Manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Crkva Svetog Georgija.
Manastir Svetog Đorđa
Manastir Svetog Đorđa
Osnovni podaci
Tippravoslavni manastir
JurisdikcijaMPC — Ohridska arhiepiskopija, SPC
Osnivanje14. vek
OsnivačStefan Milutin
PosvećenSveti Đorđe
Arhitektura
StilSrpsko-vizantijski
Lokacija
MestoStaro Nagoričane
Država Severna Makedonija
Koordinate42° 11′ 54″ N 21° 49′ 42″ E / 42.19833° S; 21.82833° I / 42.19833; 21.82833
Manastir Svetog Đorđa na karti Severne Makedonije
Manastir Svetog Đorđa
Manastir Svetog Đorđa
Manastir Svetog Đorđa na karti Severne Makedonije

Manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu je srpski srednjovekovni pravoslavni manastir koji se nalazi u selu Staro Nagoričane, 13 km istočno od Kumanova. Manastir je posvećen Svetom velikomučeniku Georgiju i zadužbina je srpskog kralja Milutina.[1]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prema natpisu urezanom u kamenu gredu iznad otvora zapadnog portala, crkvu Svetog Đorđa je sagradio srpski kralj Milutin 1312/1313. godine na temeljima starije crkve. Kralj je dao da se nadzida gornji deo, na porušenim zidovima hrama. Freske u crkvi su završene 1317/18. godine, u vreme igumana Venijamina, o čemu govore natpisi u crkvi iznad zapadnog portala. Freskopis su 1318. godine dovršili slikari Eutihios i Mihael.[2] Stefan Dečanski se 1330. godine, uoči bitke sa bugarskim carem Mihailom Šišmanom, molio u nagoričkoj crkvi pred ikonom Svetog Đorđa. Krajem 16. veka bilo je prepravki u gornjem delu crkve, o čemu svedoči zapis na jednoj opeci.[3]

Godine 1927. manastir i selo su posetili brojni svetski stručnjaci vizantolozi, koji su boravili u Beogradu, na Svetskom kongresu vizantologa.[4] Francuski stručnjak Mije je nekoliko dana produžio boravak u manastiru, da bi ga na miru proučio a potom i pisao radove, o divnim i interesantnim freskama.[5]

Do 1929. godine hram je bio u očajnom stanju. Zidovi sa spoljašnje strane su bili zatrpani naslagama šuta i zemlje do visine od jednog metra. Pod crkve je bio kompletno podignut. Neke freske su bile upropašćene potpisima posetilaca.[6] Bugari su 1917. godine oko crkve i unutar nje kopali do dva metra dubine, tražeći grob cara Mihaila Šišmana, koji je poginuo u bici kod Velbužda 1330. godine. Glavni inicijator obnove hrama je bio tadašnji mitropolit skopski Varnava. Po rečima predsednika opštine Staro Nagoričane, Spire Dimitrijevića (1931)[7] manastirski hram je propadao od vlage, koju su privlačili grobovi iskopavani u porti. Zato je zatvoreno groblje i krenulo se učvršćenjem temelja. Kada je su vršeni radovi - kopano oko hrama 1930. godine, otkrivena je velika neeksplodirana topovska granata[8] zarivena duboko u zemlji. U junu 1930. godine, pod rukovodstvom arhitekte Đurđa Boškovića, otpočela je obnova koja je završena 1932. godine. [9]

Prema legendi, na mestu današnjeg hrama vizantijski car Roman IV Diogen je u 11. veku izgradio crkvu iz blagodarnosti prema pustinožitelju Svetom Prohoru Pčinjskom, koji mu je prorekao uspon na vizantijski presto. Susreli su se tu, dok je mladi Adegeon (Diogen) bio u lovu. Budući car je zaista u toj oblasti, tada vladao kao "strateg". Prohor je u blizini današnje crkve živeo 28 godina u isposnici.[10] U vreme međuratne opravke postojali su "nekoliko koračaja" udaljeni od manastira, izvor i pomenuta isposnica posvećena Sv. Prohoru.[8]

