Martonoš
Martonoš | |
|---|---|
 Katolička crkva u selu. | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Severnobanatski |
| Opština | Kanjiža |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  1.988 |
| — gustina | 38*/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 46° 06′ 43″ S; 20° 03′ 00″ I / 46.111957° S; 20.050005° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 76 m |
| Površina | 52,2* km2 |
.svg)  Martonoš Martonoš na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 24417 |
| Pozivni broj | 024 |
| Registarska oznaka | KA |
Martonoš (mađ. Martonos) je naselje u opštini Kanjiža, u Severnobanatskom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2011. bilo je 1988 stanovnika.
Smešten je na reci Tisi, desetak kilometara severno od Kanjiže i oko pet kilometara na sever je državna granica sa Mađarskom. U blizini mesta je i železnička pruga.
Ovde se nalaze Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Martonošu, Srpska pravoslavna narodna škola u Martonošu i Kapela na Pravoslavnom groblju u Martonošu.
Naziv mesta[uredi | uredi izvor]
O poreklu naziva Martonoš nema pouzdanih podataka. Po predanju izloženom 1864. godine na ovom mestu je živeo jedan ribar po imenu Marton (Martin) na „zlatnom bregu“ to jest na onom uzvišenju, bregu na kojem se nalazi i današnje selo. Verovatnije je da je ime u vezi sa manastirom Svetog Martina (Szent Marton), ili strmom obalom Tise kod sela koja se na mađarskom jeziku zove „mart“.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Martonoš — u pisanim dokumentima se prvi put spominje 1237. godine, u vezi sa jednim manastirom po imenu Mortinus koji je nakon tatarske najezde obnovljen. Prilikom obilaska jednog vlastelinskog poseda 1335. godine se spominju plemići iz Martonoša, na primer Bekuš, sin Lerinca od Martonoša i Pesćenji Ištvan de Martonoš. Po ovim izvorima posad Martonoša se graničio sa selima Ludašeđhaz, Đekenjto, Pustaeđhaz (Današnja Stara Torina). Dolaskom Turaka naziv sela se opet spominje, na primer u junačkim pesmama poznatog mađarskog pesnika-hroničara Tinodi Lantoš Šebešćen. Martonoš se u ovo vreme više puta stradao, ali je uvek obnovljeno. Po srpskom izvoru iz 1905. godine mesto je naseljeno u 16. veku, za vreme cara Ferdinanda I.[2] Mađarska vojska je pobedila Turke 1552. godine, već 1554. godine međutim bilo je pod turskom vlašću sa tri poreskog obveznika do godine 1569. je broj stanovnika naglo povećao. Poznati turski putopisac Evlija Čelebi ovako piše o mestu: „Tvrđava Martonoša, nazvana po nekadašnjem graditelju je drevno mesto, naši su ga zauzeli 1554. godine. Ima jednog zapovednika i 15 vojnika. Tvrđava je mala i nalazi se pored Tise. Naselje ima 150 mađarskih kuća i jednu crkvu ".
Oktobra 1686. godine Martonoš je oslobođen od turske vlasti, i utvrđenje je ulazilo u sastav potiske vojne granice i dao je 50 pešaka i 25 konjanika a imao je oko 300 oporezovanih pojedinaca. Za vreme Rakocijeve bune je bilo više puta spaljeno. Srbi graničari iz Martonoša po ukidanju Gornje granice, masovno su se iselili u Rusiju, u nenastanjenoj oblasti "Novoj Srbiji" gde su osnovali naselje i nazvali ga Martonoš.[3] Novembra 1750. godine kada je bilo izjašnjavanje u vezi statusa, u mestu su se izjasnili za provincijal oficiri: kapetan Lazar Vujić, hadnađ Jovan Jegarac i barjaktar Jovan Đurić. Za militarski status odlučili su se kapetan lajtant Petar pl. Vujić, hadnađ Maksim Vujić i barjaktar Živan Jeremić.[4]
Po predanju starešine šanca su dobili od carice plemstvo (Egrešići, Đurišić i Eremić) i 60 jutara zemlje. Konkretno su oficiri verni Austriji dobili pored mađarskog plemstva i zemljišne posede: lajtanti Velimir Abrahamović i Dragić Karakašević po 58 lanaca, a zastavnik Ostoja Kubura 44 lanca zemlje.
Posle 1750. godine je počelo na njihovo mesto doseljavanje mađarskog stanovništva koje je naredbom Marije Terezije od 1774. godine izjednačeno sa satarosedelačkim srpski stanovništvom.
Godine 1771. Martonoš je imao 206 kuća, a po popisu iz 1784. godine naselju pripadaju sledeće pustare: Gornji i Donji Puč, Gornji Oštorak. Na kraju 1870. godine se Martonoš potpuno oslobodio otkupom od svih urbanijalnih obaveza zajedno sa krunskom okrugom što je omogućilo intenzivnije naseljavanje, povećanje broja salaša.
Godine 1905. u Martonošu su u funkciji pošta i telegraf.
