Leskovačko polje i Babička gora

Glavno naselje oblasti i planina Babička gora u pozadini sa brda Hisar.

Leskovačko polje i Babička gora je oblast koja zahvata istočni sektor prostrane Leskovačke kotline. Ova kotlina je jedna od najvećih na teritoriji Republike Srbije i nalazi se u Južnom Pomoravlju, u geografskoj mezoregiji Južna Srbija. Kotlina počinje od izvorišta Tulovske reke ispod Vrvikobile(995 m), jednog od visova masiva planine Kukavice, sa jedne i Grdeličke klisure sa druge strane na jugu i tesnaca između brega Kominga na levoj obali Južne Morave i završnog zapadnog brega planine Seličevice na desnoj obali iste reke, na čijem su vrhu ruševine srednjovekovne tvrđave Koprijan, na severu. Ovaj tesnac predstavlja najseverniju tačku Leskovačke kotline po Moravinoj dolini a to je predstavljao, i u administrativnom pogledu, za vreme postojanja drevne Dendre, zatim Nemanjine Dubočice ali i turske nahije Dubočica.

Dužina oblasti merena od visa Vrvikobile do Kominge iznosi 48 km u vazdušnoj liniji a po dnu Morave, od Grdeličke klisure na jugu do najsevernije tačke kotline, oko 41 km. Najveću širinu oblast ima u sredini, od lokaliteta Popovo gumno na južnim padinama Babičke gore (748 m) na istoku do lokaliteta zvanog Manastirište na južnim padinama Dobre glave (433 m) i iznosi 26 km.

U ovoj oblasti možemo razlikovati 3 zone: aluvijalnu ravan, zonu pobrđa i planinu. Aluvijalna ravan je središnja zona. Nju je formirala Južna Morava a proteže se od Grdeličke klisure na jugu do tesnaca Kominga-Koprijan na severu. Najveću širinu ravan ima u delu gde se u Južnu Moravu ulivaju njene leve pritoke Veternica, Jablanica i Pusta reka a najuža je negde na sredini, između sela Donje Lokošnice na istoku i sela Živkova na zapadu. Aluvijalna ravan predstavlja zapravo Leskovačko polje.

Zona pobrđa leži na obema stranama Morave. Pobrđe na levoj, zapadnoj strani od Morave, razbijeno je u četiri grupe između kojih su ravnice široke po nekoliko kilometara kroz koje teku Veternica, Jablanica i Pusta reka. Pobrđa istočno od Morave su kompaktna i ispresecana dubokim dolinama strmih padina rečica koje se slivaju sa Babičke gore.

Treću zonu čini planina Babička gora tj. njene zapadne padine koja u severnom delu oblasti dopire do Južne Morave a na jugu do pobrđa neogene starosti.

U sastav oblasti Leskovačko polje i Babička gora ne ulazi deo Leskovačke kotline na njenom jugoistoku koji čine padine Ostrozuba i Kruševice sa pobrđem između koga je reka Vlasina izmodelirala svoju rečnu terasu od Vlasotinca do njenog ušća u Južnu Moravu jer je ovaj prostor u nauci izdvojen kao mikroregija Donja Vlasina. Takođe, u sastav ove oblasti ne ulazi deo jugoistočne planine Seličevice, iako ona tim svojim delom čini severoistočni obod Leskovačke kotline jer je ovaj prostor u nauci izdvojen kao mikroregija Donje Zaplanje.

Granice oblasti

Da bismo mogli dati prikaz neke oblasti ili mikroregije neophodno ju je najpre precizno ograničiti.

Najudaljenija tačka oblasti Leskovačko polje i Babička gora na jugu je planinski vis Vrvikobile pod kojim se nalazi izvorište desne i glavne komponente Tulovske reke, prve leve pritoke Južne Morave severno od Grdeličke klisure (995 m). Od ove tačke granica oblasti ide vododelnicom između Kopašničke i Tulovske reke u pravcu severoistoka i završava se ridom Babin nos (322 m), blizu izlaska Južne Morave iz Grdeličke klisure. Odavde granica ide na istok i dopire do Južne Morave, spušta se njome držeći se njene leve obale sve do iznad sela Manojlovca gde prelazi na desnu obalu Morave ispod rida Sveti spas. Od ovog rida granica ide u pravcu jugoistoka do lokaliteta Obešenik (413 m)a potom izbija na lokalitet Raskrsje (455 m). Rid Sveti spas-Obešenik-Raskrsje čini vododelnicu između Vlasine i Rajnopoljske reke, (prve desne pritoke Južne Morave od uvira u istu reke Vlasine). Iznad Rajnog polja granica oblasti povija se na severoistok, opasuje sa istočne strane selo Piskupovo i držeći se vododelnice na povijarcu Babičke gore dolazi do lokaliteta Popovo gumno (748 m). Od Popovog gumna granica ide dalje na sever pa omeđujući sa istočne strane sela Stupnicu i Jarsenovo izbija na vis Babičke gore-Kriva buka (1057 m), zatim prelazi preko lokaliteta Terazijine gorice na istoj planini (1022 m), ide na lokalitet Preslap i pošto zaobiđe sa istočne strane selo Babičko, kod lokaliteta Vrle garine skreće na severozapad. Odavde granica ide, silazeći ka Moravi, po vododelnici između sliva Barbeške reke i voda koje se slivaju u Smrdanski potok, prolazi preko lokaliteta Tumba i Ploče između zaplanjskog sela Novog sela i leskovačkog sela Smrdan i završava se na desnoj obali Južne Morave između ušća u nju Barbeške reke i Smrdanskog potoka. Od ove tačke granica prelazi na levu obalu Moravu i drži se iste sve do ispod ušća Toplice u nju do kote 190 m. Ova granica predstavlja takzvanu granicu po „luku” oblasti Leskovačko polje i Babička gora.