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Hram je sagrađen u obliku upisanog krsta sa jednom kupolom na sredini i četiri manje, na zidovima starije crkve pravougaone izdužene osnove, postavljene u pravcu zapad-istok, sa polukružnom apsidom na istočnoj strani. Oltarski prostor je srazmerno veliki i posebna je celina, nastavlja se na prostor naosa, koji u svom istočnom delu ima sva tri dela po shemi upisanog krsta. Zamisao po kojoj je napravljen oltarski prostor i njegova srazmerna veličina govore o solunskom, odnosno carigradskom izvoru, zbog čega u tom pogledu prethodi prizrenskoj katedrali Bogorodici Ljeviškoj. Đakonikon je zatvorena prostorija, vratima spojena sa glavnim delom oltarskog prostora, a protezis povezan sa srednjim delom širokim lučno završenim otvorom, i potpuno otvoren prema naosu. Oba bočna dela oltarskog prostora su bez polukružnih niša na istočnoj strani. Naos, iznad koga je velika središnja kupola, je asimetrično projektovan i izgrađen jer mu je izostavljen zapadni travej u korist priprate, koja pokriva srazmerno veliku površinu. Priprata, pravougaona prostorija sa ulazom na sredini zapadnog zida, u prostornom smislu nastavlja naos, sa kojim je povezana preko tri lučno završena prolaza.[11]

Svi elementi gornje konstrukcije u zanatskom smislu su besprekorno urađeni. Poluobličasti svodovi sagrađeni za krake upisanog krsta, nose glavnu kupolu i pružaju se do obimnih zidova građevine. Udvojeni lukovi nose podužni poluobličasti svod (podužnog kraka krsta) iznad priprate.[12] Kalota, kružni tambur kupole i pandantifi u supstrukciji, izvedeni su kao i kod četiri ugaone kupole. Na zapadnoj strani supstrukcija velike kupole je prilagođena okolnosti što je noseći luk zamenjen punim zidom. Male kupole izgrađene na samim uglovima crkve, u oblicima slične velikoj kupoli, postavljene su na bočne poluobličaste svodove. Pandantifi se neposredno povezuju sa osnovnom supstrukturom, bez posebnih ojačanja. Posebnu pažnju zaslužuju krstasti svodovi u uglovima na presecima podužnog i poprečnog poluobličastog svoda, na dijagonalama kvadrata nad kojima je sagrađena velika kupola. Dva zapadna krstasta svoda su kvadratne osnove, a dva istočna pokrivaju celu dužinu istočnog traveja naosa, zbog čega im je osnova u obliku pravougaonika.[13]

Starija građevina je sazidana od blokova trahita koji ima sivožućkastu boju (sivi oker). Blokovi su dobro tesani, u pitanju su pravilni kvaderi sa dobro obrađenim ravnim površinama na licu građevine. Za obnovu crkve, korišćeni su kameni blokovi trahita od starije građevine, siga i opeka. Fasade mlađe faze sastoje se uglavnom od trahita. Opeka uokviruje kamene blokove, obrazuje u gornjim zonama površine u obliku ornamenta, lukove oko prostora, naosa i kupola, i vence po vrhu fasada i tambura kupola. Siga se javlja u manjim količinama, i to čini unutrašnje prozore na građevini i malim kupolama, zatim srednje okvire na tamburu velike kupole i vence ispod trifora. Opeka je sva pečena od istog materijala i ujednačene je debljine. Krovni pokrivač danas čine kamane ploče, a prvobitno su bili olovo i gleđosane keramičke ploče.

