Kultura Poljske

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Kultura Poljske je proizvod njene geografije i njene specifične istorijske evolucije koja je usko povezana sa njenom složenom hiljadugodišnjom istorijom.[1] Teoretizuje se i spekuliše da su Poljaci i drugi lehiti (Kašubijci i Šlezijci) kombinacija potomaka zapadnih Slovena i ljudi koji su autohtoni u regionu koji je bio slovenski.

Njen jedinstveni karakter nastao je kao rezultat geografije na ušću različitih evropskih regija. Sa poreklom iz kulture zapadnih Slovena, tokom vremena poljska kultura je bila duboko pod uticajem njenih isprepletenih veza sa germanskom i mađarskom kulturom, kao i sa latinskom kulturom i u manjoj meri; Vizantijski i otomanski svet takođe su uticali na kulturu Poljske zajedno sa mnogim drugim etničkim grupama i manjinama koje žive u Poljskoj.[2]

Stanovnici Poljske su tradicionalno smatrani gostoljubivim za umetnike iz inostranstva i željni da prate kulturne i umetničke trendove popularne u drugim zemljama. U 19. i 20. veku, poljski fokus na kulturnom napretku često je imao prednost nad političkom i ekonomskom aktivnošću. Ovi faktori su doprineli raznovrsnoj prirodi poljske umetnosti, sa svim njenim složenim nijansama.[2] Danas je Poljska visoko razvijena zemlja koja zadržava svoje tradicije.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Kulturna istorija Poljske seže do srednjeg veka. U suštini, može se podeliti na sledeće istorijske, filozofske i umetničke periode: kultura srednjovekovne Poljske (od kraja 10. do kraja 15. veka), renesanse (kraj 15. do kraja 16. veka), barok (od kasnog 16. veka do sredine 18. veka), prosvetiteljstvo (druga polovina 18. veka), romantizam (od oko 1820. do Januarskog ustanka iz 1863. godine protiv Ruskog carstva), pozitivizam (trajao do kraja 20. veka), mlada Poljska (između 1890. i 1918. godine), međuratni period (1918–1939), Drugi svetski rat (1939–1945), Narodna Republika Poljska (do jeseni 1989. godine) i moderna.

Jezik[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Poljski jezik
Prvi rečni poljskog jezika objavljen je u Slobodnoj Poljskoj nakon jednog veka potiskivanja poljske kulture od strane stranih sila

Poljski jezik je deo lehitske podgrupe zapadnoslovenskih jezika sastavljen od poljske, kašubijske, šleske i arhaične varijante slovincijskog i izumrlog polapski jezika. Svi ovi jezici osim poljskog ponekad se klasifikuju kao pomeranska podgrupa. Zapadnoslovenski jezici su potporodica slovenskih jezika, potomka indoevropskih jezika. U ranom srednjem veku, pre nego što su njihovi govornici postali germanizovani, pomeranski jezici i dijalekti govorili su se duž Baltika u području koje se proteže od doline reke Visle do doline reke Odre. Njegova pisana norma je poljska abeceda, koja odgovara latinskom pismu sa nekoliko dopuna, uprkos pritisku nepoljske administracije u Poljskoj, koje su često pokušavale da potisnu poljski jezik, bogata književnost se razvijala tokom vekova, a jezik je trenutno najveći, prema broju govornika, u zapadnoslovenskoj grupi, drugi je najrašireniji slovenski jezik, posle ruskog i ispred ukrajinskog. Poljska je jedna od jezički najhomogenijih evropskih zemalja, a skoro 97% poljskih građana se izjašnjava kao da im je poljski jezik maternjim.

