Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti
| Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti | |
|---|---|
 Crkva Uspenije Presvete Bogorodice u Vetanskom manastiru | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Veta |
| Opština | Bela Palanka |
| Država |  Srbija |
| Koordinate | 43° 13′ 30″ N 22° 8′ 18″ E / 43.22500° S; 22.13833° I |
.svg)  Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti na karti Srbije | |
| Vrsta spomenika | manastir |
| Vreme nastanka | 14. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti, odnosno Vetanski manastir je srednjovekovni srpski manastir posvećen Uspenju Presvete Bogorodice u sastavu Niške eparhije Srpske pravoslavne crkve. Prema jednom predanju, koje je ujedno i najstarije, manastir je najverovatnije iz vizantijskog perioda, mada pouzdanih podataka o vremenu kada je podignut nema. Prvi pisani podaci potiču iz 17. veka, kada je on obnovljen. [a]
Manastirska crkva liči na običnu zgradu, ne pripada nijednom građevinskom stilu i nema naročite arhitektonske vrednosti. Izuzev putira koji su poklonili ruski vojnici za pokoj duša svojih drugova izginulih u oslobodilačkom ratu 1854. godine, crkva je bez posebnih verskih i istorijskih vrednosti. Manastir nije imao struju i vodu sve do 2016. godine kada je priključen na elktričnu i vodovodnu mrežu.[1] Do tada se manstir vodom snabdevao sa manastirskog kladenca, a noću je osvetljavan svećama i kandilom.
Zaštita[uredi | uredi izvor]
Manastir je uvršten u Spomenik kulture od velikog značaja Republike Srbije pod rednim brojem SK 230.[2]
Položaj manastira i prilazni pravci[uredi | uredi izvor]
Manastir se nalazi u ataru sela Veta, na severnim padinama Suve planine, u podnožju njenog najvećeg vrha Trem (1.810 m), nekada uz sam stari rimski put Via Militaris koji je povezivao Evropu i Malu Aziju, danas osam kilometara jugozapadno od Crvene Reke na međunarodnom putu Niš — Dimitrovgrad, u opštini Bela Palanka.
Manastirski kompleks smešten je osam kilometara jugozapadno od Crvene Reke i međunarodnog puta E-80, M1.12:Niš - Pirot - Gradina (Opština Dimitrovgrad) - (Bugarska), na živopisnom i teško pristupačnom, gusto pošumljenom severnom predelu Suve planine, jugozapadno od sela Veta, na 680 metara nadmorske visine. [3]
- Geografski položaj
- Severna gografska širina: 43° 20′ 28"
- Istočna geografska dužina: 22° 05′ 01"
- Nadmorska visina: 680 m
Prilazni pravci[uredi | uredi izvor]
Prvi pravac, i najpristupačniji prilaz do sela Veta i manastira, je sa međunarodnog puta Niš — Dimitrovgrad iz naselja Crvena Reka. Put dug osam kilometara je jednim delom asfaltni, do sela Glogovac u dužini oko 4 kilometra, a drugim delom makadamski do sela Veta, takođe u dužini od oko 4 kilometra. Od sela Veta do manastira vodi, teško prohodan poljski put, u dužini od 1.375 metara, usečen između vetanskih njiva i bašti, koji je u kišnom periodu zbog blata teško prohodan.
Drugi pravac, iz koga se može doći do manastira Uspenije Presvete Bogorodice u Veti dužine je 3.135. metara i polazi od Bojaninih Voda, poznatog niškog odmarališta i zimskog skijaškog centra na Suvoj planini, do koga se stiže solidnim asfaltnim putem iz Niša. Ovaj pravac je jednim delom makadamski šumski put do mesta zvanog Beliš ispod Sokolovog kamena [b] a drugim delom pešačka staza kroz šumu i livade kojom se stiže do manastira.
Treći pravac, je pešačka staza kroz šumu i pašnjake severnih obronaka Suve planine, u dužini od 3.810 metara. Ovaj pravac uglavnom koriste planinari, ljubitelji prirode i vernici iz Niša i okoline, jer je najkraći put do manastira. Pravac polazi iz sela Gornja Studena u gradskoj opštini Niška Banja, do koga se stiže solidnim asfaltnim putem kroz Jelašničku klisuru.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Nema pouzdanih podataka o tome kada je podignut manastir Uspenije Presvete Bogorodice. U pregledu crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda u izdanju SANU iz 1950. godine piše:
| „ | „Vetski manastir kod sela Vete ispod Suve planine, sa crkvom Uspenja Bogorodice. Nije proučen.“[4] | ” |
Prema verovanju manastir Uspenije Presvete Bogorodice je zadužbina Mrnjavčevića. Kada je Osmanlijsko carstvo osvojilo krajeve današnje istočne Srbije 1386. godine, manastirska crkva je srušena. Najverovatnije je manastir obnovljen 1686. kada je sagrađena i „ćelija“ (konak). O kakvom se konaku i samom manastirskom kompleksu radi nema pisanih tragova.[5] Da je prva obnova manastira najverovatnije izvršena u 17. veku, govore činjenice da se postojanje manastir ne spominje, poslednjem sačuvanom turskom popisu iz 1595.. godine, nastalom u vreme vladavine Murata Trećeg (1574-1595).
Prvi pisani podaci o manastiru i njegovim objektima nađeni su u zapisu jeromonaha Silivestera ostavljenom 22. februara 1686. godine na rukopisnom liturgijskom zborniku.[6]
Po drugom do danas sačuvanom predanju, zabeleženom u knjizi Mihajla Spiridonovića novu crkvu, drugačijeg oblika od prethodne, sagradili su meštani na istom mestu. Kada je završena gradnja crkve, u ovom kraju obrazovana je i parohija koju su sačinjavala sela Veta, Toponica, Kosmovac i Tamnjanica.[7]
|
U Rusko-turski rat (1735-1739) Habsburška monarhija je ušla 1737. godine na rusku stranu da bi dobila deo osvojenih oblasti, ali je bila primorena da sklopi poseban mir sa Turskom, predavši severnu Srbiju, severnu Bosnu i Olteniju, i omogućivši Osmanlijama da odole ruskom pritisku ka Carigradu. U Austrijsko-turskom ratu 1737. godine manastir je porušen.[5] Obnova je pokušana u 19. veku, u vreme Prvog srpskog ustanka, o čemu u svojim istraživanjima Borivoje Rajković navodi:
| „ | da se izgradnja manastira vezuje za boravak Hajduk Veljka, koji je zaželeo da podigne manastir u hajdučkoj Suvoj planini, na zaštićenom mestu gde hajduci slobodno mogu da dolaze i mole se. Zato je hram podignut pod samom planinom.[8] | ” |
Manastir je ponovo obnovljen 1869. godine na inicijativu Mladena Stojića iz Vete[9], o čemu u pravoslavnom kalendaru „Sveti car Konstantin“ za 1942. godinu stoji:
| „ | U selu Veti sreza belopalanačkog nedaleko od žel.stanice Crvena Reka nalazi se manastir vetanski kome pripada i parohija vetanska. | ” |
U doba Osmanskog carstva u vetanskoj crkvi služio je sveštenik Spasa, a posle njega njegov sin Bogdan Popović, sve do 1890. godine. Pop Bogdan ne samo da je podigao manastirski konak već je i doveo bratiju, koja ne samo da se molila Bogu već je prosvećivala narod.
Neposredno pred oslobođenje južnih krajeva Srbije od Osmanlija, 1877. godine, u manastiru se tajno sastajao Niški komitet, koji su predvodili Nikola Rašić i prota Petar Ikonomović. Komitet je imao zadatak da na ovom prostoru doprinese pometnji u turskoj vojsci, delujući oružano u njenoj pozadini.[10]
Bogdanovom zaslugom podignuta je pored crkve škola u kojoj su srpsku decu učili učitelji: Nikola iz Tetova, neki Sreten a zatim monah Veljko. Tako je manastir jedno vreme bio i snažan duhovni i prosvetni centar celog kraja ispod Suve planine. Bitnu ulogu u tome imao je sveštenik Bogdan Popović. i bratstvo manastira koje je imalo ne samo versko već i prosvetnu ulogu. Popović je kao duhovnik ove crkve u njoj ostao do 1890. godine. Od tada, pa sve do 1901. godine, vetanska parohija bila je u nadležnosti sveštenika susednih parohija.
U vremenu od 1894. do 1899. godine paroh Vetanskog manastira je bio Bogdanov rođeni brat Ilija Popović, inače, paroh susedne Špajske parohije. Posle Ilije Popovića, verske radnje u vetanskoj parohiji obavljao je gornjostudenički jerej Stanko Zlatanović, da bi 1901. godine parohija konačno pripala manastiru Uspenija Presvete Bogorodice u Veti.[11] Od tada su starešine manastira bili ujedno i parosi. Poznati parosis su bili; jeromonah Joakim, jeromonah Vićentije, iguman Danilo Sinko, jeromonah Serafim i jeromonah Jakov.
