Makedonija u Narodnooslobodilačkoj borbi
Narodnooslobodilačka borba u Makedoniji (mkd. Народно-ослободителна борба на Македонија) vođena je od 11. oktobra 1941. do 23. novembra 1944. godine. Nakon Aprilskog rata, jugoslovenski deo Makedonije podelile su italijanska marionetska Velika Albanija i Kraljevina Bugarska. Pokrajinsko rukovodstvo KPJ na čelu sa probugarski orijentisanim sekretarom Metodijem Šatorovim oklevalo je da podigne oružani ustanak protiv okupatora. Nakon uklanjanja Šatorova i započetih priprema, oružani ustanak u Vardarskoj Makedoniji započeo je 11. oktobra 1941. godine, napadom Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku stanicu u Prilepu. Ustanak je počeo da se omasovljuje tek početkom 1942. godine. Oslobađanje Vardarske Makedonije završilo je sredinom novembra 1944. godine.
Okupacija i pripreme za ustanak[uredi | uredi izvor]
Po početku Aprilskog rata, u Vardarskoj Makedoniju su sa istoka ušle jedinice bugarske vojske, a na zapadu italijanske iz njihove marionetske države Albanije. Vardarska Makedonija je podeljena tako da je „Velikoj Albaniji“ pripojen deo oko gradova Tetovo, Gostivar, Kičevo, Struga i deo Prespe, a Bugarskoj ostali deo Vardarske Makedonije.
Nakon početka okupacije, aprila 1941. godine na sastancima Mesnih komiteta KPJ u Prilepu, Tetovu, Kumanovu, Ohridu, Bitolju, Velesu, Kruševu, Kavadarcima i ostalim mestima, prihvaćeno je pismo Centralnog komiteta KPJ u kojem se pozivalo na pripremanje oružanog ustanka, te je dogovoreno skupljanje oružja i municije. Međutim, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ u Vardarskoj Makedoniji, Metodije Šatorov, bojkotovao je provođenje naredbi CK KPJ, doneo odluku da se oružje predaje bugarskom okupatoru i priključio makedonsku partijsku organizaciju Bugarskoj radničkoj partiji. Šatorova je u tome podržao Centralni komitet bugarske partije. Odlukom CK KPJ od 24. jula 1941. godine, Šatorov je smenjen i susprendovan je ceo Pokrjainski komitet KPJ za Makedoniju. Nakon toga je bio formiran novi Pokrajinski komitet na čelu sa Lazarom Koliševskim.
Već u aprilu i maju iste godine, preduzete su prve divezije i sabotaže, poput paljenja aviona, kamiona, uništavanja vozova i ostalo. U septembru su se dogodili prvi sukobi sa bugarskim jedinicama kod Bogomilskog tunela, na železničkoj pruzi Veles-Prilep i u Vodnom kod Skoplja. U maju je Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju formirao Vojnu komisiju za pripremanje i dizanje oružanog ustanka, a u septembru je formiran Pokrajinski štab partizanskih odreda Makedonije za rukovođenje oružanim akcijama, čiji su članovi bili Lazar Koliševski, Mirče Acev, Strašo Pindžur, Mihailo Apostolski i Cvetko Uzunovski. U avgustu je bio formiran prvi partizanski odred u Vardarskoj Makedoniji, Prvi skopski partizanski odred.
Oružana borba protiv okupatora[uredi | uredi izvor]
Iako je i pre bilo akcija protiv okupatora u Vardarskoj Makedoniji, napad Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku policijsku stanicu u Prilepu, 11. oktobra 1941. godine, označio je početak masovnog oružanog ustanka protiv fašističke nemačke, bugarske i italijansko-albanske okupacije.
Na Januarskom savetovanju u Skoplju, održanom 1942. godine, bila je predstavljena analiza dotadašnjeg razvoja ustanka i dogovoren dalji razvoj borbe. Nakon osnivanja više novih partizanskih odreda i širenja oružanog ustanka od leta 1942. godine bile su formirane prve oslobođene teritorije u Vardarskoj Makedoniji. Narodnooslobodilački pokret u Vardarskoj Makedoniji dodatno je učvrstio delegat Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije, Svetozar Vukmanović Tempo, koji je imao sva ovlašćenja za organizaciono učvršćenje KPJ u Vardarskoj Makedoniji. Tako je, marta 1943. godine, u Tetovu je osnovana Komunistička partija Makedonije i formiran njen prvi sastav Centrlanog komiteta sa Lazarom Koliševskim kao sekretarom.
Na Prespanskom savetovanju, od 2. do 4. februara 1943. godine, dogovoreno je formiranje većih partizanskih jedinica, osnivanje organa narodne vlasti (Narodnooslobodilački odbori), započete pripreme za zasedanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) i izdavanje Manifesta o krajnjim ciljevima Narodnooslobodilačke borbe.
Nakon kapitulacije Italije, 8. septembra 1943. godine, proširen je opseg slobodnih teritorija u zapadnoj Vardarskoj Makedoniji. Kičevo i Debar bili su prvi oslobođeni gradovi nakon kapitulacije. Tamošnja najveća slobodna teritorija, Debarca, obuhvatala je gradove Kičevo, Debar, Strugu, Ohrid i Prespu. Tada je Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Makeodnije (GŠ NOPOM) organizovan u Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Makedonije (GŠ NOV i POM).
