arheoloških istraživanja širom sveta, moguće je pretpostaviti da je svako selo imalo krečanu za svoje potrebe, ali i za prodaju kreča u gradovima koji su za svoj stalni urbani razvoj i izgradnju objekata za stanovanje, društveni život, školovanje itd, zahtevali sve veću proizvodnju kreča. Kreč se u velikim količinama koristio i za izgradnju brojnih monumentalnih građevina u svetu poput; Vavilonskih Kula Egipatskih piramida, Kinsekog zida, brojnih odbrambenih utvrđenja širom sveta, velelepnih verskih hramova i svetilišta. Kreč je sve više trošen a krečarstvo, kao zanat bio je stalno u punom zamahu sve do početka 21. veka.[6]
Krečne peći[uredi | uredi izvor]
Peći za pečenje kreča mogu biti: privremene, ili povremeno upotrebljavane krečne peći i stalne ili peći u neprekidnoj upotrebi.
Privremene (šaržne) krečne peći[uredi | uredi izvor]
Ova vrsta krečnih peći, koje nose naziv i šaržne, izgrađena je od kamena ili opeke najčešće je ukopana u zemlju i sreće se uglavnom u ruralnim sredinama širom sveta, u neposrednoj blizini nalazišta krečnjaka. Jednostavne je konstrukcije, primitivnog izgleda sa brojnim nedostacima. Komadi krečnjaka, koji se unose u ovu peć odozgo slažu se do njenog vrha, i raspoređuju tako da između njih ostaju šupljine za prolazak plamena.
Privremene peći se pale pre svakog početka pečenja krečnjaka, pa se temperatura u njima postepeno podiže do one potrebne za sagorevanje krečnjaka. Nakon pečenja peć se gasi a kreč se odmah ne vadi, već u njoj ostaje sve dok se potpuno ne ohladi. Zato ceo proces proizvodnje kreča traje 50 i više časova. ;Nedostaci Nedostaci šaržnih peći su:
- Veliki gubitak toplote i vremena, s obzirom da se proces zagrevanja i hlađenja peći svaki put ponavlja.
- Zaposleni na krečanama istu opslužuju neprekidno više dana, a rad na utovaru i istovaru krečnjaka, ogrevnog drveta i gotovog kreča je izuzetno naporan i obavlja se ručno.
- Pojava velike količine otpadnih produkata, neorganskih anhidrida, koji se stvaraju u procesu pečanja i umanjuju količinu proizvedenog kreča.
Faze u radu šaržnih peći[uredi | uredi izvor]
Pečenje kreča u privremenim (šaržnim) krečanama ovbavlja se kroz nekoloko faza koje obuhvataju:
- Izbor lokacije za krečanu i pripremni radovi
Pre početka izrade krečane krečari su prvo birali najpogodniju lokaciju za kopanje rupe–krečne jame, koja je mora biti u okruženju gde ima dovoljno kamena i ogrevnog drveta. Takođe lokacija krečane mora biti u blizini puta ili rečne ili morske obale pogodne za pristajanje čamaca ili barki za transport kreča. Za krečanu se obično bira neka manja vrtača ili uvala u čiju se sredinu zabija kolac i uz pomoć kanapa opisuje krug kako bi se odredila i označila veličina krečane.
Pripremni radovi, na izradi krečane i prikupljanju materijala traju oko dve nedelje, i obuhvataju pored izrade krečane, seču drveta i sakupljanje kamenja oko buduće krečane. U pripremnim radovima krečari obično angažuju veći broj ljudi. Počev od onih koji su se međusobno udružili radi proizvodnje kreča, do njihovih ukućana, rodbine, rabadžija i drugih saradnika.[7]
- Izrada peći
Širina jame za krečanu obično iznosi dva i po do tri metra, a dubina je jednaka poluprečniku kruga. Rupa (kazan) krečane oblažava se unaokolo suvomeđom do ploče, na kojoj se grade vrata za ubacivanje drveta. Otesani kamen ili opeka se ređa bez ikakvog vezivanja, u obliku svoda, a sredina svoda se zatvara jednim kamenom u obliku piramide. Volat i rupa na krečani moraju biti iste veličine.