Filozofija[uredi | uredi izvor]

Poljska filozofija se oslanjala na šire struje evropske filozofije, a zauzvrat je uveliko doprinela njihovom rastu. Među najznačajnijim poljskim doprinosima, u trinaestom veku, dao je sholastički filozof i naučnik Vitelo, Pavel Vlodkovic - početkom petnaestog veka, a renesansni polihistor Nikola Kopernikus u šesnaestom veku.[3]

Nakon toga, poljsko-litvanski komonvelt učestvovao je u intelektualnom talasu prosvetiteljstva, koje se za multietničku zajednicu završilo nedugo nakon podele i političkog uništenja koje je trajalo naredne 123 godine, do propasti i podele tri carstava tokom Prvog svetskog rata.

Period mesijanizma, između ustanka u novembru 1830. godine i januara 1863. godine, odražavao je evropske romantične i idealističke trendove, kao i poljsku čežnju za političkim uskrsnućem. Bio je to period maksimalističkih metafizičkih sistema.

Propast ustanka u januaru 1863. godine doveo je do agonističkog preispitivanja situacije u Poljskoj. Poljaci su odustali od svoje ranije prakse "merenja svojih ciljeva svojim težnjama" (Adam Mickjevič) i poduprli su se teškom radu i učenju. "Pozitivista", kako je napisao prijatelj romanopisca Boleslava Prusa, Julijan Ohorovič, bio je "svako ko bazira tvrdnje na dokazivim dokazima; ko se ne izriče kategorično o sumnjivim stvarima, i uopšte ne govori o onima koji su nedostupni".[4]

Dvadeseti vek doneo je novo ubrzanje poljskoj filozofiji. Rastao je interes za zapadnjačke filozofske struje. Strogo obučeni poljski filozofi su dali značajne doprinose specijalizovanim oblastima - psihologiji, istoriji filozofije, teoriji znanja i posebno matematičkoj logici.[5] Jan Lukašijevič je stekao svetsku slavu sa svojim konceptom višestruke logike i njegovom "poljskom notacijom".[6] Rad Alfreda Tarskog u teoriji istine doneo mu je svetsku slavu.[7]

Posle Drugog svetskog rata, više od četiri decenije, poljski filozofi i istoričari svetske klase, kao što je Vladislav Tatarkevič, nastavili su svoj rad, često naspram nedaća koje su izazvale dominacije politički primenjene zvanične filozofije. Fenomenolog Roman Ingarden kreirao je uticajni rad u estetici i u Huserlovoj metafizici; njegov učenik Karel Vojtila stekao je jedinstven uticaj na svetskoj sceni kao papa Jovan Pavle II.

Vodeći poljski filozofi

Kuhinja[uredi | uredi izvor]

Poljske namirnice uključuju kielbasu, piroge (punjene mesom, krompirom, kupusom, sirom ili voćem), picije (mesom napunjene kuglice testa), kopitke, gulapke (sarme od kupusa punjene mesom i pirinčem), šlezije (haringa), bigose, šabove, oscipek i mnogo više. Tradicionalno, hrana, kao što su supe flaki, pokol, supa od krastavca, zupa grzibova (supa od pečuraka), zurek, zupa pomidorova (supa od paradajza), pripremaju se u velikim sudovima namenjenim grupama, često zahtevajući upotrebu uređaja kao što su vesla u njihovoj pripremi. Tradicionalno, gostoprimstvo je veoma važno.

U srednjem veku, kako su gradovi Poljske postajali sve veći i tržišta hrane se razvijala, kulinarska razmena ideja napredovala je i ljudi su se upoznavali sa novim jelima i receptima. Neki regioni su postali poznati po vrsti kobasice koju su napravili, a mnoge kobasice danas nose ta originalna imena.

