Mavro Vetranović

Mavro Vetranović
Datum rođenja	1482.
Mesto rođenja	Dubrovnik
Datum smrti	15. januar 1576.(1576-01-15) (93/94 god.)
Mesto smrti	Dubrovnik

Mavro Vetranović je bio dubrovački kaluđer benediktinskog reda i lirski, dramski i epski pesnik.

Život

Mavro Vetranović je rođen 1482. godine u građanskoj porodici koja je nosila drugo prezime Čavčić. Na krštenju je dobio ime Nikola. Školovao se u Dubrovniku. Negde tokom 1507, kada je već imao 25 godina, odlučio se za monaštvo. Ušao je, uzevši ime Mavro, u benediktinski red. Oko 1515. učestvovao je u reformi dubrovačke kongregacije ovog reda i, nezadovoljan njenim rezultatima, svojevoljno je napustio Dubrovnik i zbog toga bio kažnjen doživotnim progonstvom. Pet godina kasnije, međutim, ta kazna je ukinuta i on se vratio u svoj grad. Kada su se mnogo kasnije prilike u redu smirile, Vetranović je ostatak svoga života proveo mirno i obavljajući visoke dužnosti. Umro je 15. januara 1576. godine, oplakan od mnogih dubrovačkih pesnika.

Književni rad

Dobar deo njegovog književnog rada danas je izgubljen, tako da sa izvesnošću znamo za 132 njegove pesme, osam drama i jedan nedovršeni ep. Obično se njegovo stvaralaštvo deli na dve faze, svetovnu i monašku, ali s dosta razloga bi se moglo verovati da je i u prvim godinama po ulasku u benediktinski red još uvek pisao i o svetovnim temama.

Ljubavna poezija

U ranoj mladosti svakako je pisao ljubavnu poeziju, o čemu je sâm ostavio traga u svojim poznijim pesmama, a pominjali su je i drugi pisci. Verovatno ju je sam uništio, ali su u poeziji nastaloj u kasnijim njegovim godinama sačuvani mnogi tragovi petrarkističkog izraza.

Pokladna poezija

Ranoj fazi njegovog stvaralaštva pripadaju svakako i njegove maskerate, koje spadaju u najstarije dubrovačke pesme ove vrste koje su nam poznate. Ispevane su u vedrom tonu, ali su u potpunosti pristojne, nadahnute rodoljubljem: u većini tih pesama stranci dolaze u Dubrovnik i hvale lepotu tamošnjih gospođa, dubrovačko plemstvo i njegovu mudru politiku, ugled Republike i njenih građana, brigu o crkvi i veri, trgovce i uspehe dubrovačke trgovine… To su pesme Arabi i Indijani, Lanci Alemani, trumbetari i pifari i dr.

Religiozna poezija

Pesme s religioznom tematikom spadaju u veći i značajniji deo Vetranovićevog opusa. Tu ulaze jednostavne parafraze biblijskih poučnih priča u duhu hrišćanske renesanse, ciklusi molitava Hristu i Bogorodici, tradicionalne predstave o Hristovom rođenju i stradanju, o propasti sveta, prepevi psalama, rasprave o teološkim i religiozno-filozofskim pitanjima (o smrti, uzaludnosti nade, verovanju, grehu, spoznanju i kajanju, o svetom Trojstvu).

Među najvrednije pesme te vrste spada svakako Pjesanca šturku (šturak = cvrčak). Vrlo originalno zamišljena kompozicija zapravo predstavlja himnu Bogorodici uokvirenu prostranom apostrofom cvrčka. Ona odiše jednostavnošću i intimnošću, toplinom i iskrenošću Vetranovićevog odnosa prema prirodi. Mnogi stihovi u njoj mogu da podsete na petrarkističke, ali oni u specifičnoj situaciji gube svoj karakter pomodnosti i dobijaju prizvuk intimne iskrenosti. Lik Bogorodice, kao i Vetranovićev odnos prema njoj lišeni su patetičnosti karakteristične za tu vrstu poezije jer se Bogorodica neprestano pojavljuje u najtešnjim vezama s prirodom, pa se tako izražene Vetranovićeve emocije prema prirodi prenose i na nju.

U Vetranovićevoj religiozno-refleksivnoj poeziji pojavljuju se različite teme, od kojih je većina tradicionalna i potiče iz hrišćanskog učenja (prolaznost, smrt, blaženost), ali neke od njih pokazuju svest o novom vremenu i novim vrednostima, pa se u nekima govori i o sumnji (Pjesanca o spoznanju). Vrlo su im bliske izuzetno opširne parafraze psalama, u kojima se pojavljuju široko razvijene različite religiozne refleksije, ali i jednako obimni pasaži sasvim lične inspiracije, očigledno tragovi teških trenutaka koje je preživeo, izraz razočaranja i očaja.