Na suprotnoj strani od vrata za ubacivanje drveta, ispod volta, nalaze se druga, manja, vrata koja služe za izbacivanje žara i pepela kada se krečana zapali. Sa spoljne strane rupe pobadaju su se dugački kočevi oko kojih se plete plot. Uporedo sa ovim poslom, stavlja se iza plota prvo zemlja, pa sitno kamenje, što čini takozvanu košuljicu.
Na kraju se u krečanu stavlja „tovar“ ili krupno kamenje. Krupno kamenje u krečani ređa se u obliku zaobljene kupe koja mora biti visoka onoliko koliki je prečnik rupe.
Potom sledi pokrivanje tovara slojem zemlje, ili košuljicom debljine oko 30 sm, koja se na vrhu posipa sitni krečnjakom u obliku svoda. Na sredinu svoda se stavlja kamen osrednje veličine, koji se naziva golub ili kokot. On služi da bi se prepoznalo kada je kamen pečen.
Oko krečane, u zemlji, obavezno se kopa kanal koji treba da odvodi vodu dalje od rupe u slučaju kiše i drugih padavina.
- Paljenje i pečenje
Nakon paljenja peći u gornjem delu peći dolazi do sušenja komada sirovog krečnjaka, jer između njih iz peći izlaze vreli gasovi dekarbonizacije. Pri tome se krečnjak istovremeno predgreva za reakciju razlaganja karbonata.
Zona zagrevanja je u središnjem delu peći gde je temperatura maksimalna, a u donjem delu nakon izlaska iz peći dolazi do hlađenja gotovog proizvoda.
 |
 |
 |
 |
|
Stalne krečne peći[uredi | uredi izvor]
Stalne ili krečne peći, za razliku od šaržnih, su u neprekidnoj upotrebi. Izrađene su od vatrostalne opeke ili granita, čiji su zidovi sa spoljne strane zaštićeni specijalnim oblogama.
Nakon paljenja ove peći su u stalnoj upotrebi, jer se ubacivanje krečnjaka i vađenje kreča u njima obavlja kontinuirano bez gašenja vatre i hlađenja peći. Postoje dve vrste ovih peći: vertikalne i rotacione.
- Vertikalne-stalne krečne peći
Ova vrsta peći je od granita, delimično obložena kamenom prethodno izolovanog kako bi se olakšalo klizanje kreča u toku proizvodnje. One su veoma slične privremenim pećima, s tom razlikom što kod njih postoje vrata za ubacivanje krečnjaka sa gornje strane, i bočna ili ispusna vrata, za vađenje pečenog kreča i ubacivanje goriva. Vertikalne peći koriste krečnjak srednje tvrdoće.
Gorivo u ovim pećima može biti:
- ogrevno drvo,
- mazut ili prirodni gas.
Nedostaci ovih peći su: gorivo i krečnjak su raspoređeni u različitim slojevima (nivoima), pa je kreč lošijeg kvaliteta, jer je pomešan sa pepelom, šljakom, itd.
- Rotacione-stalne krečne peći
Ova vrsta peći sastoje se od kružne cevi, podeljen u razne komore, sa otvorima za ubacivanje usitnjenog krečnjaka i vađenje kreča. Kao gorivo u ovim pećima koriste se mazut ili prirodni gas.
Pečenje u ovim pećima počinje u komori kroz koju prolaze, na visokoj temperaturi zagrejani gasovi, koji nakon što izvrše pečenje krečnjaka, izlaza kroz centralni dimnjak. Materijal iz komore za pečenje potom prelazi u drugu komoru, gde se hladi vazduhom koji se kompresorima upumpava iz spoljne sredine. Potom se sukcesivno, nastavlja kretanje kreča kroz ostale komore, gde se kreč melje i oslobađa od nečistoće, ili sve do završetka celog procesa.
