Leksikografija

Leksikografija (grč. λεξικόν što znači rečnik, grč. γραφειν što znači pisati) je naučna disciplina koja se bavi sastavljanjem rečnika i teorijskim principima njihovog nastajanja. Deli se na praktičnu i teorijsku leksikografiju. Danas je leksikografija zasebna grana pre svega primenjene lingvistike, sa tradicionalno jakim osloncem na leksikologiju. Pod terminom leksikografija se, u širem smislu, podrazumeva:

1. sastavljanje i objavljivanje rečnika;
2. deo nauke o jeziku koji se bavi proučavanjem teorije i prakse sastavljanja rečnika i
3. sveukupnost štampanih i rukopisnih leksikografskih radova i rečnika, tj. leksikografska literatura.

Praktična leksikografija

Praktična leksikografija podrazumeva praktičnu izradu rečnika. Ona se bavi konkretnim poslovima na sastavljanju rečnika. Praktična leksikografija ima dužu tradiciju od teorijske. Najstariji rečnici nastali su pre nove ere u starim civilizacijama kao što su Indija, Kina, Persija, Egipat i Mesopotamija. Intenzivniji razvoj leksikografije u Evropi vezuje se za nastajanje nacionalnih književnih jezika. Najpre se (od 1450. g.) sastavljaju bilingvalni rečnici za školske potrebe učenja latinskog jezika, a zatim i rečnici pojedinih jezika – italijanskog (1612), francuskog (1694), španskog (1726–1739), ruskog (1789–1794). U mnogim evropskim zemljama se praktična leksikografija ubrzano razvija od 19. veka.

Praktičnim delom leksikografije obuhvaćen je niz metodoloških postupaka koje treba proći da bi se došlo do dobro sastavljenog rečnika. Pored izvesnih razlika, izrada rečnika najčešće prolazi kroz sledeće faze: određivanje ciljne grupe korisnika i utvrđivanje spoljašnje strukture rečnika (npr. školski rečnik), formiranje autorskog kolektiva, pripremna istraživanja (korpusna lingvistika, leksikografska teorija i druge teorije, literatura i recenzije o datom tipu rečnika i sl.), precizno definisanje koncepcije rečnika, struktura rečnika (predgovor, spisak skraćenica, osnovni deo, prilozi), struktura odrednice, podela posla (ako nije izvršena prilikom formiranja autorskog kolektiva, sastavljanje azbučnika, tj. slovnika ili glosara (definitivna struktura korpusa za azbučnik, principi izrade azbučnika, prvi azbučnik, revizija, drugi azbučnik, azbučnik za drugi jezik, sravnjivanje azbučnika), izrada gramatičkih tablica, pisanje odrednica (prva redakcija, druga redakcija), opšta recenzija i konačna redakcija, redakcije novih izdanja.

Teorijska leksikografija

Teorijska leksikografija ili metaleksikografija podrazumeva nauku o rečnicima. Tradicija teorijske leksikografije je kratka. Prvim teorijskim radom posvećenim leksikografiji smatra se rad L. V. Ščerbe (1940), a prva monografija posvećena leksikografiji je Priručnik leksikografije (Manual of Lexicography) L. Zguste. Nakon ovog priručnika teorijska leksikografija se brže razvija. Mogu se izdvojiti dva glavna uticaja na razvoj teorijske leksikografije – anglosaksonski (R. R. K. Hartman, Sindi Landau, R. Ilson i dr.) i ruski (S. I. Ožegov, L. A. Vedenska, M. A. Bobunova i dr.). Poseban uticaj na razvoj teorijske leksikografije imaju zbornici posvećeni leksikografiji i leksikografski časopisi (International Journal of Lexicography, Dictionaries).

Teorijska leksikografija ima za predmet tipologiju rečnika, razradu strukture rečnika i rečničke odrednice, utvrđivanje optimalnih oblika opisa pojedinih aspekata jezika u određenim tipovima rečnika. U okviru nje se kritički ispituje, razrađuje i revidira neka leksikografska teorija koja treba da posluži kao osnova konkretnog leksikografskog opisa. Bavi se razmatranjem (kritikom i analizom, evaluacijom, istorijskom analizom itd.) rezultata rada praktičnih leksikografa.