Najvažnije piće u Poljskoj je votka. Prvi pisani spomen na svetu o piću bio je 1405. godine u Akta Grodzkie,[8] sudskim dokumentima iz Sandomirskog vojvodstva u Poljskoj.[8] U to vreme reč votka (vodka) odnosila se na hemijska jedinjenja kao što su lekovi i sredstva za čišćenje kozmetike, dok je popularno piće zvano gorzalka (gorzałka; od starog poljskog gorzeć što znači spaljivati), koji je takođe izvor ukrajinske horilke (gorіlka). Reč votka napisana ćirilicom pojavila se prvi put 1533. godine, a u vezi sa lekovitim pićem koje su iz Poljske u Rusiju doneli trgovci Kijevske Rusije.[8]

Prema izveštaju Ernst'en'Janga za 2009. godinu, Poljska je treći najveći proizvođač piva u Evropi: Nemačka sa 103 miliona hektolitara, sa 49,5 miliona hektolitara, Poljska sa 36,9 miliona hektolitara. Nakon uzastopnog rasta na domaćem tržištu, poljska Unija poslodavaca pivarske industrije (Związek Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego), koja predstavlja približno 90% poljskog tržišta piva, objavila je na godišnjoj konferenciji pivarske industrije da je potrošnja piva u 2008. porasla na 94 litara po glavi stanovnika, ili 35.624 miliona hektolitara prodatih na domaćem tržištu. Statistički gledano, poljski potrošač pije oko 92 litara piva godišnje, što ga svrstava na treće mesto iza Nemačke. Ispijanje piva kao osnovno piće bilo je tipično tokom srednjeg veka. Vino je nedavno postalo sve popularnije. U stvari, poljska medovina, vino od meda, tradicionalno je piće koje datira još iz srednjeg veka.

Bezalkoholna pića uključuju "napoje gazovane" (gazirana pića), "napoje bezalkoholove" (bezalkoholna pića) kao što su voda, čaj, sok, kafa ili kompot. Kompot je bezalkoholno piće napravljeno od kuvanog voća, po izboru sa šećerom i začinima (karanfilić ili cimet), servirano toplo ili hladno. Može se napraviti od jedne vrste voća ili mešavine, uključujući jabuke, breskve, kruške, jagode ili višnje. Takođe, suc je vrsta kompota napravljenog od sušenog voća, najčešće jabuke, kajsije, smokve. Tradicionalno se služi na Badnje veče.

Među prazničnim jelima, tradicionalna večera na Badnji dan zove se Vigilija. Još jedna posebna prilika je Debeli četvrtak (Tłusty Czwartek), katolički praznik koji se slavi u četvrtak pre Časnog posta. Tradicionalno se radi o danu kada ljudi jedu velike količine slatkiša i kolača koji se kasnije zabranjuju do Uskrsa.

Tradicionalna poljska kuhinja
  • Srednjovekovna kuhinja iz 14. veka
    Srednjovekovna kuhinja iz 14. veka
  • Mead Kurpiowski Dwójniak
    Mead Kurpiowski Dwójniak
  • Poljske kašike iz 16. veka
    Poljske kašike iz 16. veka

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Arhitektura Poljske
Sukjenice u srednjovekovnom Krakovu

Poljski gradovi odražavaju čitav spektar evropskih stilova. Istočne granice Poljske su označavale krajnju granicu uticaja zapadne arhitekture na kontinentu.

Istorija nije išla u korist poljskim arhitektonskim spomenicima. Međutim, preživele su drevne građevine: dvorci, crkve i veličanstvene zgrade, često jedinstvene u regionalnom ili evropskom kontekstu. Neki od njih su mukotrpno obnovljeni, kao što je zamak Vavel, ili potpuno rekonstruisani nakon uništenja u Drugom svetskom ratu, uključujući Stari grad i Kraljevski dvorac u Varšavi, kao i Stari grad Gdanjsk i Vroclav.