Osnivanjem regularnih vojnih jedinica, borba protiv okupatora prerasla je u rat za oslobođenje i izgradnju makedonske države. Tada su pri GŠ NOV i POM počele da deluju prve inostrane vojne misije, uspostavljena je radio-veza sa Vrhovnim štabom NOV i PO Jugoslavije i započeti pregovori članova GŠ NOV i POM sa nemačkom komandom u Strugi o razmeni zarobljenika. Vardarska Makedonija je podeljena u pet oprativnih zona, osnivani su narodnooslobodilački odbori, osnovan je Inicijativni odbor za Prvo zasednaje ASNOM-a i izabrani delegati za Drugo zasedanje AVNOJ-a.
Završne borbe za oslobođenje[uredi | uredi izvor]
Nakon Februarskog pohoda i tzv. Prolećne ofanzive 1944. godine, makedonske jedinice Narodnooslobodilačke vojske započele su operacije za konačno oslobođenje zemlje. Drugog avgusta 1944. godine, održano je Prvo zasedanje ASNOM-a u manastiru „sv. Prohor Pčinjski“, čime je konstituisana nova makedonska država kao federalna jedinica unutar Demokratske Federativne Jugoslavije. Oslobađanjem Tetova, 19. novembra 1944. godine, završilo je oslobađanje vardarskog dela Makedonije, na kojem će kasnije biti formirana Narodna Republika Makedonija.
U završnim borbama za oslobođenje Vardarske Makedonije borilo se oko 66.000 boraca u sedam divizija i tri korpusa, koji su nakon oslobođenja Vardarske Makedonije nastavili borbe za oslobođenje Srbije. Petnaesti makedonski korpus učestvovao je u borbama na Sremskom frontu i u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, maja 1945. godine.
| kraj 1941 | kraj 1942 | sept. 1943 | kraj 1943 | kraj 1944 | |
|---|---|---|---|---|---|
| broj vojnika NOV | 1.000 | 2.000 | 10.000 | 7.000 | 66.000 |
Ukupno je u Vardarskoj Makedoniji od 1941. do novembra 1944. godine poginulo oko 24.000[1] ljudi, pri čemu: 7.000 Jevreja, 6.000 Srba, 6.000 Makedonaca, 4.000 Albanaca i 1.000 Bugara.[2] Ovde su uključeni oko 3.000 „kolaboracionista“, „kontrarevolucionara“ i civilnih žrtava. Jevreji su uglavnom stradali u koncentracionim kampovima a oko 14.000 ljudi je stradalo u borbama od čega 5.000 Makedonaca.
Galerija[uredi | uredi izvor]
Galerija ratnih fotografija[uredi | uredi izvor]
Galerija spomenika[uredi | uredi izvor]
-
-
Spomenik Stivu Naumovu u Bitolju -
Spomenik ženama borcima u NOB-u, Tetovo -
Spomenik palim borcima za slobodu, Skoplje -
-
Spomenik palim borcima u Delčevu -
Statua Čedeta Filipovskog u Gostivaru -
Statua na Spomeniku narodnoj revoluciji u Kumanovu -
Statua Josifa Josifovskog u Prespi -
Statua Kuzmana Josifovskog u Prilepu -
Spomenik Revoluciji naroda Makedonije u Bitolju -
Spomenik Vere Jocić u Makedonskoj Kamenici
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1962. godina, 690. str.
- ^ Zerjavic, Vladimir. Yugoslavia Manipulations With the Number of Second World War Victims Publisher:Croatian Information Centre, ISBN 978-0-919817-32-6 [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. mart 2016), Pristupljeno 9. 4. 2013.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- ZBORNIK NOR-a. tom VII – BORBE U MAKEDONIJI – knjiga 1. – juli 1941. - septembar 1943.
- ZBORNIK NOR-a. tom VII – BORBE U MAKEDONIJI – knjiga 2. – septembar–decembar 1943.
- ZBORNIK NOR-a. tom VII – BORBE U MAKEDONIJI – knjiga 3. – juni 1943.– avgust 1944.
- ZBORNIK NOR-a. tom VII – BORBE U MAKEDONIJI – knjiga 4. – mart 1943 – novembar 1944.
- Grupa autora: NOB Makedonije
- Dane Petkovski, Vlado Strezoski: Borbena dejstva u Zapadnoj Makedoniji 1941–1944.
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1962. godina.
- Vojna enciklopedija (knjiga peta). Beograd 1973. godina.
- Makedonska enciklopedija (knjiga druga). „MANU“, Skoplje 2009. godina.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Šablon:Narodni heroji-Severna Makedonija
Jugoslavija u Narodnooslobodilačkoj borbi | ||
|---|---|---|
| Republike i pokrajine |  | |
| Regije | ||
| Gradovi-heroji | ||
| Ostali gradovi i mesta | ||
| Ostalo | ||