Granica oblasti po „tetivi” polazi od iste tačke na jugu, na Vrvikobili, pa ide vododelnicom između Male reke (desne pritoke Čukljeničke reke) i Tulovske reke, spušta se na bilo Rudarske čuke i dopire do njene severne završne tačke (281 m). Od ove tačke Rudarske čuke granica kao zamišljena prava preseca ravnicu Gornje (leskovačko) polje i dopire do Hisarske kose, tačnije do lokaliteta Bedemi, iznad centralnog dela Leskovca.Od Bedema „tetiva” opet zamišljenom pravom ide preko ravnice u pravcu severa, prolazi između sela Donje Stopanje i Vinarce i izbija na lokalitet Izvor iznad Vinarca (373 m). Od ovog lokaliteta granica opasuje sa jugozapada Dušanovo pa onda držeći se severnog smera dopire do lokaliteta Manastirište (433 m) odakle, obuhvatajući sa južne strane Dobru glavu, ide u pravcu zapada, silazi u ravnicu kod lokaliteta Gurgac između sela Gornjeg i Donjeg Brijanja i dopire, preko kote 281 do lokaliteta Pitoma kruška (286 m). Od ovog lokaliteta granica uzima severni smer, opasuje sa zapada sela Šarlince, Draškovac i Pukovac i izbija zapadno od Kočana na Kočanski rid, seče ga i dopire do desne obale reke Toplice iznad sela Starog Doljevca, odakle skreće na severoistok desnom obalom Toplice do njenog uvira u Južnu Moravu ispod brega Kominga.

Etimologija oblasti

Leskovačka kotlina, zbog velikog prostranstva a radi uspešnijeg istraživanja, podeljena je na mikroregije koje uglavnom odgovaraju slivovima reka koje se na njenom tlu ulivaju u Južnu Moravu. Mikroregije u slivovima Jablanice, Puste reke i Vlasine nose imena po imenima svojih glavnih reka. To nije slučaj i sa Veternicom. Oblasti u slivu reke Veternice nose tri imena: Poljanica i Klisura u izvorištu i gornjem toku a deo od Klisure pa od iznad Leskovca zove se Porečje. Kako su mikroregije u slivovima Jablanice, Puste reke, Vlasine i Veternice uglavnom jasno i bez problema određene i imenovane bilo je potrebno jasnije odrediti granice i dati ime mikroregiji koja zahvata preostali deo kotline. Najveći problem javljao se kod naziva dela kotline oko same Južne Morave. U narodu postoji naziv „Morava” za naselja locirana u ravnici pored nje ali bez određenih granica za tu oblast. Dragutin M. Đorđević je u svome delu „Život i običaji narodni u Leskovačkoj Moravi” pokušao da da pojam i granice „Leskovačke Morave” koje je teško prihvatiti. On je izvan tih granica ostavio veliki deo kotlinskog dna, a njima je obuhvatio zone koje se u „Leskovačku Moravu”, kao mikroregiju kotline, ne mogu uvrstiti. Takođe naziv „Leskovačko pomoravlje”, koga su pominjali pojedini autori, nije prihvatljiv zato što pojam Pomoravlja mora obuhvatati daleko veći obim. Jovan V. Jovanović ovu oblast nazvao je Leskovačko polje i Babička gora prema dva dominantna reljefna oblika u okviru njenih granica. Pod tim pojmom on podrazumeva ravnicu pored Južne Morave od tesnaca Kominga-Koprijan pa do Grdeličke klisure i zapadne padine Babičke gore. U širem smislu ovom pojmu priključuju se i pobrđa sa leve strane Morave do linije na njemu sa koje se slivaju izvorske i površinske vode.

Fizičko-geografske odlike oblasti

Fizičko-geografske odlike neke oblasti čine: geološki sastav, reljef, klima, hidrografske osobenosti, pedološke osobenosti i biljni i životinjski svet.

Geološki sastav oblasti

U geološkom pogledu oblast Leskovačko polje i Babička gora samo je delimično naučno proučena. Najbolje i najdetaljnije proučen je deo oblasti u dolini Morave i to u delu od Velike Grabovnice na jugu do Brestovca na severu.

Kako je Leskovačko polje Moravina (rečna) formacija ono se uglavnom sastoji od kompaktnih i restresitih kvartarnih sedimenata koji su takođe proizvod rečne erozije i akumulacije. U Leskovačkom polju postoje jasno izdifirencirane rečne terase sa znatnom visinskom razlikom. Ove terase razlikuju se po vremenu postanka, geološkoj konstrukciji, moćnosti aktivnog sloja i ostalim fizičkim i hemijskim osobinama. Najstarija terasa je ujedno i najviša terasa polja. Prema materijalu koji je na ovoj terasi nataložen može se reći da je ona diluvijalnog porekla te da je u njoj Morava kasnije produbljivala svoju erozionu bazu. Druge rečne terase predstavljaju aluvijalne nanose razne širine.

Pobrđe sa obe strane Morave, dno nekadašnjeg jezera, sastavljeno je od jezerskih neogenih, glinovitih i peskovito-šljunkovitih sedimenata. Na desnoj obali Morave u pobrđu javljaju se jezerske terase stepenasto poređane. Pored već navedenih sedimenata ovde se u građi javljaju crveni peščari i konglomerati sprani i snešeni sa podova i litica Babičke gore.

Babička gora sastavljena je od kristalastih škriljaca od kojih su najprisutniji gnajsevi sedimentnog porekla. U njenom sastavu ima i crvenih peščara.

Reljef oblasti

Kao što je već navedeno u reljefu oblasti mogu se izdvojiti polje ili ravnica pored Morave, pobrđa sa obe strane i planina Babička gora. Ovi delovi oblasti nisu jednovremeno niti na isti način postali a sadašnju formu duguju mnogobrojnim faktorima, počevši od tektonskih poremećaja Zemljine kore u dalekoj prošlosti, do delovanja fluvijalnih i eolskih sila pa i čoveka.