Arhitektura Gdanjska je uglavnom hanzatska, uobičajena u gradovima duž Baltičkog mora i u severnom delu centralne Evrope. Arhitektonski stil Vroclava je reprezentativan za nemačku arhitekturu, jer je vekovima bio deo nemačkih država. Centar Kazimježa Dolnog na Visli je dobar primer dobro očuvanog srednjovekovnog grada, a lokalna varijacija renesansne arhitekture je razvijena pod nazivom lublinska renesansa koja je sačuvana u Lublinu kao Stari grad i Stari grad Zamošć u Zamošću. Drevna poljska prestonica, Krakov, spada među najbolje očuvane gotičke i renesansne urbane komplekse u Evropi. U međuvremenu, nasleđe pograničnih oblasti Kresi vshodnja poljskih istočnih regiona sa Vilnom (sada Vilnjus) i Lavovom kao dva glavna centra za umetnost igralo je posebnu ulogu u ovim razvojima sa arhitekturom rimokatoličke crkve koja zaslužuje posebnu pažnju.[2] U Vilnjusu (Litvanija) postoji oko 40 baroknih i renesansnih crkava. U Lavovu (Ukrajina) postoje gradske, gotičke, renesansne i barokne gradske crkve sa uticajima pravoslavne i jermenske crkve.

Jedan od najbolje očuvanih primera modernističke arhitekture u Evropi nalazi se u Katovicama, Gornja Šlezija, dizajniran i izgrađen 1930-ih. Interesantne zgrade su takođe izgrađene tokom komunističke ere u stilu socijalističkog realizma; odnedavno su podignuti neki izvanredni primeri moderne arhitekture.

Umetnost[uredi | uredi izvor]

Melancholy (1894), Jačeka Malčevskog

Poljska umetnost je oduvek odražavala evropske trendove zadržavajući svoj jedinstveni karakter. Krakovska škola istoricističkog slikarstva koju je razvio Jan Matejko proizvela je monumentalne prikaze običaja i značajnih događaja u poljskoj istoriji. Stanislav Vitkevič je bio veliki zagovornik realizma u poljskoj umetnosti, čiji je glavni predstavnik Jozef Helmonjski.

Stančik, naslikao Jan Matejko

Pokret Młoda Polska (Mlada Poljska) bio je svedok rađanja moderne poljske umetnosti i uključio se u veliki broj formalnih eksperimenata koje su vodili Jacek Malčevski (simbolizam), Stanislav Vispjanski, Jozef Mehofer i grupa poljskih impresionista. Umetnici avangarde dvadesetog veka predstavljali su različite škole i trendove. Umetnost Tadeuša Makovskog je bila pod uticajem kubizma; dok su Vladislav Stržeminjski i Henrik Staževski radili u okviru konstruktivističkog idioma. Ugledni savremeni umetnici su Roman Opalka, Leon Tarasevič, Jerži Novosjelski, Vojčeh Sjudmak, Miroslav Balka, Kataržina Kozira i Zbignjev Vasijel u mlađoj generaciji. Među najpoznatijim poljskim skulptorima su: Ksaverij Dunikovski, Kataržina Kobro, Alina Šapočnikova i Magdalena Abakanovič. Od međuratnih godina, poljska umetnička i dokumentarna fotografija uživala je svetsko priznanje. Šezdesetih godina osnovana je Poljska škola plakata, na čijem su čelu bili Henrik Tomaševski i Valdemar Šverci.[2]

Muzika[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Muzika Poljske
Šopenova Polonjeza, Kvijatovski, prikazuje bal grofa Čartorskog u Hotelu Lamber u Parizu. Nacionalni muzej, Poznanj

Umetnici iz Poljske, uključujući poznate kompozitore kao što su Karol Lipinski, Frederik Šopen ili Vitold Lutoslavski i tradicionalni, regionalizovani narodni muzičari, stvarali su živu i raznoliku muzičku scenu, koja čak prepoznaje sopstvene muzičke žanrove, kao što je poezja śpiewana. Danas se u Poljskoj mogu naći trens, tehno, haus muzika i hevi metal.

Poreklo poljske muzike može se pratiti još u 13. veku, otkad datiraju rukopisi pronađeni u Starom Sonču, koji sadrže polifonijske kompozicije vezane za parisku školu Notr Dam. Druge rane kompozicije, kao što je melodija Bogurodzica, takođe datiraju iz ovog perioda. Prvi poznati kompozitor, međutim, Nikolaj Radomski, živeo je u 15. veku. Melodija Bog je rođen (Bóg się rodzi) nepoznatog kompozitora bila je krunisana poloneza za vreme poljske kraljeve.