Tokom Prvog svetskog rata manastir je opustošila bugarska vojska koja je okupirala ovaj deo Srbije. Jeromonaha Lukijana, koji je u ratnom periodu služio u Vetanskom manastiru, 1916. godine su Bugari zarobili i držali u zatočeništvu sve do 1919. godine, kada se vratio u manastir i služio do svoje smrti 1932. godine. Seljani Vete su ga 1923. optuživali za nasrtljivost prema ženama.[12]
Drugi svetski rat je Vetanskom manastiru doneo nova razaranja.[13] Pošto je na prostoru Veta, Kosmovac, u podnožju Suve planine formiran prvi ravnogorski štab za Niš i okolinu, jeromonah manastira Vata Danilo Sinko sa oficirima ovog štaba odmah je započeo saradnju. Pomagao ih je moralno i materijalno, a na početku rata sakupljao je i oružje, preko poverljivih ljudi iz okolnih sela. Porerd toga Sinko je držao zborove po selima na kojima je propovedao i agitovao za ravnogorske organizacije.[14] Nakon saznanja za zajedničke aktivnosti starešine Vetanskog manastira, i četničkog pokreta, u maju 1942. godine, kao i u Velikom ratu, bugarska okupaciona vojska nakon što je u konaku pronašla oružje i municiju koje su pripadnici četničkog pokreta Draže Mihailovića u njemu sakrili, spalila su manastirski konak do temelja i crkvu na kojoj je izgoreo krov, dok su zvonik minirali. Bugari su iza sebe ostavili pravu pustoš. Najstariji meštani Vete i Kosmovca upoređuju ovaj čin Bugara sa Čerkezima koji su na identičan način uništili manastir. Nakon ove akcije Bugari su starešinu manastira Danila Sinka, sa još šest kaluđera, odveli u logor na Crvenom Krstu u Nišu.[v]
Neposredno nakon Drugog svetskog rata, jeromonah Danila Sinka vratio se u opusteli manastir. Manastirska crkva je ubrzo potom popravljena. Krov na crkvi u celosti je sanirao meštanin sela, Jovan Milenković. Iguman Danilo Sinko upokojio se 1959. godine i sahranjen je u manastiru Veta. Nakon njegove smrti, iguman je postao sabrat manastira, jeromonah Jakov Blagojević, koji je obnovu manastirskog komplekasa započeo sa upravom manastira 1972. godine.
Manastirski kompleks[uredi | uredi izvor]
Manastirski kompleks, koji nema ograđeno dvorište (portu), sastoji se od:
- Crkve Uspenije Presvete Bogordice,
- Zvonare,
- Dva konaka, od kojih je jedan u sklopu sa ekonomskom zgradom (štalom, šupom i plevnjom) a drugi u obliku spratne zgrade sa podrumom i sobom za stanovanju na spratu,[g],
- Manastirskog groblja,
- Manastirkog kladenca (izvora), na manastirskom imanju.
Crkva Uspenije Presvete Bogorodice[uredi | uredi izvor]
Manastirska crkva koja je posvećena uspeniju Presvete Bogorodice je skromna jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj i otvorenom pripratom na zapadnoj strani i ne pripada ni jednom arhitektonskom stilu.
Zasvedena je poluobličastim svodom koji je položen na bočne pilastre. Crkva je zidana od lomljenog i pritesanog kamena i cigle (priprata). Krov crkve izveden je na dve vode i pokriven crepom.[15]
U pripratu se ulazi sa zapadne strane kroz trem koji čine tri jednostavne arkade. Dimenzije priprate su: dužina 5,55 metara i širina 5,62 m. Vrata sa arkadom su širine 1,18 m. a visine 2,53 m. Širina arkada na priprati sa zapadne strane, sa leve strane ulaza je 1,.07, a visina 2,24 m. Arkada sa desne strane ulaza je širine 1,19 m. a visine 2,53 m. Ostale tri arkade na priprati sa južne strane su sve iste: širine po 0,92 m. i visine 1,96 m. Stubovi na arkadama su dimenzija: na zapadnoj strani krajnje levi 0,61 m. i ima oblik latiničog slova “L” Ovu dimenziju i oblik ima stub i na desnom zapadnom uglu priprate, dok stubovi na ulaznoj arkadi su dimenzije 0,46 h 0,30 m. Stubovi na arkadama sa južne strane su dimenzije: prvi-ugao 0,50 h 0,30, drugi 0,47 h 0,30 m i treći 0,48 h 0,30 m. Između stubova je niska ograda takođe od opeke visine 0,53 m i debljaine 0,16 m.[15]
Ukupna dužina crkve sa pripratom je 13,04 metara (južni zid) bez polukružne apside, a sa apsidom je 14,19 metara. Crkve ima jedna vrata sa zapade strane dimenzije: visina 1,64 m i širine 0,85 m. Vrata su od drvenih dasaka. Bila su i vrata na severnom zidu crkve, ali ih je jeromonah Georgije zazidao.
Unutrašnjost crkve je slabo osveteljena. Dnevna svetlot prodire kroz dva prozora na južnom zidu dimenzije 0,78 h 0,55 m. i jedim prozorom na apsidi dimenzije 0,57 h 0,27 m. (spoljna mera).[15]
Pod crkve pokriven je brodskim podom (podom od dasaka). Unutrašnji zidovi crkve i njena priprata nisu živopisani.
Ikonostas je od drveta, skromno urađen, bez ikakvih ukrasa. Izrađen je posle paljevine crkve i konaka. Na ikonostasu u gornjem delu, pri vrhu, su ikone Svetih Apostola, a u donjem delu svetaca: levo od dveri je ikona Majke Božije sa malim Isusom u krilu, a desno od dveri je takođe velika ikona Iusa Hrista. Na vrhu ikonostasa je drveni krst.[15]
U manastiru se čuva Putir iz 1854. godine, koji su ruski vojnici darivali manastiru za pokoj duša svojih drugova koji su izginuli u oslobodilačkom ratu.
Tokom renoviranja crkve i uklanjanja ikona koje su stradale od zuba vremena razbojnika i vojnika koji su do tada razarali ovaj manastir, među oštećenim ikonama otkrivena je i jedna ruska - litografija Uspenija presvete Bogorodice na kojoj su predstavljeni i sveti monasi Kijevsko - pečerske lavre od njenog nastanka do danas. Ova ikona je inače poznata kao zaštitnica lavre.
Zvonara[uredi | uredi izvor]
Zvonara se nalazi na platou gde i sama crkva Uspenije Presvete Bogorodice, na južnoj strani. Izgrađena je od drveta i blata, tipa kovanice. Krov je na četiri vode, pokriven crepovima, na čijem je završetku metalni krst. U osnovi-temelju je pravougaonog oblika dimenzije 3,00 h 2,77 metara. Zidovi su kosi i pri vrhu se prikupaljaju (piramidalno). Visina zvonare sa krovom je 5,50 metara, a bez krova je 4,20 metara.[16]
Zvonara je na dve etaže. U prizemlju je prostorija (soba) sa vratima, bez prozora. Tu prostoriju meštani sela Vete su prozvali Valerijeva kelija, jer je monah Valerij Žiber, Rus, u njoj živeo. Visina ove prve etaže i kelije je 2,10 metara.[16]
Sprat zvonare je visine kao i prostorija ispod, 2,10 metara, otvoren i sa ogradom. Na sprat se dolazi merdevinama sa istočne strane. Na drvenim gredama ispod krova okačeno je i crkveno zvono.[16]
Zvonara ima samo jedno zvono, koje je isključivo namenski izliveno za potrebe manastira 1893. godine, u Vojno-tehničkom zavodu u Kragujevcu. Na zvonu se vidi izliven natpis: „Uprava vojnotehničkih zavoda u Kragujevcu“ sa izlivenim grbom Kraljevine Srbije. Po obodu pri dnu zvona izliveno je: „Hram Uspenije Bogo Matere u Veti 1893 godine.[16]“
Obnova manastira[uredi | uredi izvor]
Obnova manstirske crkve obavljena je neposredno nakon Drugog svetskog rata. Tada je i celosti saniran krov na crkvi, uz pomoć dobrovoljnog rada meštana sela.