Manastir

Kod zapadne fasade, donji deo pripada starijoj građevini, kompaktan je i ujednačeno zidan.[14] Pilastri na konzolama severno i južno od portala, po visini iznad njega naknadno su ugrađeni u masu zida starije građevine. Za njihovu konstrukciju upotrebljen je kamen, kao i nešto opeke. U redu tesanika ispod venca bifore uklesan je niz podjednakih ritmično raspoređenih rupa. Njihove mere su 10×10 sa dubinom oko 5 cm. Mlađa faza obeležena je karakterističnim kombinovanjem kvadera kamena i opeke. Bočni prozori konstruisani su na istovetan način. Razlike su uočljive jedino u načinu zidanja i sistemu dekoracije. Uzani, jednodelni pravougaoni otvori, polukružno završeni, uokvireni su pojasom sige, redom vertikalno postavljene opeke i trostepenom arhivoltom. Spoljne arhivolte izvedene su na istovetan način, horizontalnim ređanjem opeke na bočnim površinama i radijalno na luku koji prati kružni otvor prozora.[15] Unutrašnja arhivolta, ukrašena je pojasom horizontalno postavljene opeke, zatim uskom trakom vertikalno postavljene opeke koju prati red krstastih lončića i nešto širi pojas formiran umetanjem opeka u malter bez nekog određenog sistema. Središnja bifora konstruisana je znatno sigurnije i pravilnije, gde je uokvirena velikim komadima kamena. Isti materijal iskorišćen je i za profilisani venac koji nosi otvor, dok su srednji stubić i polukružni otvor izvedeni od kamena crvene boje. Stopa i kapitel menoa bogato su profilisani, dok je samo telo stuba podeljeno po horizontali trakom na čvor, a po vertikali žlebovima sa spoljne i unutrašnje strane otvora. Luneta iznad otvora dekorisana je redovima opeke i i krstastim lončićima. Oktogonalne kupole iznad bočnih prostora priprate izlaze direktno iz ravni krova. Delovi postolja vidljivi su samo na severozapadnom i jugozapadnom uglu, izvedeni su u opeci i malteru. Centralna oktogonalna kupola počiva na kvadratnom postolju. Površine tambura oko otvora uokvirene su trakama od opeke i sige, a lunete iznad otvora popunjene su opekom i malterom.[16]

Južna strana

Donji deo zida južne fasade građen je blokovima trahita. Blokovi su nejednakih dimenzija, ali postavljeni u pravilnim horizontalnim redovima. Isti blokovi kamena, brižljivo klesani, korišćeni su za izradu okvira portala i jednodelnih otvora u zoni iznad njega. Na ravnoj površini zida uočljiv je niz rupa raspoređenih u dva horizontalna reda. Kod mlađe faze građenja korišćen je kamen u kombinaciji sa opekom. Granična linija između mlađe i starije građevine spuštena je između gornjih pilastara, koji su postavljeni u produžetku centralnog luka. Na fasadi se vidi da se zid starije građevine završava u jednoj vodoravnoj ravni. U toj ravni, kojom počinje zid mlađe građevine, postavljen je red opeke, sa izuzetkom površine između zapadnog prozora i zapadne ivice fasade. Između dva zapadna i dva istočna prozora, iznad ovog reda je još jedan red opeke.[17] Keramički ukras na celoj površini ispod slepe arkade je simetričan ,rađen u pravilnom ritmu, i nesumljivo čini harmoničnu celinu. Na čelu istočnog pilastra na dva mesta se pojavljuju površine od krstastih lončića i opeke. Znatnih prepravki je bilo u gornjim delovima fasade između istočnog pilastra i istočne ivice fasade. Kupole su očito sve prepravljane u gornjim delovima.[18] Na jugotapadnoj kupoli unutrašnji luk je na svim stranama od sige. Na četiri osnovne strane su uski prozori, a na ostalim stranama zid od sige i opeke sa debelim spojnicama od maltera. Kockasto postolje velike kupole izgleda dobro očuvano. Jugozapadni ugao mu je sazidan od blokova sige uokvirenih opekom. Slično je rađen i jugoistočni ugao.