Posebno mesto u Vetranovićevom opusu zauzima pesma Remeta (pustinjak). Ona predstavlja svojevrsnu tužbalicu čiji su osnovni predmet muke koje pesnik trpi boraveći na usamljenom ostrvu Sveti Andreja. Karakterišu je izraziti dar opažanja, osećanje za detalj, razumevanje prirode, ali pesma se u tome ne iscrpljuje: fina autoironija, diskretni humor najčešće zasnovan na kontrastu hiperbolične slike nesreće i njenih neznatnih uzroka, stvaraju distancu između pesnika i opisanih događaja junaka ovih stihova, a koja upućuje na tek nagoveštenu refleksiju o dubokom neskladu između želja i snage potrebne za njihovo ostvarenje, o granici i smislu trpljenja. Tako ova pesma nije izraz griže savesti nesrećnog remete zbog nemogućnosti trpljenja, već svesti o raznolikosti jednako vrednih puteva u slavljenju Gospoda, tj. u ostvarivanju osnovnih moralnih i životnih vrednosti.

Satirična poezija

Pod naslovom Remeta Vetranović je ispevao još jednu pesmu koja sada govori o stvarnosti u koju se pustinjak vratio. Smeštena u je okvir propovedi jer se remeta obraća svetu među koji je ponovo došao iznoseći mu objavu, želeći da mu prenese „strahovitu riječ od Boga“ koju je spoznao „razmišljaje smrtnu silu“. Njeno polazište predstavlja refleksija o smrti, zasnovana na hrišćanskom učenju prema kojem je ovozemaljski život samo prolazna etapa, a pravi život dolazi tek nakon smrti; iz toga proizlazi da su mnoge manifestacije zemaljskog života besmislene, pa otuda proističe satiričan odnos prema nekima od njih. Najoštrije se Vetranović okomljuje na različite aspekte odevanja, kićenja i spoljašnjeg doterivanja uopšte (pa tako peva i o podizanju raskošnih palata i uređivanju vrtova), zatim na podmićivanje sudija, lakomost trgovaca, proždrljivost i sl. U osnovi Vetranovićeve satire očigledno stoji novi materijalistički duh naglog širenja trgovine i ogromne akumulacije bogatstva, što će biti tema drama Nikole Nalješkovića i Marina Držića, a već je bila poznata npr. u pesmi Šiška Menčetića O dinaru.

Druga pesma s naslovom Remeta predstavlja svojevrsnu zbirku tema kojima će se Vetranović baviti u brojnim drugim svojim satiričnim pesmama, u kojima će još govoriti o oholosti i mladosti, osionosti i licemerju „spurjana“ i drugim temama (Pjesanca košuti ranjenoj, Pjesanca Aurea aetas, Tužni moj uzdaše, Pjesanca protiva oholasti, Pjesanca mladosti, Pjesanca spurjanom, Pjesanca lakomosti, Moja plavca). Sve to svakako je izazvalo reakcije okoline, kojima se Vetranović suprotstavio pesmom Svijet i moje pjesni, koja predstavlja neku vrstu epiloga njegove satirične poezije. Utvrđene su izvesne sličnosti između ovih pesama i nekih italijanskih autora, ali uprkos podudarnostima, ne možemo govoriti o zavisnosti.

Vetranović je pisao i političko-satirične pesme. U njima do izražaja dolazi prvenstveno njegovo naglašeno dubrovačko rodoljublje, on tu razmišlja o neslozi zapadnih vladara u borbi protiv Turaka, o gresima hrišćana koji su doveli do njihovog tako silovitog prodora, o nekadašnjoj rimskoj slavi i izdajstvu tih istih „Latina“, a dosta stihova posvetio je odnosu Dubrovnika s Venecijom i sa svojim neposrednim susedima (Kotoranima, Peraštanima). U ovim pesmama uočava se i izrazita Vetranovićeva politička realističnost, koja je inače predstavljala karakteristiku dubrovačke spoljne politike: svest o nemogućnosti suprotstavljanja turskoj sili koja se tada nalazila na vrhuncu dovela je do izrazito pragmatičnog odnosa dubrovačke vlade prema njima, pa je Vetranović, odlično razumevajući nužnost takvog ponašanja pevao s Bogom se ti združi i mimo sve ino / i dvori, i služi otmansko kolino. U ovim pesmama često se pominju stradanja okolnih naroda (Kosovo, Krbava, pad Beograda i sl.; osećanje slovenskog zajedništva u Tužbi grada Budima). Među ovim pesmama poznatije su: Pjesanca slavi carevoj, Pjesanca gospodi krstjanskoj, Pjesanca latinom, Pjesanca moru, Orlača Riđanka rečeno u blatu ribarom, Orlača Riđanka Peraštu govori, Orlača Riđanka Kotoru govori pronostik i dr.