Polje predstavlja kotlinsko dno tj. uravnjeni pojas neogenske podloge. Izmodelirala ga je Južna Morava posle povlačenja Panonskog mora na sever. Pre nego što je Morava potekla Leskovačkom kotlinom kotlina je bila ispunjena vodom Leskovačkog jezera koje je predstavljalo najjužniji deo Panonskog mora čije su poslednje vode otekle sredinom pleistocena. Sa povlačenjem jezera ka severu Morava je produžavala svoj tok u istom pravcu. Ona je u kotlini naišla na debeo sloj diluvijalnog nanosa koja je počela da dubi i odnosi na sever. U kotlini se u to vreme voda iz njenog korita razlivala na ogromnoj površini. Prostor koji je Južna Morava u to vreme zahvatala prostirao se od ridova Rudarske čuke na zapadu do današnjih obala Morave na istoku. Na ovoj zapadnoj strani i danas su uočljive rečne terase. Na današnjem gradskom prostoru nalazila se leva obala Morave i ona je tada na tom prostoru primala Veternicu i Jablanicu. Nanosima, ove dve pritoke vremenom su potiskivale Moravu na istok te je ona napuštala svoje široko korito. Na taj način je postalo Leskovačko polje a nekadašnje Moravino korito pretvorilo se u najdublji pojas kotline.

Dakle, samo polje je oblik fluvijalne erozije i denudacije. Od fluvijalnih oblika reljefa u polju mogu se izdvojiti već pomenute rečne terase. One se razlikuju po vremenu postanka, geološkoj konstrukciji, moćnosti aktivnog sloja i ostalim fizičkim i hemijskim osobinama. Najstarija terasa je ujedno i najviša terasa polja.

Leskovačko polje dugačko je 41 km dok prosečna širina polja iznisi 6 km. Na ovoj dužini polje ima pad od 250 m na jugu do 190 m na severu.

Zona pobrđa u oblasti leži sa obe strane Južne Morave. Pobrđe na zapadu odvojeno je od Morave poljem a ono na istoku dopire do same desne obale. Pored ovoga pobrđe na zapadu podeljeno je na četiri izdvojene terase. Sve one se na obodu kotline spajaju sa odgovarajućim planinama. Tako se Rudarska kosa naslanja na jugu na planinu Kukavicu, Hisarska na planinu Goljak, Dobra glava preko Kremena i Bučumetske terase na Petrovu goru a Kočanska kosa na Pasjaču. Najveću dužinu ima pobrđe kose koja se završava kod kutleške crkve. Ovo pobrđe ima i najinteresantniji oblik u kotlinskom okviru jer je negde u sredini povijeno za oko 45˚ na mestu gde sada leži pustorečko selo Đinđuša.

Završna tačka Rudarske kose na severu.

Pobrđe na desnoj strani kompaktnije je od onog na levoj i ima oblik jedne celine mada je izbrazdano često dubokim usecima raznih rečica i potoka koji silaze sa Babičke gore. Najdublje je u zoni Orašačke reke, dok se kod ušća Rajnopoljske reke u Moravu na jugu i kod sela Grdanice na severu sužava do nulte širine te ima polukružni oblik odsečka jednog manjeg kruga u velikom kotlinskom krugu kotline.

Prostor koji zahvata pobrđe na zapadu od Morave iznosi oko 20% ukupne površine oblasti a ono na istoku oko 15%.

Zonu planina čine zapadne padine Babičke gore. Ova planina pripada Središnjoj zoni gromadnih planina i kotlina nastaloj pokretima alpske orogeneze u Rodopskoj masi. Ima pravac pružanja SZ-JI. Na severozapadnoj strani odvojena je od Seličevice Barbeškom rekom, odnosno terasom koja čini Donje Zaplanje. Na jugoistoku njeni krajnji povijarci prepliću se sa povijarcima planine Kruševice, bez izrazite granice između ove dve planine. Na istoku Babička gora spušta se do Kutinske reke u Gornjem Zaplanju. Najviši vrh Kriva buka visok je 1057 m a drugi po visini je vrh Terazijine gorice 1022 m.

Na Babičkoj gori veoma jasno se uočavaju jezerske terase ili podovi. Najniže kose su neogenog porekla dok je najviša iznad sela Goleme njive, Crkovnice i Babičkog. Na istoku, od najviše terase, prostire se ravan široka blizu kilometar. Ova zatravljena površ sa krečnjačkom podlogom iznad sela Babičkog je ona najviša jezerska terasa Leskovačkog jezera iznad koje je, iz ogromne jezerske površine, izvirivala najviša greda Babičke gore. Ova terasa po visini odgovara terasi pod Radanom na kojoj se prostiru gornje Ivanjske livade sa domom na njima.

Iznad sela Babičko, u ravni najviše jezerske terase, pruža se u pravcu SI-JZ kratki rid Babina čuka. U okviru planinskog masiva Babičke gore postoje delovi različitih naziva. Deo planine iznad Babičkog zove se Garina, iznad Crkovnice Kruševica (po šumama divljih krušaka) a deo iznad sela Ersenova (Jarsenova) Ersenovska planina.

Na zonu planine otpada oko 25% ukupne površine oblasti.

Klima oblasti

Klima je prosečno stanje vremenskih prilika posmatranog iznad nekog prostora za duži vremenski period.

Klima Leskovačke kotline je složena jer se u njoj prepliću svojstva župne klime sa panonskim i egejskim uticajima.

Temperatura vazduha

Temperatura vazduha jedan je od najbitnijih klimatskih elemenata. U oblasti Leskovačko polje i Babička gora najtopliji mesec u godini je jul a najhladniji januar. Srednja godišnja temperatura u Leskovcu iznosi 11,4 ˚C. U Leskovcu je izmeren i apsolutni maksimum temperature u ovoj oblasti kada je temperatura u avgustu 1952.godine dostigla 41,5 ˚C. Na osnovu ovog klimatskog elementa zaključuje se da klima u ovoj oblasti ima kontinentalno obeležje.

Meseci	jan	feb	mart	apr	maj	jun	jul	avg	sep	okt	nov	dec	s. g. t.
Leskovac	-0,2	2,3	5,8	11,6	16,2	19,9	21,5	21,3	17,3	11,9	7,3	1,9	11,4

U tabeli iznad date su srednje mesečne temperature i srednja godišnja temperatura u ˚C za grad Leskovac u periodu 1954.-1970.

