Kula Gardoš jedna je od četiri Milenijumske kule, koje su Ugarske vlasti izgradile na sve četiri strane sveta, u najudaljenijim gradovima kraljevstva u sklopu proslave hiljadugodišnjice doseljavanja Mađara u Panoniju. Kula visoka 36 metara izgrađena je na najjužnijoj tački kraljevstva, u Zemunu, u gradu Beogradu, 1896. godine, na uzvišenju Gardoš, na temeljima drevne zemunske tvrđave Taurunum iz 9. veka koje se kao važna odbrambena tačka vekovima izdizala iznad desne obale Dunava.[1]
Zemunska Milenijumska kula, iz perioda Ugarske kraljevine, osim one u Mađarskoj, jedini je takav sačuvani spomenik koji je ostao na teritoriji drugih država.
Danas, nakon restauracije, kao kulturno-istorijski spomenik od posebnog značaja, Kula Gardoš sve više postaje jedna od posećenijih turističkih destinacija Zemuna i Beograda, u kojoj je posetiocima na raspolaganju atelje i galerija Čubrilo, stalna postavka posvećena liku i delu Milutina Milankovića, u vidu trodimenzionalnih modela i softvera o njegovom životu i radu i izlazak na vidikovac kule sa koga se 360° uokolo, pruža veličanstven pogled na Dunav, Zemun, Beograd i njihovu okolinu.
Među najčešće nazive za kulu u Zemunu, od četiri milenijumske kule koliko su izgradile Ugarske vlasti, u literaturi se navode:
Kula Gardoš— ovaj naziv nosi po lesnom uzvišenju-bregu Gardoš u istoimenom zemunskom naselju.
Milenijumska kula— ovaj naziv, koji se smatra najpravilnijim, Kula je dobila po tome što je podignuta u sklopu proslave 1000. godina od dolaska i boravka Mađara u Panonskoj niziji, koje se odnosi na razdoblje od 896. do 1896. godine.
Kula Sibinjanin Janka— narod je kuli dao ovaj naziv, u spomen na mađarskog velikaša Janoša Hunjadija, viteza, princa namesnika i borca protiv Turaka, opevanog u mnogim srpskim narodnim pesmama. On je na zidinama Kalemegdana izvojevao svoju najveću pobedu nad Osmanlijama, koji su nadirali preko Dunava 1456. godine. Nažalost Hunjadi nije stigao da uživa u plodovima svoje pobede, jer je umro samo tri nedelje po okončanju bitke. Naime zbog velikog broja nesahranjenih leševa u okolini Taurunum, na čijim prostoru je 440 godina kasnije sagrađena Milenijumska kula, izbila je kuga od koje je osim velikog broja vojnika umro i slavni vitez Hunjadi, Kako je sećanje na velikog ratnika i mesto gde je preminuo ostalo jako dugo u pamćenju među Srbima, nakon što je podignuta kula na Gardošu, narod je nazvao njegovim imenom.[1]
Gardoš kao lesni breg i najistureniji lokalitet prema vekovnom plovnom putu Dunavu, bio je interesantan, kao odličan vidikovac, svim vojskama koje su boravile na ovom prostoru. Zato su mnoge vojskovođe baš tu gradile svoja utvrđenja i kule. Zapisano je da su tokom gradnje lađe prebacivale kamen sa Beogradske strane da bi na Gardošu vojnici pravili svoje utvrđenje. Tako je prostor na kome je sagrađena i Milenijumska kula, vekovima opasivan kamenjem i ciglama.[2]
Zaštita
Ruševine tvrđave, zajedno sa Kulom Gardoš predstavljaju najstarije građevinske ostatke u starom jezgru Zemuna. Tvrđava je proglašena spomenikom kulture 1948. godine, Rešenjem br. 963/48 od 17.6.1948. Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS u smislu članova 1,2,4,5 i 6 i Opšteg zakona o zaštiti spomenika kulture i prirodnih retkosti, Sl. list FNRJ br. 81/II, a po predlogu Vojvođanskog muzeja i saglasnosti Saveta stručnjaka.
Kula Gardoš, smeštena je na najvišoj tački lesnog brega Gardoš, nekako, u istoj liniji ili naspram Kalemegdana na približno istoj nadmorskoj visini (105 m). Sa svih strana okružena je kućama i drugim objektima istoimenog naselja Gardoš, jednog od nekoliko malih naselja koje čine centralno jezgro Zemuna, nekadašnjeg grada, a danas gradske opštine. Gardoš se graniči sa naseljima Ćukovac, Donji Grad i Gornji Grad. Ograničeno je ulicama Glavna, Trg Branka RadičevićaCara Dušana, Nade Dimić, Sibinjanin Janka, Sinđelićevom, Njegoševom i Karamatinom. Pored same Kule na brdu se nalazi i zemunsko groblje.
Ostaci stare tvrđave Taurunum, na Gardošu u čijem središtu je izgrađena Milenijumska Kula
Sva Zemunska brda među kojima i Gardoš su lesni bregovi, koji su nastajali manje ili više na isti način:
„
Prvo bi voda u kišne dane probijala kanale do plavnog dela Zemuna na kome se danas nalazi donji grad, a onda bi ljudi svojim delovanjem pravili staze uz lesni breg. Lesni breg je zapravo obala korita Dunava, koje je on formirao vekovima odvlačeći panonsko more sa sobom... Lesni breg je početak ili kraj ravne ploče preko koje se prostiralo panonsko more. Urbanizacijom i razvojem grada stvorene su saobraćajnice koje strme litice prosecaju i na taj način daju iluziju da je to prolaz između zemunskih brda.
”
Milenijumske kula izgrađena je na na kraju velike lesne zaravni, Gardoš iznad desne obale Dunava, na prostoru nekadašnjeg utvrđenja, potpuno razorenog u 18. veku, između očuvane kvadratne citadele iz 9. veka, čija približne dužina stranica, sa kulama, iznosi oko 45 metara. U svakom od četiri temena citadele, okrenutim ka stranama sveta, i danas, nalaze se vidljivi ostaci velikih kružnih kula.
Geografski položaj
Severna geografska širina: 44° 50′ 54"
Istočna geografska dužina: 20° 24′ 35"
Nadmorska visina: 105 m
Sa visokom i vitkom Milenijumskom kulom, koja dominira centralnim delom ovog prostora, stvorena je iluziju visine. Otuda i utisak, da Gardoš ima ambijentalni izgled brda, koje je od 9. veka na svom vrhu imalo neku staru tvrđavu i jednu ili više kula.
Milenijumska kula snimljena na dan otvaranja 1896.
Kula Gardoš u Zemunu, jedan je od sedam spomenika, potpuno različite arhitekture, kojim je Kraljevina Ugarska želela da istakne svoju hiljadugodišnju državnost, (u razdoblju od 896. do 1896. godine). Dva spomenika posvećena ovoj godišnjici izgrađena su u Mađarskoj, u gradovima Opustaser i Panonhalm, dva u današnjoj Slovačkoj u gradovima Nitra i Devin, jedan u Ukrajini, kod grada Mukačevo, jedan u Rumuniji, kod Baroševa i ovaj sedmi koji je zemunska kula.[3]
Naime Mađari su u okviri obeležavanja ove godišnjice u Budimpešti podigli monumentalni trg i sagradili još dva spomenika u Mađarskoj i Slovačkoj i još četiri istovetne kule u četiri grada, na sve četiri strane sveta, na krajnjim granicama svoje tadašnje države. Tako je Zemun, kao najjužnijem gradu u posedu ugarske krune, postao jedan od ta četiri grada, u kome je izgrađena Milenijumska Kula na Gardošu. Tim činom obeležena je hiljadugodišnjici boravka i vladavine Mađara u ovom delu Evrope, koji su mađarski kraljevi, još iz 11. veka povremeno smatrali svojom kraljevinom (rex Pannoniae), sebe nazivali panonskim kraljevima (rex Pannoniorum), a svoju zemlju zvali Panonijom. Etnonim Panonci se tako preneo i na sve narode koji su se za vreme seobe naselili u Panoniji.[4]
Gradnja Milenijumske kule okončana je 5. avgusta 1896. godine. Svečano otvaranje bilo je 15 dana kasnije. Toga jutra, održano je i bogosluženje u svim zemunskim crkvama.
Tada je uređen i mali park oko kule i unutar tvrđave, koji je do 1914. godine bio prijatno šetalište Zemunaca sa kojeg se pružao prelep pogled na Donji grad i Veliko ratno ostrvo i Kraljevinu Srbiju. Na početku Prvog svetskog rata Milenijumski spomenik je oštećen, kada su jga austrougarski vojnici koristili kao mitraljesko gnezdo.
Po završetku Prvog svetskog rata, Austrougarska monarhija se raspala jedva dve decenije nakon što je podignuta Milenijumska kula.