Prigodna poezija i poslanice

U pesmama upućenim brojnim dubrovačkim i hvarskim pesnicima, kao i u osmrtnicama njima ispevanim, Vetranović je pružio niz dragocenih podataka o njihovom stvaralaštvu — naročito je to važno kada je reč o njegovom bliskom prijatelju Marinu Držiću — a ponegde srećno izrazio svoja osećanja prema njima. Među takve pesme spadaju: Pjesanca Marinu Držiću u pomoć, Plemenitomu i vrijednomu gospodinu Petru Hektoroviću, Vlasteostvu hvarskom, Osmrtnica Maru Lili, U priminutje gospođe Džive druževnice gospodina Saba Menčetića, vlastelina dubrovačkoga, Na priminutje Marina Držića, Dubrovčanina, tužba, U smrt drazijeh prijatelja i dr.

Dramski rad

Vetranovićev dramski rad tekao je kroz obe faze njegovog stvaralaštva. U prvoj je napisao mitološku eklogu Orfeo, pastoralnu eklogu Lovac i vila i pastoralnu dramu Istorija od Dijane. U drugoj fazi je pisao drame s religioznom tematikom, novozavetnom (Uskrsnutje Isukrstovo, Prikazanje od poroda Jezusova, izvedena 1537) i starozavetnom (Prikazanje po načinu komedije kako bratja prodaše Jozefa, Suzana čista i Posvetilište Abramovo, sačuvano u pet različitih varijanti, od kojih je najstarija izvedena 1546).

Ep Pelegrin

Verovatno pred kraj života Vetranović je počeo da piše alegorijski religiozno-refleksivni ep Pelegrin, od kojeg je ostalo oko 4000 stihova; u njemu je kroz figuru putnika — hodočasnika hteo, po uzoru na Dantea, da prikaže čovekov put od greha, preko kajanja do Božje milosti.

Poetika Mavra Vetranovića

Na dosta mesta Vetranović je eksplicitno govorio o svom viđenju nastajanja poezije, njenim oblicima i funkciji. U kratkoj Pjesanci u pomoć poetam on parafrazira poznato Horacijevo mesto o slobodi stvaralaštva pesnika i slikara, proširivši ga slikom grnčara (lončara) kojem je slobodno da raspoređuje ručke po sopstvenoj volji i porukom da je sudbina pesnicima dozvolila da sasvim slobodno slede svoju muzu; u Pjesanci Plutonu i on će, sasvim u skladu sa svojim dobom, govoriti o podražavanju kao osnovnom principu stvaralaštva i istaći uzore koje valja slediti u pojedinim umetnostima i književnim žanrovima (npr. u ljubavnoj poeziji to će biti Petrarka). Na drugim mestima govoriće o bogomdanom pesniku, o orfejskoj moći poezije, o njenoj vaspitnoj funkciji… U Pjesanci Marinu Držiću u pomoć, govoreći o njegovom pesničkom radu istaći će da se do prave poezije dolazi tako što pesnici „svoju svijes“ lome, bdiju „bez pokojna sanka“, nemaju mira ni kada im se spava, a u tome ih vodi „Muža“, pokazuje im „drumak pravi“, grdi ih kada ne spavaju, podstiče ih da se muče i trude kako bi pevali „rajske pjesni“. Na taj način i on je načinio svojevrsnu sintezu platonističke i aristotelovske estetike, koja je po viđenju Draga M. Jeremića predstavljala specifičnost razumevanje estetskog fenomena u dubrovačkoj renesansnoj literaturi.

Ocena

Vetranović svakako ne spada u red dubrovačkih pisaca koji su dosegli najviše pesničke vrednosti, ali na mnogim mestima on pokazuje da je nosio izraziti pesnički talenat koji se često gubio u njegovoj preopširnosti, ponavljanjima i blagoglagoljivosti. Međutim, izuzetan je njegov značaj za razvoj dubrovačke renesansne, pa i kasnije književnosti: mnoge književne i dramske vrste Vetranović je započeo da neguje u Dubrovniku, a jednako su brojne i one koje je on razvio i utvrdio u literaturi svoga Grada.

Bibliografija

Važnija izdanja

Najveći deo Vetranovićevih dela objavljen je u:

• Pjesme Mavra Vetranića Čavčića. Dio I. Pjesni razlike (skupili Vatroslav Jagić i Ivan Antun Kazančić), JAZU, Stari pisci hrvatski, knj. 3, Zagreb, 1871.
• Pjesme Mavra Vetranića Čavčića. Dio II. Pjesni razlike. Pelegrin. Drame (skupili Vatroslav Jagić, Ivan Antun Kazančić i Đuro Daničić), JAZU, Stari pissi hrvatski, knj. 4, Zagreb, 1872.
• Мавро Ветрановић, Поезија и драме (prir. Zlata Bojović), Београд, 1994 (опсежан избор из поезије Мавра Ветрановића).

Literatura

• Zlata Bojović, Mavro Vetranović. U: Mavro Vetranović, Poezija i drame, Beograd, 1994 (sinteza dosadašnjih istraživanja uz mnoge novije sopstvene rezultate i sa opsežnom bibliografijom izdanja dela Mavra Vetranovića i literature o njemu).

• Spasić, Milivoje S. (2012). Književno delo Mavra Vetranovića i njegovo doba. Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu.