Mala hidroelektrana Sveta Petka

Mala hidroelektrana „Sveta Petka“
Mala hidroelektrana „Sveta Petka“ sa kanalom za dovod vode u mašinsku zgradu
Osnovni podaci
Država	Srbija
Najbliže naselje	Ostrovica
Reka	Nišava
Prva sinhronizacija	21. septembra 1908.
Podaci o jezeru
Podaci o elektrani
Broj turbina	3
Tip	pribranska
Instalisana snaga	0,400 MW

Mala hidroelektrana „Sveta Petka“ prvi je objekat te vrste podignut u Sićevačkoj klisuri na reci Nišavi, kod sela Ostrvica 1908. godine, u tadašnjoj Kraljevini Srbiji. Imajući u vidu da se hidrocentrale grade na mestima gde postoji dovoljno tekuće vode u smislu količine i visinske razlike, 1899. godine određeno je mesto hidrocentrale na reci Nišavi, kod manastira Svete Petke, na kojoj je sagrađena hidroelektrana po projektu mašinskog inženjer Aćima Stevovića. On je projektovao branu, kanal za dovod vode i mašinsku zgradu hidroelektrane, dok je isporučilac opreme Siemens-Schuckert Werke iz Nemačke projektovao hidroelektrično postrojenje.

U radu je od 1908. godine, i do danas neprekidno radi bez ozbiljnijih remont od početka proizvodnje. Tako dug radni vek doživele je zahvaljujući radnicima koji su je redovno održavali više od 100 godina.

Položaj

Geografski položaj

Hidroelektrana „Sveta Petka“ locirana je na izlazu iz Gradištanskog kanjona Sićevačke klisure, 17 km dugačka i 35—400 m duboka, u istočnom delu nevelike Ostrovičke kotline, koja se nalazi na dnu pliocenskog jezera odakle je počelo kanjonsko usecanje Nišave u jezerski pod, i formiranje Gradištanskog kanjona a potom i ostatka Sićevačke klisure kao probojnica reke Nišave koja sa istoka prema zapadu teče između južnih padina Svrljiških planina (Pleš i Pernatica) i severnih krajeva Suve planine (Oblik).

Kompozitna Ostrovička kotlina predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline Niška, Ostrovička i Belopalanačka kotlina. Tim rasednim linijama i zonama zapravo je određen pravac usecanja, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.

Geografski položaj

• Severna gografska širina: 40° 35′ 28"
• Istočna geografska dužina: 22° 01′ 05"
• Nadmorska visina: 260 m

Mikrolokacija

Locirana na izlazu iz Gradištanskog kanjona, njena infrastruktura se nalazi na levoj obali reke Nišave, stotinak metara južno od međunarodnog magistralnog puta i železničke pruge, Niš—Sofija—Istanbul, 22 km od Niša i 12 km od Niške Banje. Na tom mestu međunarodna železnička pruga sa desne obale Nišave prelazi na levu i nakon prolaska kroz četiri tunela napušta Sićevačku klisuru. Takođe, uz desnu obalu Nišave počev od hidroelektrane i manastira Sveta Petka Ivarica, u Gradištanskom kanjonu, uzvodno prema Crvenoj Reci, prosečen je, i jednim delom izgrađen kroz 13 tunela, ukupne dužine 1.045 m, međunarodni put, E-80, Niš—Sofija—Istanbul.

Hidroelektrane „Sveta Petka“ uajedno sa objektima materijalne i duhovne kulture (od posebnog značaja) u Sićevačkoj klisuri (jednom, malo spominjanom, stecištu monaških zajednica u Srbiji, nekoj vrsti male „svete gore“, u teškim vremenima turske okupacije spada u jednu od turističkih atrakcija ovog dela Srbije).

Uslovi koji su vladali u niškom kraju pred izgradnju hidrocentrale

Jedna od glavnih karakteristika početaka istorije novovekovne srpske države nakon njenog oslobašanja od Osmanlijskog carstva, jeste, ne samo da se pobedi (vekovna) zaostalost, izazvana poznatim istorijskim okolnostima, već i namera da se u toj borbi Srbija što je moguće bliže „primakne“ razvijenim zemljama. Elektrifikacija zemlje je bila od posebne važnosti. U sklopu tih težnji nastalo je deset malih hidroelektrana Elektroprivrede Srbije koje su, svaka za sebe, pravi mali muzeji.

„ Posmatrane u svetlu istorije tehničkog razvoja zemlje, te hidroelektrane predstavljaju početak modernog doba u Srbiji. Pogotovu onih prvih pet, najstarijih: „Pod gradom“, „Vučje“, „Sveta Petka“, „Gamzigrad“ i „Moravica“. Retko se koja zemlja može pohvaliti hidroelektranama koje proizvode električnu energiju više od sto godina! A Elektroprivreda Srbije ih ima pet – ove stogodišnjakinje i dalje neumorno krote vodotokove. ”

Prva javna elektrana u Srbiji je termoelektrana na dunavskoj padini dorćolskog kvarta koja je puštena u rad 6. oktobra 1893. godine. U njoj su se nalazile tri horizontalne parne mašine koje su okretale devet dinamo-električnih mašina koje su proizvodile 443 kW snage jednosmerne struje. Izgradnji ove termoelektrane prethodila je borba srkih stručnjaka za prihvatanje električnog načina osvetljenja nad gasnim, koje je zagovarao deo beogradske (naučne i ostale) javnosti u drugoj polovini osamdesetih godina 19. veka.