Tokom 16. veka, uglavnom dve muzičke grupe - jedna sa sedištem u Krakovu i druga koja pripada kralju i nadbiskupu Vavela - predvodile su brzu inovaciju poljske muzike. Poznati kompozitori iz tog perioda su Vaclav Šamotulski, Nikolaj Zjelenski i Nikola Gomolka. Diomed Kato, Italijan koji je živeo u Krakovu od svoje pete godine, postao je jedan od najpoznatijih lautista na dvoru Sigismunda III Vase. On je uneo neke od muzičkih stilova iz južne Evrope i spojio ih sa narodnom muzikom.[9]

Među najboljim klasičnim modernim kompozitorima su poljski muzičari Vitold Lutoslavski, Krištof Penderecki i Henrik Gorecki.

Vandua Vilkomirskua

Poljski svetski poznati virtuozi klasične muzike svih vremena uključuju kompozitora Karola Lipinskog, Artura Rubinštajna, kompozitora Ignacija Paderevskog, Mečislava Horsovskog, Vandua Vilkomirskua, Kristijana Cimermana, ...

Džez muzičar Krištof Komeda bio je poznat nakon Drugog svetskog rata, posebno za filmsku muziku, uključujući filmove reditelja Romana Polanskog, ali i za album Astigmatic iz 1966. godine.

Poljska ima jednu od najjačih i najuglednijih scena elektronske plesne muzike (EDM) u Evropi. Jedna od najvećih izdavačkih kuća EDM-a u Poljskoj je Empire Records. Det metal bend Vejder (Vader) smatra se najuspješnijim poljskim metal bendom i stekao je komercijalne i kritičke pohvale na međunarodnom planu. Njihova karijera traje više od tri decenije sa mnogim međunarodnim turnejama. Često ih doživljavaju kao veliku inspiraciju na modernom det metalu. Behemot (Behemoth) i Decapitated su ostvarili značajan uspeh unutar i izvan Poljske. Obojica su imali turneje širom Evrope, Amerike i, u slučaju Decapitated-a, nedavno su obišli Australiju i Novi Zeland. Nedavno su bendovi Indukti, Hate, Trauma, Crionics, Lost Soul i Lux Occulta postali poznati izvan Poljske. U poljskoj su takođe razvijene grajndkor i blek metal scene, čiji su predstavnici Graveland, Darzamat, Kataxu, Infernal War i Vesania.

Vodeći klasični kompozitori

Književnost[uredi | uredi izvor]

Od dolaska hrišćanstva i kasnijeg pristupa zapadnoevropskoj civilizaciji, Poljaci su razvili značajnu književno stvaralaštvo na latinskom jeziku. Ugledni autori srednjeg veka su, između ostalih, Gal Anonim, Vincentij Kadlubek i Jan Dlugoš, autor monumentalnog rada o istoriji Poljske. Dolaskom renesanse, Poljaci su bili pod uticajem umetničkih obrazaca humanističkog stila, aktivno učestvujući u evropskim pitanjima tog vremena sa svojim latinskim radovima.

Spomenik Adamu Mikjeviču, jednom od najvećih poljskih pesnika, na Glavnog trgu u Krakovu