Vetrovi

Vetrovi su vrlo važan elemenat klime jedne oblasti. Oni doprinose isparavanju sa površine vode, zemljišta i vegetacije. Topli vetrovi doprinose topljenju snega i leda i zimi i s proleća a leti su uzrok venjenju i prljenju žitnih polja usled smanjenja vlage u biljkama i usled odnošenja vlažnosti sa površinskog sloja zemljišta. Vetrovi su i faktor koji doprinosi razmnožavanju bilja, ukrštanju biljaka raznošenjem polena itd.

Vetrovi se mogu klasifikovati na više načina. Najčešće se to radi prema stranama sveta iz čijeg pravca dolaze. Najčešći vetrovi u oblasti Leskovačko polje i Babička gora su severni i južni vetrovi.

Severni vetar je najjači i najčešći u oblasti. On se javlja u svim godišnjim dobima ali je najviše zastupljen zimi. On donosi snežne padavine i često doprinosi zaleđivanju reka. Njegova najveća brzina iznosi 3 m/s što je ujedno i najveća brzina vetrova u ovoj zoni. Južni vetar je drugi po čestini u oblasti. U proleće, tokom aprila, ovaj vetar dostiže najveću brzinu. Tada doprinosi topljenju snega u planinama i razvoju vegetacije. Zato se u narodu zove „razvigor”. Severoistočni vetrovi imaju najmanju brzinu. Oni se najređe javljaju u ovoj oblasti.

Za ovu oblast karakterističan je vetar koji dolazi iz jugoistočnog pravca. To je tzv. „vlasinac” ili „moravac”. Obično se javlja u februaru. Duva u talasima, velike je jačine i hladan. Zovu ga i „kozoder” jer je, u vreme kada je u narodu koza mnogo gajena, doprinosio pomoru ove domaće životinje.

Zapadni i severozapadni vetrovi obično donose kišu. Leti kao olujni vetrovi donose grad.

Oblast Leskovačko polje i Babička gora ne spada u vetrometno područje. Mart je najvetrovitiji mesec u oblasti. Tišine su najduže u delovima kotline pod planinom.

Svi vetrovi manje se osećaju na Babičkoj gori. Zbog svog položaja dejstvo hladnih vetrova manje se oseća na njoj. Uz to, zapadne padine Babičke gore su maksimalno izložene osunčavanju i na njenim padinama se sneg najpre otopi u celoj kotlini. Ovo doprinosi njenoj agrarizaciji do pod same vrhove.

Padavine

Za najveći deo oblasti najmerodavniji su podaci prikupljeni od meteorološke stanice u Leskovcu koja je locirana gotovo u sredini ovog mikroregiona kotline. Prema tim podacima prosečna godišnja visina padavina u Leskovcu iznosi 587 mm. Proleće je najkišovitije doba u godini dok najmanje padavina padne u zimu. Što se tiče pojedinih meseci najviše padavina ima u junu a najmanje u januaru.

Hidrografske odlike oblasti

Leskovačka kotlina jedan je od retkih krajeva sa obiljem reka i drugih tekućica u Srbiji. Južna Morava predstavlja osovinsku reku kako oblasti tako i kotline. Ona preseca kotlinu njenim istočnim obodnim podnožjem. Kotlinski obod presecaju sa svih strana još 5 značajnijih reka čija su izvorišta van kotlinskog pojasa a često u vrlo dalekim planinama. Kada se uzmu u obzir i drugi manji potoci, dno kotline izbrazdano je vodenim tokovima kao mrežom prirodnih kanala.

Pod pritiskom tako brojnih tokova, naročito u Leskovačkom polju, izdan je veoma blizu površine te od davnina omogućuje navodnjavanje polja.

Bitne hidrografske karakteristike oblasti čine brojne reke i potoci, mestimično virovi i plitka izdan koja se često u ravnom polju javlja kao jak izvor na površini.

Vodeni tokovi

Južna Morava odnosno njena glavna sastavnica Binačka Morava postaje od Ključevske i Slatinske reke u Skopskoj Crnoj Gori. Binačka Morava udružena sa Preševskom Moravicom kod Bujanovca gradi Južnu Moravu koja otiče ka severu probijajući se kroz Grdeličku klisuru iz Egejskog u Panonski basen. Južna Morava dugačka je 343 km sa površinom sliva od 15 470 km2. Ona na izlazu iz Stalaćke klisure sa Zapadnom Moravom gradi Veliku Moravu, svoj prirodni nastavak.

Most na Južnoj Moravi kod Donjeg Krajinca

Tok Južne Morave, do ulaska u Leskovačku kotlinu odnosno polje, veoma je dug a prostor sa koga sakuplja vodu u svoje korito prostran pa je njena vodena masa, naročito u ranije vreme, bila velika. Sliv njenog gornjeg toga je obešumljen na više od 90% površine pa je proticaj neujednačen i erozija ekscesivna. Na dugom putu do Leskovačke kotline Moravu, leti, kod lokalnih pljuskova, lako zamute potoci sa ogolelih planina, pa su retki meseci, u to doba godine, kada je njena voda bistra. Uz to, usled izlivanja otpadnih voda u nju ona je i zagađena.

Pre dolaska Slovena, u doba Dardanaca, po Herodotu Morava se zvala Angros. Smatra se da svoj sadašnji naziv Morava duguje Keltima. Prema nekim istraživanjima reč Morava komponovana je od dveju reči keltskog jezika „mar” i „ava” što znači „velika voda”. Po Vuku Karadžiću, Srbi su svaku veću vodu nazivali „morava”, nalazeći da koren ove reči ima sličnost sa reči mnogih naroda koja označava vodu (mare- latinski , mer- francuski itd.) Kako u Srbiji postoje tri Morave, ova, koja sa juga dolazi, nazvana je Južna.

Morava leti u kotlini postaje plitka a kad nadođe duboka je i hirovita. Na mnogim mestima, kao na onom kod Manojlovca, njeno korito široko je nekoliko stotina metara. Negde se i proširuje sa velikim ostrvom u sredini svoga toka.