Obnovu manastirskog komplekasa započela je 1972. godine uprava manastira na čelu sa starešinom manastira jeromonahom Jakovom Blagojevićem.[17] Potom se obnove manastira prihvata jeromonah Georgije Žunić rođen 1961. godine, koji je juna 2003.godine došao u Vetanski manastir iz Poganovskog manastira. Odmah je prionuo na posao i do avgusta 2008, koliko je bio u ovom manastiru, popravio je crkvu sa pripratom, zvonaru i konake. Promenio je krov na crkvi, opravio konake i dogradio kupatilo, doveo vodu iz bunara koji je sam kopao u brdu poviše crkve.[6]
Potom, obnovu manastira je započeo jeromonah Stefan.[6] Vetanski manastir je naručio projekat novog manastirskog konaka koji je izradio arhitekta Saša Buđevac, ali gradnja konaka nije odmah počela usled nedostatka sredstva. Tek 2011. godine započeti su obimniji radovi na konaku, koji uz kraće i duže prekide traju i do današnjih dana.[6]
Poslednji radovi na obnovi manastira urađeni su 2016. a sastojali od dovođenja struje u Manstir i elektrifikacije njenih objekta. Tada je po prvi put od njegovog osnivanja unutrašnjost Manstir osvetljena elektičnim sijalicama, umesto kandilima i svećama.[1]
Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]
Zahvaljujući regionalnom centru „Jugoistok” Niš, koji je postavi 39 betonskih i drvenih stubova i 1.600 metara elektro mreže i u manastir, u kojem od njegovog osnivanja nikada nije zasvetlela sijalica, dovede struju 2016. godine. Tako je Veta postao još samo jedan od brojnih manastira u Niškoj pravoslavnoj eparhiji u kojima je „Jugoistok” poslednjih godina 21. veka izašao u susret i uveo struju.[1]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Prvi pisani podaci o manastiru i njegovim objektima nađeni su u zapisu jeromonaha Silivestera ostavljenom 22. 2. 1686. godine na rukopisnom liturgijskom zborniku.
- ^ Jedan od vrhova Suve planine.
- ^ U izveštaj nemačkog komandanta Srbije, Hofmana od 30. avgusta 1942. između ostalog piše: Kod Vete (22 km severoistočno od Niša) izvršena je jedna akcija čišćenja sa potpunim uspehom. Zaplenjena su 2 mitraljeza, 80 pušaka i dosta eksploziva. Kaluđeri iz manastira, predsednik opštine i 2 druga lica uhapšeni su i predati službi bezbednosti. U cilju odmazde, spaljen je manastir.
- ^ Ovu zgradu meštani zovu „Teodulina soba“ (po monahinji Teoduli.)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Manastiri Eparhije niške
- Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve
- Spisak spomenika kulture u Pirotskom okrugu
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v „Stigla struja u manastir Veta”. EPS Distribucija d.o.o. Arhivirano iz originala 12. 03. 2017. g. Pristupljeno 10. 3. 2017.
- ^ „Pravoslavna Eparhija niška, manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Veti”. eparhijaniska.rs. Pristupljeno 2021-12-26.
- ^ Mitić, D. Srednje ponišavlje - osnove strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu, 2006.
- ^ V. Petković.: Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Monografija, SAN, knj, CLVII, Naučna knjiga, Beograd, 1950.
- ^ a b Života V. Jocić. O crkvi belopalanačkog kraja. Belopalanački zbornik 2/2006. str. 57
- ^ a b v g d Bratislav Petrović Braca, Manastir Uspenije Presvete Bogorodice u Veti, Izdavač: C-print (2013)
- ^ a b Riznica dobara, Manastir Veta na sajtu Tradicija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. januar 2021) Pristupljeno 27.4.2013
- ^ Niški Vesnik, mart 2004. Borivoje Rajković: Hajduk Veljko oslobodio Belu Palanku, str. 6.
- ^ Života V. Jocić. O crkvi belopalanačkog kraja. Belopalanački zbornik 2/2006. str. 76
- ^ Todor Stanković, Uspomene, priredila Borislava Lilić, Pirot 1997, 13.
- ^ Života Jocić, Belopalanački zbornik 2/2006. str. 76.
- ^ "Politika", 31. jan. 1923, str. 5
- ^ Sreten Dimitrijević. Ćutali smo sada govorimo. Niš 2005. Str. 5. i 6.
- ^ Vladimir Vučković Arhimandrit Danilo Sinko 1895-1959, [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jun 2016) Istorijski arhiv Niš
- ^ a b v g Bratislav Petrović Braca, Manastir Uspenije Presvete Bogorodice u Veti, Izdavač: C-print (2013) str.15-19
- ^ a b v g Bratislav Petrović Braca, Manastir Uspenije Presvete Bogorodice u Veti, Izdavač: C-print, (2013) str.20
- ^ Glas Pravoslavne eparhije niške- God. VI. Broj 2. 1972. Niš. Str. 48.