Hidroenergija, kao primarna energija, vekovima se koristila za dobijanje mehaničke, a duže od sto godina i električne energije. Eminentni srpski stručnjak Đorđe Stanojević uspeo je da iz drugog pokušaja uvede Srbiju u Teslin vek elektrike.

„ Naime, 1900. godine počinje da radi hidroelektrana „Pod gradom” u Užicu na Đetinji, prva elektrana u Srbiji po Teslinim principima naizmeničnih struja, četiri godine nakon početka rada hidroelektrane na Nijagari. Kraljevina Srbija, jedna od najmanjih evropskih država 19. veka, zahvaljujući svom geografskom položaju imala je sve uslove da nastavi sa daljom izgradnjom hidrocentrala. Nalazila se u središtu Balkanskog poluostrva, širila se od reka Save i Dunava na jug, između reke Drine na zapadu i Timoka na istoku; središte zemlje činio je sliv Velike Morave. ”

Niške vlasti nakon sve veće ekspanzije grda i njegove industrije brzo su shvatile da je neophodno da u gard uvedu elektriku. O tome se pisalo najpre u beogradskim novinama krajem 19. veka, a onda i u niškim novinama Trgovinski glasnik, u kome 1895. godine piše da će i

„ ...druga prestonica srpskog kralja, Niš, dobiti električno osvetljenje i da se na jednoj nedavnoj sednici povela o tome reč i odmah su određena lica koja će naći stručne i solidne firme za ovaj cilj. ”

Ovaj prvi pokušaj, s kraja 19. veka je propao (kao i neki drugi), možda zato što su sredstva za ovu namenu dolazila više iz privatnih i mesnih, nego iz državnih izvora. Imajući u vidu da se hidrocentrale grade na mestima gde postoji dovoljno tekuće vode u smislu količine i visinske razlike, 1899. godine je čak određeno mesto hidrocentrale na reci Nišavi, u Sićevačkoj klisuri kod manastira Svete Petke. U svojoj knjizi Đ. Stanojević je zapisao:

Posle Morave, na red bi došla Nišava, koja se vrlo zgodno može upotrebiti u Sićevačkoj klisuri, kod manastira Svete Petke i tu dobijena struja sprovesti u Niš.

Kako je ovaj projekat trebalo je da finansira niška opština, bilo je potrebno oko deset godina da se ta ideja i realizuje. Kao razlozi spore realizacije mogu se, pored finansijskih, navesti problemi sa lokalnim stanovništvom oko koncesije za korišćenje vode, ali i smena dinastija i promena vlasti 1903. godine.

Istorija

I tako posle desetak godina „mudrovanja” sve je počelo prvih godina 20. veka kada je mašinski inženjer iz Niša Aćim Stevović po odluci grada Niša i države Srbije, najpre bio angažovan na utvrđivanju osnovnih parametar buduće hidroelektrane — lokacije na kojoj će biti izgrađena, a potom, i na projektovanju brane, kanala i mašinske zgrade.

Kako se tada govorilo, „Ofertilna licitacija“ raspisana je pred kraj 1905. godine 21 u cilju nabavke i montiranja odgovarajuće opreme, s rokom podnošenja ponuda od mesec dana. Licitacija je održana 28. januara 1906. godine. Kako je firma Siemens-Schuckert Werke (Nemačka) dala najbolju ponudu, njoj su povereni svi elektromašinski radovi nakon što je Opština grada Niša sa ovom firmom marta 1906. godine potpisali ugovor o izradi i montaži dve Francisove turbine, od po 300 KS (ili 220 kW) sa ručnom i automatskom regulacijom, i mogućnošću ugradnje treće istih karakteristika. Ugovor je sadržao i:

„ ...odredbe o postavljanju generatora snage 250 kW za proizvodnju trofazne struje učestalosti 50 Hz, izgradnju dalekovoda dužine 25 km, projektovanju i podizanju visokonaponske mreže sa trafostanicama, niskonaponske mreže prema urbanističkom planu grada Niša sa 3000 sijaličnih mesta, kao i postavljanju telegrafskog voda od hidrocentrale do zgrade Opštine u Nišu. Za niskonaponsku mrežu traženo je da napon ne bude viši od 150 volti. ”

Građevinski radovi na brani okončani su 1907. godine, a prrvih dana januara iste godine počeli su radovi na montaži elektromašinske opreme. Montiranje dva turbinska agregata (agregat čine turbina i generator) trajalo je oko tri i po meseca.

Istovremeno, sa gradnjom centrale na drvenim stubovima razvučeni su bakarni provodnici dalekovoda napona 8 kW, a na betonskim postoljima postavljeno je 10 trafo-stanica sa transformatorima snage 50 kV, tako da su planirani radovi na elektrifikaciji grada Niša bili završeni do kraja avgusta 1908. godine. U gradu Nišu su bile postavljene ulične svetiljke uobičajenog izgleda za ono vreme - sa krivim nosačima, senilom i ugrađenim sijalicama. Sijalice snage od 100 i 150 W nalazile su se na svim trafo-stanicama, trgovima i raskrsnicama. U centru grada na svakom niskonaponskom stubu bila je ugrađena svetiljka, a u ostalim gradskim ulicama sijalice su bile postavljene na svakom drugom stubu.

Hidrocentrala „Sveta Petka“, koja je od meštana nazvana „Vila na Nišavi“, puštena je u probni rad 21. septembra 1908. godine uz prisustvo najviših državnih i crkvenih vlasti na čelu sa princom prestolonaslednikom Đorđem Karađorđevićem koji je na tim povodom održanoj svečanosti pustio u rad cenralu.

Kanal za dovod vode u mašinsku zgradu MHE „Sveta Petka“, instalisanog protoka 10,5 metara kubnih po sekundi

Bila je to prva državna elektrana koja je osvetljavala Niš, treća po redu, ali najveća u tadašnjoj Kraljevini Srbiji koja je električnom rasvetom snabdevala Niš koji je dobio novi izgled, a njegovi stanovnici započeli su novi način života. Zanimljivo je da grad tada još nije imao rešeno pitanje vodovoda i kanalizacije!

Događaji nakon puštanja centrale u rad

U momentu puštanja električna struja iz ove hidroelektrane napajala je 3.000 sijalica. Tri godine kasnije struja je počela da se koristi i u niškoj industriji. Na gradsku električnu mrežu najpre je priključena Predionica pamuka Niške štedionice, potom Automatski mlin Okružne banke, pa Železnička radionica, Pivarsko društvo „Nišavac“. Tek mnogo godina kasnije nišlije su počele da, pored osvetljenja, koriste elektriku i za retke električne aparate, koji su predstavljali statusni simbol onog vremena.

Treći agregat koji je planiran pri ugovaranju prethodnih radova, pušten je u rad 1927. godine, zajedno sa nizvodno izgrađenom drugom hidroelektranom „Sićevo“ u Sićevačkoj klisuri.

Iz arhivskih dokumenata o radu hidrocentrale može se zaključiti da je niška opština prodajom električne energije podmirivala više od 50%, a ponekad i do 80% svog budžeta.

U Prvom svetskom ratu ni centrala, ni mreža nisu pretrpele veća oštećenja. Po završetku rata, Niš je na osnovu ratne odštete dobio potreban materijal i opremu za obnovu grada. Od toga su rekonstruisani dalekovod od HE „Sveta Petka“ do Niša i celokupna visokonaponska mreža, a drveni stubovi zamenjeni su čeličnim. Pored toga, bilo je mogućnosti za proširenje centrale „Sveta Petka“.

Montažu trećeg agregata uradila je „Fabrika mašina i livnica Pejić-Stefanović i komp.“ početkom 1927. godine. Ovim proširenjem instalisana snaga hidrocentrale „Sveta Petka“ dostigla je kapacitet od 750 kW, koliko iznosi i danas.

Građevinsko-tehničke karakteristike centrale

Tip brane	Betonski prag u reci
Visina	4 metra
Ukupna snaga turbina	3 turbine od 220 kW — ukupno 660 kW Dve Francis turbine – proizvođač „M. Voith Heidenheim“ - 1908 Jedna Pelton turbina - „proizvođač M. Voith Heidenheim“ - 1931
Generatori	3 generatora naizmenične trofazne struje od 200 kW — ukupne snage 600 kW Dva generator -proizvođača „Siemens-Schuckert Werke“ Wien -1908 Jedan generator - proizvođač „Siemens-Schuckert“ - 1927.
Instalisani protok	10,5 metara kubnih po sekundi
Moguća godišnja proizvodnja	3,10 GWh

Literatura

• „Bela knjiga Elektroprivrede Srbije” JP EPS, Beograd (2011)
• „Od Đetinje do Đerdapa” ZEP, Beograd (1979)
• Nebojša Stanković „U kamenu voda, iz vode svetlost“ JP „Elektrodistribucija Leskovac”, Leskovac (2003)
• „Hidroelektrane ED Jugoistok – Niš“ PD „Jugoistok“, Niš (2011)

Spoljašnje veze

• Pet hidroelektrana starijih od sto godina — Politika Beograd od 06.05.2012.
• Realizovani projekti u obnovi MHE u Srbiji
• Todorović, Toma. „Hidroelektrana „Sveta Petka” iz 1908. radi i danas”. Politika Online. Pristupljeno 4. 9. 2020. 
• Nikola Tesla počasni građanin sela Sićeva („Politika”, 14. oktobar 2021)
• Lidija Georgijev Hidrocentrale na Nišavi stare 100 godina, "Sveta Petka" i "Sićevo" i danas proizvode struju - RTS Beograd, 15. januar 2022.