Teorijsku leksikografiju moguće je podeliti na 4 oblasti:

1. istorijska metaleksikografija, koja prati razvoj leksikografske prakse unutar određenog vremenskog perioda;
2. teorijska metaleksikografija, koja se bavi analizom leksikografskih postupaka u izradi rečnika;
3. evaluativna metaleksikografija, koja se bavi vrednovanjem (kvalitetom) rečnika;
4. statusno-upotrebna metaleksikografija, koja se bavi upotrebom rečnika.

Srpska leksikografija

Prvi rečnici srpskog jezika, pisani ćirilicom javljaju se krajem 18. veka. Oni su posledica potrebe pismenog dela stanovništva, koji se nakon Velike seobe našao na teritoriji Austrougarske, za učenjem latinskog i nemačkog jezika. Prvi rečnici su po pravilu bili dvojezični (uglavom srpsko-nemački i srpsko-latinski).

Devetnaesti vek obeležio je Srpski rječnik istolkovan njemačkim i latinskim riječma Vuka S. Karadžića (1818, 1852). U Rečniku iz 1818. g. Vuk je prvi put upotrebio svoju azbuku i slova j, lj, nj, ć, đ. U njemu je sproveo svoju reformu srpskog jezika. Pojava ovog rečnika, kao i Vukove figure, poslužila je za podelu istorije srpske leksikografije, sa savremenog stanovišta, u dve faze: dovukovska i postvukovska.

DOVUKOVSKA FAZA	POSTVUKOVSKA FAZA
srpski tok	srpskohrvatski tok | srpski tok

U istom veku započeta je izrada Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU, kao i Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU (I–XXIII, 1880–1976). Izrada Rečnika SANU, najobimnijeg jednojezičnog opisnog rečnika srpskog jezika (tezaurusa), koji obuhvata građu od Vukovog vremena do danas, još uvek traje. Prvi tom (A – Bogoljub) objavljen je 1959. godine, a 19. tom (ocat – petoglasnik) 2014. godine. Kada bude bio završen, imaće oko 500.000 reči i oko 40 tomova.

Najvažniji jednojezični rečnici koji su nastali u 20. i 21. veku jesu Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika (I–VI, 1967–1976), jednojezični opisni rečnik savremenog književnog jezika (od Vukovog vremena do danas), i Rečnik srpskoga jezika (2007). Teorijska leksikografija u Srbiji je počela da se razvija tek 80-ih godina 20. veka. Najznačajniji događaj za ovu mladu lingvističku disciplinu bilo je objavljivanje knjige M. Pešikana Naš jezik na sto godina poslije od Vuka (1970), čiji je drugi deo pod nazivom Iz leksikografije u potpunosti posvećen leksikografiji. Od posebnih publikacija treba još izvojiti: Sto godina leksikografskog rada u SANU (ur. P. Ivić), Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika Matice srpske, analize i napomene (M. S. Lalević), Polisemija i organizacija leksičkog sistema u srpskome jeziku (D. Gortan-Premk), S rečima i rečnikom (M. Radović-Tešić), Ekspresivna leksika u srpskom jeziku, Raslojenost leksike srpskog jezika i leksička norma, O rečima u srpskom jeziku, Modifikacija značenja i leksički modifikatori u srpskom jeziku (S. Ristić), Savremena srpska leksikografija u teoriji i praksi (ur. R. Dragićević).

Radovi o leksikografiji se, međutim, uglavnom objavljuju u časopisima i u leksikografskim zbornicima. Postoje tri takva zbornika: Leksikografija i leksikologija (1982), Leksikografija i leksikologija (1984), Deskriptivna leksikografija standardnog jezika i njene teorijske osnove (2002).

Savremena leksikografija podrazumeva i izradu elektronskih korpusa. Najpoznatiji korpus srpskog jezika je višemilionski korpus koji se izrađuje na Matematičkom fakultetu u Beogradu, pod rukovodstvom prof. Duška Vitasa.

Literatura

• Dragićević, Rajna (2010). Leksikologija srpskog jezika. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Dragićević, Rajna (2014). Savremena srpska leksikografija u teoriji i praksi. Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. 
• Enciklopedija srpskog naroda. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 2008. 
• Zgusta, Ladislav (1991). Priručnik leksikografije. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Piper, Predrag (2000). Metodologija lingvističkih istraživanja: Pregled i hrestomatija. Beograd: Izdanje autora. 
• Šipka, Danko (1998). Osnovi leksikologije i srodnih disciplina. Novi Sad: Matica srpska.