Do pre prvog svetskog rata na Južnoj Moravi nije bilo nijednog većeg mosta u kotlini pa su se ljudi sa stokom i kolima prevozili preko nje ,,lađama.

Južna Morava sa mosta kod Manojlovca.

Vodena masa Morave svojim pritiskom doprinosi pojavi veoma plitke izdani a negde, kao na primer u grajevačkom polju, nisku priobalnu zemlju natapa po zakonu kapilarnih cevi. Izvor bare Toplik nije ništa drugo do izdan koja izbija na površinu zemlje usled pritiska vodene mase Morave sa uzvodnog terena.

Leve pritoke Južne Morave čija se izvorišta nalaze na teritoriji oblasti su: Tulovska reka, Toplik, Bučan, Šaranica i Čekminski potok. Voda ovih pritoka Južne Morave ima veći značaj samo u vreme velikih i dugotrajnih padavina ili plakih kiša, kao i u vreme topljenja snega.

Tulovska reka izvire na padinama Vrvikobile. U izvorištu je sastavljena od dva vodotoka koji se sastaju iznad sela Tulovo odakle dobija naziv Tulovska. Njen pravac toka je JZ-SI. Ispod sela Zloćudova uliva se u Južnu Moravu. Tokom leta presuši u donjem delu toka dok u doba velikih padavina i topljenja snega u planini plavi dolinu i nanosi štete u polju i naseljima na njenoj obali. Njena dužina iznosi 18 km.

Bučan nema svoj izvor već sakuplja površinsku vodu sa istočnih padina Rudarske čuke počevši od doline Željkovac. Pravac toka je isti kao i kod Tulovske reke. Ova voda ima jedva primetno korito i redovno plavi nisko zalivađeno zemljište istočno od starog makedonskog puta Leskovac-Grdelica (nekadašnjeg Midhapašinog druma). Dešava se da preplavi put Leskovac-Blastotince. Ispod Bobišta prima vode bare Toplik i kod Navalina se uliva u Moravu.

Toplik izvire južno od kumarevske crkve, opasuje je sa njene severne strane. Kod ove crkve voda ove tekućice nikada ne mrzne pa se zato zove Toplik. Livade oko nje su najplodnije livade u Leskovačkom polju. Zimi je sletište raznih ptica selica, a leti ima oko nje dosta barskog ptičjeg sveta.

Rečica Šaranica izvire na obroncima brežuljaka na zapadu od sela Dušanova. Ispod sela voda se sliva u jedno korito i kao potok teče do Pečenjevca. Ispod ovog naselja iskopano joj je novo korito kojim ona sada utiče u Jablanicu zapadno od železničke pruge.

Čekminski potok izvire ispod Dobre glave. Ima 2 izvorišta koji daju dve njegove izvorišne komponente: Ševariški i Kućiški potok. Čekminski potok nekada je bio desna pritoka Šaranice dok danas samostalno utiče u Južnu Moravu nekad zajedničkim koritom.

Južna Morava sa desne strane, na teritoriji oblasti, prima vodu Rajnopoljske, Orašačke, Stupničke, Jašunjske, Crkovničke i Razgojnske reke odnosno Smrdanskog potoka.

Rajnopoljska reka izvire na planinskim kosama ispod sela Lipovice. Sa te strane voda teče u pravcu sela Rajnog polja dvema dolinama koje se sjedinjuju u Rajnom polju, pa odatle do uvira u Južnu Moravu teku pod imenom Rajnopoljska reka.

Orašačka reka izvire iz izvorišta koje se nalazi ispod rida Čukar i u svom izvornom delu do sela Orašca nosi ime Drenska reka. Kod Donje Slatine ona se ulica u Južnu Moravu.

Orašačka reka neposredno pre uliva u Južnu Moravu.

Stupnička reka izvire u delu Babičke gore koji se u narodu naziva Jarsenovska planina na lokalitetu Gukava arnica-Studeni kladanac. Kod sela Stupnice povija se u pravcu zapada i čini lakat. U Južnu Moravu uliva se se ispod sela Jelašnice.

Stupnička reka na toku kroz Jelašnicu.

Jašunjska reka u gornjem delu naziva se i Manastirska reka jer prolazi pored srednjovekovnog manastira sv. Bogorodice i sv. Jovana. Ona u svom izvornom delu ima dve komponente: Crnu i Belu reku. One se sastaju kod mesta Vodeničište iznad manastira sv. Jovan odakle nosi ime Jašunjska reka. U Moravu se ulica u mahali Veličkovci odmah ispod puta Bogojevce-Drćevac-Crkovnica. Ona je od svih desnih pritoka Morave u ovoj oblasti najbogatija vodom..

Virovi

Virovi u oblasti Leskovačko polje i Babička gora uglavnom su nastali pod pritiskom tekućica u polju. To nije slučaj samo sa ,,jezerima u grupi pobrđa Dobre glave. Od tih ,,jezera danas je preostalo samo ono u ataru sela Kaštavar.

Jezero u ataru sela Kaštavar je sada samo lokalitet sa malo vode u kome se legu divlje plovke. Pre skoro jednog veka jezero je bilo znatno veće pa su se u njegovoj vodi kupala deca iz Kaštavara.

Crni vir nalazi se iznad ušća reke Vlasine u Moravu, u ataru sela Donjeg Krajinca, na njegovoj južnoj periferiji, na desnoj obali Južne Morave. Predstavlja duboku, tihu vodu, tamne boje zbog njene dubine. Pretpostavlja se da je ostatak nekadašnjeg korita Vlasine. Vir se pothranjuje podzemnom vodom iz Vlasine a iz njega voda otiče Botunjom i uliva se u Vlasinu blizu njenog ušća u Moravu. Postoji još jedan istoimeni vir u ataru sela Kumareva. Smatra se da predstavlja ostatak korita Južne Morave ili da ga je ona izdubila i da je nekada bio znatno prostraniji. Voda vira je tamna zbog dubine što objašnjava njegovo ime a ima i otoku. Za ovaj vir vezana je legenda o belom biku neobične snage.