Poreklo poljske književnosti napisane na poljskom jeziku seže iz 14. veka. U 16. veku poetska dela Jana Kočanovskog su ga uvela kao vodećeg predstavnika evropske renesansne književnosti. Barokna i neoklasicistička pisma su značajno doprinela učvršćivanju poljskih naroda u mnogim kulturnim sredinama. Roman Manuscrit trouvé à Saragosse iz 19. veka grofa Jana Potockija, koji je preživeo u svom poljskom prevodu nakon gubitka originala na francuskom, postao je svetski klasik. Film Vojčeha Hasa koji se bazira na ovom romanu, autora Luisa Bunjuela, kasnije je postao kultni film na univerzitetskim kampusima. Velika romantična književnost u Poljskoj cvetala je u 19. veku kada je zemlja izgubila svoju nezavisnost. Pesnici Adam Miškevič, Julijuš Slovački i Zigmunt Krasinski, "Tri barde", postali su duhovne vođe nacije lišene suvereniteta i prorekli njeno oživljavanje. Pisac Henrik Sjenkjevič, koji je dobio Nobelovu nagradu za književnost 1905. godine, slavio je istorijsku tradiciju. Teško je u potpunosti razumeti detaljnu tradiciju poljskog romantizma i njegove posledice na poljsku književnost bez temeljnog poznavanja poljske istorije.[2]

Početkom 20. veka iz nove kulturne razmene i avangardnog eksperimenta pojavila su se mnoga izuzetna poljska književna dela. Nasleđe Kresi vshodnja poljskih istočnih regiona iz Vilnjusa i Lavova kao dva glavna centra za umetnost, igrali su posebnu ulogu u ovom razvoju. To je bila i regija u kojoj su jevrejska tradicija i mistično kretanje Hasidizma napredovali. Kresi su bili kulturno mesto za brojne etničke i nacionalne grupe čija su postignuća inspirisala jedni druge. Tamo su napisana dela Bruna Šulca, Boleslava Lesmijana i Jozefa Čehovica. Na jugu Poljske, Zakopane je rodno mesto avangardnih dela Stanislava Ignacija Vitkjeviča. I poslednje, ali ne i najmanje važno, Vladislav Rejmont dobio je Nobelovu nagradu za književnost 1924. godine za svoj roman Chłopi (Seljaci).

Posle Drugog svetskog rata mnogi poljski pisci su se našli u izgnanstvu, a mnogi od njih su se okupili oko pariske izdavačke kuće "Kultura" koju je vodio Eži Gedroic. U grupu emigrantskih pisaca bili su Vitold Gombrovič, Gustav Herling-Gružinski, Česlav Miloš i Slavomir Mrožek.

Zbignjev Herbert, Tadeuš Rozevič, Česlav Miloš i Vislava Simborska su među najznačajnijim poljskim pesnicima dvadesetog veka, uključujući romanopisce i dramaturge Vitolda Gombroviča, Slavomira Mrožeka i Stanislava Lema (naučna fantastika). Duga lista uključuje Hanu Kral, čiji se rad uglavnom fokusira na ratno jevrejsko iskustvo, a Ričard Kapucinski na knjige prevedene na mnoge jezike.

Vodeći poljski književnici i pesnici

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Adam Zamoyski, The Polish Way: A Thousand Year History of the Poles and Their Culture. Published 1993, Hippocrene Books, Poland, ISBN 0-7818-0200-8
  2. ^ a b v g d Ministry of Foreign Affairs of Poland, 2002–2007, AN OVERVIEW OF POLISH CULTURE. Access date 13 Dec 2007.
  3. ^ Władysław Tatarkiewicz, Zarys dziejów filozofii w Polsce (A Brief History of Philosophy in Poland), p. 32.
  4. ^ Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii (History of Philosophy), vol. 3, p. 177.
  5. ^ Tatarkiewicz, Zarys..., p. 32.
  6. ^ Kazimierz Kuratowski, A Half Century of Polish Mathematics, pp. 23–24, 33.
  7. ^ Kazimierz Kuratowski, A Half Century of Polish Mathematics, p. 30 and passim.
  8. ^ a b v „History of vodka production, at the official page of Polish Spirit Industry Association (KRPS), 2007”. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  9. ^ „The Music Courts of the Polish Vasas” (PDF). www.semper.pl. str. 244. Pristupljeno 13. 5. 2009. [mrtva veza]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Култура_Пољске&oldid=27511493”