„
Na temeljima nekada moćnog carstva nikle su nove, nacionalne države. Četiri kule na četiri kraja teritorije koju su Mađari smatrali za svoju našlo se van granica nove mađarske države. Tri su ubrzo srušene i jedino je ona na Gardošu ostala da stoji kao zaboravljeni spomenik davno nestalog carstva.
”
U novoj državi, Milenijumska kula imala je čudnu sudbinu. Godine 1919. popravljana su oštećenja nastala za vreme Prvog svetskog rata, a potom je imala:
„
...periode u kojima je služila kao umetnički atelje, ali i kada je bila potpuno ruinirana. Razgovori o njenoj sudbini i obnavljanju uvek su nailazili na sumnjičavost jer su se malobrojni ljudi i dalje dobro sećali šta ona predstavlja. Pod stalnom pretnjom mađarskog revizionizma mnogi su smatrali da kula na Gardošu ne treba da postoji, da je treba pustiti da propadne sama od sebe i tako nestane jedan od poslednjih simbola nekadašnje Mađarske monarhije.
”
Kula Gardoš danas je revitalizovana i pod zaštitom je Zavoda za spomenike Republike Srbije.
Milenijumsku ili Gardoš kulu, mnogi vezuju za događaje iz srednjeg veka i Sibinjanin Janka (Janoša Hunjadija), mađarskog viteza i velikog borca protiv Osmanlija, koji je umro u srednjovekovnoj tvrđavi na Gardošu, 440 godina pre zidanja milenijumske kule, i po kome je Kula u srpskom narodu, dobila njegovo ime.[5]
Čuvena bitka za Beograd, koja je vođena 14—21. jula 1456. godine nije bila bitna samo za Beograd već i Zemun. Na desnoj obali Dunava na čelu hrišćanske vojske nalazio Sibinjanin Janko. U tom periodu Ugarska je bila naklonjena Srbiji, upravo zbog njenih sukoba sa osmanlijskim carstvom. Osmanlije su na Dunavu, pored današnjeg restorana „Šaran“, uvezali lancima svoje brodove, kako bi sprečili dolazak ugarske pomoći sa severa. Janko Hunjadi je sa svojom vojskom uspeo da razbije blokadu, porazi Osmanlije i time ostvari najveća pobedu hrišćana nad osmanlijama u 15. veku, i obezbedio mir na jugoistočnim granicama Ugarske u narednih 70 godina. Samo tri nedelje po okončanju bitke, dok je slavlje zbog pobede još trajalo, Hunjadi je umro od posledica kuge u jednoj od kula u utvrđenju Gardoš.[6]
O podrumu kule ispredane su mnoge misteriozne priče. Jedna od takvih legendi je i da iz njega vodi tunel kojim se, ispod Dunava, može stići do tvrđave na Kalemegdanu.[5]
Milenijumsko zdanje u Zemunu visoko 36 metara podignuto je na najistaknutijem delu Gardoša, u središtu zidina i ruševini srednjovekovne tvrđave Taurunum iz 9. veka, od koje su do danas ostale, samo ugaone kule i delovi odbrambenog zida.
Kulu su projektovali mađarski arhitekti, eklektički u mešavini istorijskih stilova, sa naglaskom na romanske elemente. Izgrađena je od kamena i opeke. Milenijumski spomenik u vidu kule – vidikovca, sa državnim obeležjima – grbom i orlom raširenih krila na vrhu, koji je bio orijentisan ka Balkanu, sa rasponom krila od četiri metara, i pretećim pogledom prema Beogradu, na koji su Mađari polagali pravo.
Dabižić, M. (1988) Zemunske utvrde na Gardošu i odnos prema Beogradskoj tvrđavi u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, zbornik SANU, naučni skupovi knj. XXXVI, odeljenje istorijskih nauka knj. 9, (Beograd).
Dabižić, M. (1981), Začetak i otvaranje prvih šetališta Zemuna, Godišnjak grada Beograda, XXVIII, (Beograd).
Dabižić, M. (1976), Zemunsko groblje na bregu Gardošu, GGB, XXIII, (Beograd).
Jovanović, B. i dr. (1958), Arheologija I, NMZ, (Zemun).
Marković P. (1896), Zemun od najstariji vremena pa do danas (Zemun). Čelebija E. (1957), Putopis, (Sarajevo).
Škalamera Ž. (1967), Staro jezgro Zemuna II, ZZSKGB, (Beograd). Škalamera Ž. (1966), Staro jezgro Zemuna I, ZZSKGB, (Beograd).
Srbija
Kula Gardoš sa crkvom Svetog Dimitrija u pozadini
Kula Gardoš noću
Pogled sa keja na kulu i Nikolajevsku crkvu