Podvodno je i barovito zemljište na mestu zv. Orizište u ataru sela Bratmilovca, pored puta Leskovac-Manojlovce. Kod ovog lokaliteta jasno se uočava nekadašnje korito Južne Morave čije je dno sada bara ili vir.

Zabarje je vir nastao od izdani pod pritiskom stare Bare i Morave. Ono je u stvari nastavak kumarevskog Toplika a ceo njegov tok je trag nekadašnjeg Moravinog korita koje se vremenom pomerilo na istok. Nalazi se u Bobištu. U ataru sela Pečenjevce nekada je postojao „Zeleni vir”.

Izvori i bunari javljaju se u pobrđu a naročito u planini. Ima ih u atarima svih sela zaseljenih na tim prostranstvima. U selu Babičkom mnogi izvori iz davnina pretvoreni su u česme dok su neki pretvoreni u bunare. Izvora ima i u Crkovnici, Golemoj njivi i Gornjoj Lokošnici. Ova oblast ima svuda izdašnu izdansku vodu gotovo nadohvat ruke. U Leskovačkom polju izdanska voda se javlja na dva do tri i četiri metra.

Jezera

Na teritoriji oblasti nema većih prirodnih i veštačkih jezera. Postoje veštačka jezera u ataru sela Mala Grabovnica nastala iskopavanjem kada je šupljine ispunila izdanska voda.

Pedološki sastav oblasti

Oblast je u pedološkom pogledu takođe samo delimično naučno obrađena. Najbolje je proučen deo oblasti u dolini Morave. U Leskovačkom polju postoje delovi na kojima je formiranje zemljišta još uvek u toku. Takva je rečna terasa pored Morave koju ona redovno plavi. Sa druge strane, na višoj terasi, sa mogućim povremenim plavljenjem, formiranje zemljišnog pokrivača je završeno.

Na području Leskovačkog polja konstantovan je 21 zemljišni tip, utvrđeno je njegovo prostranstvo, njegov fizički i hemijski sastav. Konstantovani su sledeći tipovi zemljišta: podzoli, smonica u opozdoljavanju, gajnjača u opozdoljavanju, livadsko zemljište slabo kisele reakcije, livadsko zemljište slabo alkalizirano, aluvijum laki duboki u degradaciji, aluvijum ilovasti duboki slabo kisele reakcije, aluvijum karbonatni laki srednje duboki, aluvijum karbonatni ilovasti duboki, aluvijum karbonatni ilovasti srednje duboki, aluvijum beskarbonatni laki duboki, aluvijalno-deluvijalno zemljište, antropogeno zemljište itd.

Biljni i životinjski svet

Šume ove oblasti imaju svoje najizrazitije predstavnike u hrastu i bukvi. Oni rastu na Babičkoj gori i na pobrđima oblasti. Hrast uspeva do 700 m. Sa južne, prisojne strane (koje su sa više sunca te toplije) uspeva posebna vrsta hrasta, hrast kitnjak ili gorun, do visine do 900 m. Bukva se javlja od visina 700-900 m s tim što je srećemo i na nižim visinama. Sa njom se u ovoj oblasti završava šumski pojas.

Ove šume, pogotovo na Babičkoj gori, imale su veliki značaj za uspešnu borbu partizana u ovoj oblasti. Tu su bili i zbegovi stanovništva u vreme neprijateljskih napada tokom ratnih godina. Po Babičkoj gori ime je dobio partizanski odred.

U ovoj oblasti ima reliktnih biljaka. U okolini Leskovca raste uskolisni karanfil, posebna, izumrla vrsta karanfila.

Od divljači u ovoj oblasti mogu se sresti zečevi, divlje svinje, veverice, lasice a od ptica vrabac, čavka, gavran, vrana, fazan, jarebica, slavuj, roda, soko i dr.

Društveno geografske odlike oblasti

Društveno geografske odlike neke oblasti čine stanovništvo, privreda i naselja. Pre prikaza ovih odlika navodi se istorija naseljenosti date oblasti.

Rekonstrukcija poluzemunice u Narodnom muzeju u Leskovcu. U ovakvim poluzemunicama živeli su ljudi na Hisaru tokom poznog bronzanog doba.

Istorija

Oblast Leskovačko polje i Babička gora obuhvata ravnicu, polje pored Južne Morave. Dolina Južne Morave deo je veoma važne komunikacijske arterije u centralnom delu Balkanskog poluostrva. Nema sumnje da je ona bila pogodan prolaz i za ljudske zajednice u dalekoj prošlosti. Otuda tragovi veoma stare naseljenosti u ovoj oblasti.

Praistorijski period

Leskovačka kotlina predstavlja veoma važnu komunikacijsku tačku na prostoru centralnog Balkana i u njoj su skoncentrisana prirodna bogatstva u vidu reka i plodne zemlje. Zbog ovih bogatstava ljudi su počeli da naseljavaju ovaj kraj još u praistoriji. Najstariji tragovi naseljenosti na teritoriji Leskovačke kotline stari su oko 8 000 godina i potiču iz perioda mlađeg kamenog doba poznatog kao neolit. Kako ljudi u neolitu nisu nisu koristili pismo saznanja o njihovim načinima života i privređivanja dobijamo iskopavanjem materijalnih ostataka koje su ostavili za sobom. Prema nekim izučavaocima istorije ovog kraja smatra se da na teritoriji oblasti postoji najmanje 18 neolitskih nalazišta. Najinteresantnija praistorijska nalazišta nalaze se kod Male Grabovnice, Zlokućana, u Bratmilovcu i na Hisaru u Leskovcu.

Nalazište u Maloj Grabovnici, na lokalitetu Progon-Čuka, jedno je od najbogatijih neolitskih nalazišta u ovoj oblasti. Na ovom nalazištu može se utvrditi evolucija od kraja starčevačke grupe pa do poslednjih etapa vinčanske grupe. Starčevačka kultura, kao najstariji sloj u kulturnom razvoju Leskovačke kotline, zastupljena je i u Bratmilovcu i Dušanovu u ovoj oblasti.

Gradac je neolitski arheološki lokalitet koji se nalazi na prirodnom uzvišenju blizu sela Zlokućana, kod ušća Jašunjske reke u Južnu Moravu. Na ovom lokalitetu otkriveno je naselje zbijenog tipa, ograničeno sa svih strana stenama, s juga se nalazi suhozid i ograda od palisada. Otkrivena je i važna terakota, koja je fragmentovana, ali je očuvana glava koja ima ljudske crte lica i jelenske rogove. Materijal nađen na Gradcu pripada vinčansko-pločničkoj fazi ali sadrži i elemente ranog bronzanog doba. Gornji slojevi pripadaju Bubanj-Hum kulturi. Pojava elemenata ove kulture u Leskovačkom Pomoravlju upućuje na pomeranje plemena sa kraja neolitske epohe iz Donjeg Podunavlja i Rumunije u pravcu juga i jugozapada. U životu praistorijskog Gradca interesantan problem predstavlja materijal latenskog perioda, poslednjih vekova pre nove ere u Leskovačkom pomoravlju. U Gradcu su pronađeni tipično keltski nalazi, koji se vezuju za period poslednjih vekova pre nove ere, ako ne i poslednjeg veka p.n.e. Nije još uvek razjašnjeno da li se radi o tragovima keltskog prisustva na Gradcu prilikom njihovog prodora na jug (280-279 g. p.n.e) ili o kasnijim pojavama uticaja Skordiska, koji su se nastanili na tlu Srbije, na obali Save i Morave. Gradac, kao praistorijsko naselje, imalo je dug vek. Nije jasno kada je prestao da živi Gradac a sa njim i Ćiler, naselje u njegovom podnožju. Ako bi Keltski nalazi pripadali uticaju Skordiska, onda je on mogao živeti sve do osvajanja Leskovačke kotline od strane Rimljana, preptrpevši pre njih i uticaj dačke kulture, čiji su tragovi nađeni u Velikom Trnjanu, ali ne i u Gradcu.

Avers statera Filipa II Makedonskog od zlata iz perioda 359-336. p.n.e. Deo je zbirke Numizmatika I Narodnog muzeja u Leskovcu.

Prvi istorijski narod zabeležen na današnjoj teritoriji Leskovca bili su Dardanci. Oni su bili jedno od najstarijih plemena na prostoru Balkana. Prvi istorijski zapis o ovom plemenu potiče iz vremena vladavine Filipa II, sredinom IV veka pre nove ere. Prema antičkim spisima veoma je verovatno da je dardanska država zauzimala prostor današnje južne Srbije i severne Makedonije a posebno su bile naseljene doline Morave i Vardara.Dardanci su se u ovoj oblasti uglavnom bavili stočarstvom i zemljoradnjom ali i lovom i ribolovom. U Narodnom muzeju u Leskovcu čuva se veliki broj zemljanih kugli probušenih u sredini. Te kugle bile su tegovi na mrežama kojima su Dardanci lovili ribu.

Na teritoriji oblasti Leskovačko polje i Babička gora pronađeni su tragovi koji govore o nekadašnjem prisustvu antičkih Makedonaca. Poznato je da je makedonski car Aleksandar Veliki, godinu dana po stupanju na presto svoga oca, načinio pohod na sever do Dunava gde se susreo sa jednog delegacijom Kelta. U selu Orašcu, na lokalitetu Lusarije, nađeno je više zlatnih komada novca od kojih se tri danas nalaze u numizmatičkoj kolekciji Narodnog muzeja u Leskovcu. Jedan zlatnik je sa likom kralja Filipa II, a preostala dva sa likom Aleksandra III.

Kelti su preko oblasti Leskovačko polje i Babička gora prošli negde oko 280. godine pre naše ere, kada su krenuli na jug, u Makedoniju i Grčku. Na svom putu ka jugu oni su prošli dolinom Morave i Vardara. Tragovi boravka Kelta nađeni su na Hisaru i na nalazištu na brdu Gradac kod Zlokućana. Na Gradcu je pronađeno obilje keltskog materijala što je na neke istraživače uticalo da zaključe da je Gradac bio keltski grad. Uticaj Kelta, to jest Skordiska, na starosedelačko dardansko stanovništvo u oblasti osećao se i u jeziku i toponimiji u području na kome su obitavali. Od njih su ostala imena reke Morave, lokaliteta Nemanikuće itd.

Antički period

Rimska epoha

Rimljani su zaposeli krajeve Leskovačke kotline pokoravanjem Dardanske kraljevine oko 28. godine pre nove ere. Njihova vlast na ovim prostorima trajala je sve do 1165. godine nove ere kada je romanski car Manojlo Komnin poklonio Stefanu Nemanji teritoriju koja je uključivala i današnju oblast Leskovačko polje i Babička gora. U prvim godinama rimske vladavine teritorija Leskovca pripadala je provinciji Meziji, a krajem I veka nove ere ona se nalazila u provinciji Gornja Mezija. Dolazak Rimljana u ove krajeve označava krupan događaj u političkom, kulturnom, privrednom i etničkom pogledu. Oni su razbili do tada rodovsko i plemensko društveno uređenje i doneli novi društveni i privredni razvitak , izgradili su do tada nepostojeće saobraćajnice a na tim saobraćajnicima ustanovili kastele i stanice koje su obezbeđivale sigurnost na putevima i olakšavale putovanja. Tek se od vremena Rimljana može govoriti o pravim putevima kroz ovu oblast. Rimljani su poznati i po tome što su podigli mnoga nova naselja sa vodovodima i kanalizacijama, sa javnim kupatilima, što su gradili brane i stvarali hidroakumulacije. Starosedelačkom stanovništvu nametnuli su svoj jezik i kulturu i doneli sa sobom svoj način života i svoje navike. Spomen na njih očuvao se do današnjih dana u toponomiji nekih lokaliteta: „Latinski grad”, „Latinsko groblje”, „Latinski put”.

Novi način života, tehnički, privredni i kulturni progres zahvatio je i oblast Leskovačko polje i Babička gora. Smatra se da je Leskovačko polje odnosno njegov ravni deo, u vreme Rimljana, bio pokriven baruštinama, pun blata i nepogodan za obradu i komuniciranje. Uz to, pokrivala ga je i gusta šuma. Otuda u polju nema nigde tragova antičkih naselja.

Nasuprot nedostatku rimskih naselja u Leskovačkom polju otkriveno je puno ostataka naselja u pobrđu i na padinama Babičke gore. Na Hisaru, na lokalitetu Bedemi, postojala je antička tvrđava znatnog obima – hisarska akropola. Nema jasnih izvora da je, u doba vladavine Rimljana, na teritoriji grada Leskovca postojalo civilno naselje. 90-ih godina prošlog veka, kopanjem temelja za zgradu u sadašnjem naselju „Dubočica”, pronađene su dve velike kamene ljudske statue za koje su stručnjaci dali mišljenje da potiču iz rimskog perioda. Danas ove statue čine deo lapidarijuma Narodnog muzeja u Leskovcu. Fon Han navodi Scunae kao mogući naziv za rimsko naselje na teritoriji današnjeg Leskovca. Smatra se da je, ako je i postojalo, to naselje bilo u senci slavnijeg Naissusa.

Sem akropole na Hisaru i eventualnog civilnog naselja u suburbiumu kod Leskovca tragovi rimskih naselja pronađeni su u Velikoj i Maloj Grabovnici, Zagužanu, Orašcu (ostaci rimskog puta na lokalitetu Kaldrma), Jelašnici i Grajevcu, Razgojni, Pečenjevcu, Zalužnju, Priboju, Kutlešu, južno od Crkovnice, na uzvišenju između rukavca Jašunjske reke, kod Gradašnice, u Golemoj njivi. U Gradašnici otkrivena je latinska vodenica dok je latinski put otkriven u ataru sela Golema Njiva. Tragovi rimske kulture pronađeni su i u Gornjoj Lokošnici, Stupnici, Ersenovu, Babičkom. U nekim od ovih sela pronađene su mreže vodovodnih cevi od keramike. U Stupnici, u mahali Čukar, postoji kastel. U ovoj mahali, na bregu, pronađeni su odlomci od antičke opeke. Na ridu Piramida, između Babičkog i Crkovnice, postoje ostaci antičke peći za topljenje gvožđa, sa zgurom na njenim padinama. U selima Piskupovo i Orašac postoji lokalitet Rimsko groblje.

Posebno su interesantna nalazišta u ataru Goleme Njive. Smatra se da je prvobitna crkva u današnjem manastiru Sv. Bogorodica podignuta 1499. godine na temeljima ranovizantijske crkve i da je služila za potrebe civilnog stanovništva nekadašnjeg rimskog naselja u suburbijumu tvrđave, između Crne i Bele reke, sastavnica Jašunjske reke. Pored toga, za potrebe posade te tvrđave postojala je mala crkva unutar zidina tvrđave čiji se temelji i apsida i danas vide. Prema tome i ovde je postojalo rimsko naselje koje je ukopavalo svoje mrtve na lokalitetu Latinsko groblje u Golemoj Njivi.

Što se saobraćajnica tiče pojedini autori smatraju da je u ovo doba postojao put koji je od Niša vodio na jug. Ovaj put silazio je oko Seličevice, hvatao se grebena Garine i išao dalje po površi iznad sela Babičko, Crkovnice i Goleme njive. Držeći se tog pravca prolazio je preko Ersenova, izbijao na Stupnicu i išao dalje na jug. Na toj trasi nalaze se i ostaci antičkih tvrđava, vodovoda, hramova pa i lokalitet „Latinski put”. Ostaci velike rimske ili ranovizantijske tvrđave nalaze se na početku najviše jezerske terase sa severa. Ispod druge tvrđave, čiji se ostaci uočavaju između Crne i Bele reke, postoji planinski put koji se u narodu zove Latinski put. Ovaj put pruža se paralelno sa levom obalom Bele reke. Na severoistoku od puta i Gradišta nalazi se goli breg koji zovu Lešje. Na Lešju postoje tragovi manje antičke tvrđave za koju sa smatra da je služila kao zaštitni for tvrđavi na Gradištu. Latinski put prolazi tačno između ova dva utvrđenja. Smatra se da je postojao još jedan put koji je išao po planinskom vencu Babičke gore. Bio je niže i išao je desnom stranom Morave. Ovaj put vezivao je naselja u dolini Morave kao što je Razgojna, prolazio je na Gradište iznad Gornje Lokošnice pa preko Drćevca i Jašunje dopirao do Orašca i Gradašnice iznad koje postoje ostaci starog antičkog grada. Ovaj put mogao je biti i od privrednog značaja jer je uz Vlasinu dovodio do Ruplja i njegovih rudnika gvozdene rude.

I u pobrđu na levoj strani Morave, u zoni Šaranice i na padinama Dobre glave, bilo je antičkih naselja i puta koji ih je povezivao. U pobrđu iznad sela Međa postoje ostaci antičkog grada na lokalitetu Gradište. Trag antičkog naselja otkriven je i na lokalitetu Manastirište, na južnim padinama Dobre glave. Antičko naselje postojalo je i u Podrimcu, na lokalitetu Delija, gde je iskopana desna ženska ruka od bronze koja se sada čuva u Narodnom muzeju u Leskovcu.

Prilikom konačne podele Rimskog carstva na Istočno i Zapadno, 395. godine, teritorija Leskovca pripala je Istočnom rimskom carstvu poznatijem kao Vizantija odnosno njenoj provinciji Sredozemna Dakija. Istočno carstvo održalo se hiljadu godina posle propasti Rima. Skoro sva naselja na teritoriji oblasti konstantovana kao rimska naselja ili utvrde i putevi održavali su se i u doba rane Vizantije i napredovali. Najbolji dokaz za to jesu ostaci starih crkava istočnopravoslavnog smera. Ranovizantijska crkva je ona u Razgojni, sada kapela i crkva ispod brega Kapavac, kod Kaštavara. Ostaci ranovizantijskog naselja pronađeni su na Hisaru.

Galerija

• 
  Revers statera Filipa II Makedonskog iz perioda 359-336 p.n.e. pronađen na lokalitetu Lusarije u Orašcu.