Emisija ugljen-dioksida u krečarstvu[uredi | uredi izvor]
Krečarska industrija je značajan emiter ugljen-dioksid. U toku proizvodnje kreča jedne tone kalcijum-oksida raspadanjem u kalcijum-karbonat, praćena je oslobađanjem 785 kilograma ugljen-dioksida. Pri tome u nakim proizvodima kreča, kao što je krečni malter, ugljen-dioksid se pri njegovom gašenju sa vodom ponovo apsorbuje.
Pored toga, ako ser za proizvodnju kreča koristi energija (3,75 MJ/kg, u krečnoj peći) koja se dobija sagorevanjem fosilnih goriva oslobodiće se ugljen-dioksid: u slučaju korišćenja uglja oko 295 kg/t, u slučaju korišćenja prirodnog gasa kao goriva 206 kg/t.
Potrošnja električne energije u efikasnom postrojenju je oko 20 kWh po toni kreča. Ovaj dodatni ulaz je ekvivalent od oko 20 kg CO2 po toni, ako je električna energija dobijena iz uglja. Dakle, ukupna emisija ugljen-dioksida može da bude oko 1 tonu CO2 za svaku dobijenu tonu kreča u efikasnim industrijskim pogonima. Nažalost zbog loše efikasnosti jednog dela postrojenja za proizvodnju kreča u svetu ona obično iznosi 1,3 t/t.[8]
Budućnost tradicionalnog krečarstva[uredi | uredi izvor]
Tradicionalno krečarstvo je težak zanat koji se ne može individualno izvoditi i nameće udruživanje nekoliko ljudi. Fizički je izuzetno naporan. Potrebno je izvaditi kamen, izlomiti ga na komade, transportovati do peći, pripremiti drva, zatim neprekidno ložiti nekoliko dana i noći. Nakon toga sledi vađenje pečenog kreča i njegovo čuvanje ili gašenje i na kraju prodaja. Izuzetno je teško cenom konkurisati industrijskom kreču iz sledećih razloga:
- Pitanje rentabilnosti je ključno za budućnost tradicionalnog krečarstva.
- Za razliku od prošlih vremena, drva i kamen treba platiti.
- Brojni zakoni regulišu emisiju ugljen dioksida u atmosferu i nameću ograničenja ovom zanatu.
- Industrijska proizvodnja kreča traje dva sata, dok je za proizvodnju na tradicionalan način potrebno utrošiti puno vremena za pripremne radove i pečenje.
- Majstorstvo u izradi se gubi. Majstori zidari gube znanja i ne usuđuju se da rade krečnim malterom niti znaju da malterišu mistrijom.
- Ljudi sa sela odlaze u druga mesta.[9]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Reč kreč.engl. lime[1] koja se koristi u srpskom jeziku, turskog je porekla.
- ^ Fosilni ostaci školjki u sedimentnim stenama, vrlo rasprostranjenih i uglavnom sačinjenih od kalcijum-karbonata
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ (jezik: engleski) Etimologija reči kreč na engleskom jeziku, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Kreč, u Nova enciklopedija, Vuk Karadžić, Larousse, Beograd, 1977, 947.
- ^ a b Dr Dragana Radojičić Krečane/klačine – zanat koji je izumro, Etnografski institut SANU UDK 666.924:39(497.16)"17" Originalni naučni rad, Pristupljeno 22. 11. 2012.
- ^ Mreža za podršku ruralnom razvoju -Područni centar Trstenik, pp. 47-50 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016), Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ D. Radojičić, Pregled zanatstva u hercegnovskom kraju tokom XVIII vijeka, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu, Beograd 2001, 189-198.
- ^ Ibid, 196, Arhiv Herceg Novog, Fond Političko-upravni mletački arhiv (1687-1797), f. 157, 88.
- ^ D. Petrović, Klačnice (krečane) u Bjelopavlićima, Glasnik Etnografskog instituta SANU, 1-2, Beograd 1952, 469.
- ^ (jezik: engleski)EU Emissions Trading Scheme National Archives Gov UK Pristupljeno 27. 9. 2013
- ^ Nikolić, Vojin. Tehnološki i hemijski aspekti, U: Kreč kao istorijski materijal, Seminar i radionica, Sopoćani 25-27, avgust 2014, Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd 2014: 49–53