Istočna strana

Donji delovi istočne fasade potiču od starije građevine. I ovde se pojavljuju rupe u zidovima koje bi mogle poticati od sistema skela.[19] Luk apsidalnog prozora sa svojim višestepenim nazubljenjem isklesan je u jednom kamenom bloku. Bočni prozori urađeni su slično prozorima na bočnim fasadama ispod malih kupola. Na isti način je razvijen okvir oko prozora, a ispod prozora je formiran od jednog reda opeka, lako izbačen venac. Na južnom prozoru gornji deo trećeg luka uokviren je krstastim lončićima i napravljen je od sige, kao i kod severnog prozora. Strane apside su slično obrađene, slepe niše imaju po dva luka od opeke koji uokviruju dno niše koja je sazidana od opeke i kamena. Pri vrhu južne, jugoistočne i istočne niše pojavljuju se udubljene kružne površine uokvirene sa gornje strane opekom. Zidne površine između niša rađene su kamenom i opekom.

Severna strana

Hram je izgleda, na severnoj strani, u najvećoj meri sačuvao prvobitni oblik. Istočni prozor pod malom kupolom ima mali venac od opeke. Ispod trake krstastih lončića je motiv od opeke na lakat postavljene. Iznad trake su komadi vertikalno i horizontalno postavljene opeke. Između istočnog i susednog malog prozora postoji pojas od opeke koji liči na friz.[20] Srednji deo fasade se u celini dobro očuvao. Luneta iznad tri otvora trifore ima keramičku dekoraciju u vodoravnim trakama. U vrhu je osmolisna ruža od keramičkih listova. Severoistočna mala kupola sačuvala je svoju prvobitnu građu. Na osnovnim stranama gde su prozori, unutrašnji luk je od sige, a na ostalim stranama od opeke. U lunetama iznad unutrašnjih lukova osnovni motiv su krstasti lončići. Dva severna roglja velike kupole su u blokovima kamena i opeci. Severoistočna i severozapadna strana tambura velike kupole slično su obrađene. Povrh luka iznad prozora ide traka krstastih lončića, iznad nje vodoravna traka krstastih lončića, zatim na severoistočnoj strani krst, a na drugim dvema stranama vertikale od opeke. Istočna strana tambura kupole je bila obrađena u horizontali od krstastih lončića. Mala severozapadna kupola je u svemu slična severoistočnoj.[21]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Živopis[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Milanović & Mihajlović 2015, str. 20.
  2. ^ "Vreme", Beograd 4. novembra 1930. godine
  3. ^ Korać 2003, str. 37.
  4. ^ "Pravda", Beograd 1927. godine
  5. ^ "Vreme", Beograd 1927. godine
  6. ^ "Vreme", 15. mart 1939, str. 12. digitalna.nb.rs
  7. ^ "Vreme", Beograd 1931. godine
  8. ^ a b "Vreme", Beograd 1930. godine
  9. ^ Sedam vekova crkve Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. mart 2016) srbi.org.mk
  10. ^ Crkva Svetog Đorđa Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. maj 2018) srbi.org.mk
  11. ^ Korać 2003, str. 38.
  12. ^ Korać 2003, str. 40.
  13. ^ Korać 2003, str. 43.
  14. ^ Korać 2003, str. 44.
  15. ^ Korać 2003, str. 45.
  16. ^ Korać 2003, str. 47.
  17. ^ Korać 2003, str. 48.
  18. ^ Korać 2003, str. 50.
  19. ^ Korać 2003, str. 51.
  20. ^ Korać 2003, str. 53.
  21. ^ Korać 2003, str. 54.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd. 
  • Korać, Vojislav (2003). Spomenici monumentalne srpske arhitekture XIV veka u Povardarju. Beograd. 
  • Milanović, Jovan; Mihajlović, Ljubomir (2015). Manastiri Srpske pravoslavne crkve - vodič. Beograd. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Манастир_Светог_Ђорђа_у_Старом_Нагоричану&oldid=26925732”