Srbi u Martonošu[uredi | uredi izvor]
U Martonošu se javljaju kao kupci jedne srpske knjige 1820. godine, Mihail Apić nastavnik i Jovan Cvejić trgovac.[5] Knjigu o obrazovanju dece kupila je 1834. godine grupa meštana: Jakov Žižić paroh i katiheta, Matej Kostić učitelj, Vasilije Cvejić notar i Jovan Cvejić kupac (trgovac) i siročadski otac.[6]
Pravoslavno parohijsko zvanje u Martonošu je osnovano i matrikule se vode od 1850. godine. Srpska pravoslavna crkva je posvećena Sv. Nikoli, građena je polovinom 19. veka. Ikonostas je oslikao slikar Đorđe Pecić 1862. godine.
Za vreme mađarske bune 1848-1849. godine postradali su Srbi iz Martonoša potiskog, i to od gladi. Napravljen je spisak ljudi-domaćina Srba iz tog mesta, koji je poslat novembra 1849. godine "vrhovnom" županu Isidoru Nikoliću. Tražilo je hranu njih 215 porodica sa 1018 duša. U međuvremenu je 32 osobe umrlo od gladi. Radilo se velikoj nesreći u mnogim mestima u Potisju.[7] Dug je spisak građana Martonoša koji su poslali prilog od 141 f. za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu 1862. godine. Prvi i najdarežljiviji je Miloš plemeniti Jeremić opštinske beležnik koji je dao 20 f. a tu su: Lazar Mučalov trgovac 20 f, Mita Milinov arendaš 8 f, Hoš Ferenc advokat Mađar 5 f., Sima Mučalov trgovac 5 f., slede oni sa mnogo manjim prilogom - Kalajdži Janoš salitraš, Arsen Marinkov kmet, Pikler Jakov lekar, Marko Maletin kolačar, Tima Krstekanić kmet i drugi.[8] Davali su više puta Srbi iz Martonoša priloge, pa i za Crnogorce i Hercegovce dali su 1862. godine 39 f. Petar Petrović je paroh i pretplatnik jedne korisne knjige 1867. godine.[9] Evgenije Vučić je bio narodni učitelj u mestu 1862. godine. Po izveštaju iz 1872. godine, razlikuju se državni-politički od crkvenog popisa stanovnika. Po prvom, u mestu je 1582 pravoslavca, a po drugom malo više - 1611. Martonoš je pravoslavna parohija druge platežne klase.[10]
Po srpskom izvoru iz 1905. godine Martonoš je velika bačka opština. Tu živi 6110 stanovnika u 1257 domova. Srba ima 1342 duše sa 308 kuća. U mestu je srpska crkva i dve veroispovedne škole. Crkva je u dobrom stanju, postoji parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje. Hramovni ikonostas je oslikavan od 1855. godine.[11] Crkvena opština je redovna i uređena, pod predsednikom crkvenog i školskog odbora Vlajkom Eremićem. Ima biblioteka sa 427 knjiga; pisarnica, biblioteka i arhiva su besprekorni. Parohija je druge platežne klase, sa zemljišnim posedom od 85 kj. Paroh je pop Mladen Josić rodom iz Starog Bečeja, sa službom u mestu 14 godina, a stiže i da se bavi književnim radom. Pri parohiji deluje više zaklada koji pomažu crkvu, školu i sirotinju. To su dve Zaklade Nate Šećerove za pravoslavnu kapelu, zatim dve Zaklade Evice plemenite Eremić za školski barjak i srpski pravoslavni krst, Zaklada Vase Lunga za srpski krst, Zaklada Đure Josimovića (za njegov parastos) i Zaklada Perse Vučić (za njen parastos). Postoji Fond za sirotinju i Zaklada parohijska za pravoslavnu veroispovednu školu. Postoji jedno školsko zdanje zidano 1853. godine. Učitelj Toša Petaković rodom iz Karlovaca je umro te godine, nakon 33 godine službe u mestu. Zamenio ga je njegov sin Milorad Petaković, koji je od 1908. godine stalni. Učiteljica Ljubica Filipović je rodom iz Velike Kikinde i služi u mestu svih 13 godina. U redovnu školu ide 151 dete (od 277 popisanih), a u poftornu školu ide 46 starijih đaka (od popisanih 45). Radi i zabavište koje pohađa 81 dete.[12]
Privreda[uredi | uredi izvor]
Martonoš je nekada imao veoma povoljan položaj jer se nalazio pored Tise, ali usled promene rečnog korita je ovaj položaj izgubio. Ima železničku stanicu, autobusku vezu, na Tisi je nekada saobraćala i skela prema Krsturu, ali je posle izgradnje kanjiškog mosta izgubila značaj.
Martonoš je danas seosko naselje. Većina stanovnika se bavi zemljoradnjom, povrtarstvom, gajenjem paprike, luka, krompira. I stočarstvo je dobro razvijeno. Zanatstvo ima dugu tradiciju, cehovi su osnovani već 1826. godine. Čuvene su martonoške korparsko radionice, sušionice paprike.
Selo ima osnovnu školu, zdravstvenu stanicu i kulturno društvo. Mesnu upravu čini mesna kancelarija i mesna zajednica.
Demografija[uredi | uredi izvor]
U naselju Martonoš živi 1751 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,7 godina (39,7 kod muškaraca i 43,7 kod žena). U naselju ima 865 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,52.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Mađarima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
 |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 3 | 2 | ||
| 80+ | 13 | 50 | ||
| 75—79 | 31 | 44 | ||
| 70—74 | 47 | 75 | ||
| 65—69 | 65 | 87 | ||
| 60—64 | 55 | 76 | ||
| 55—59 | 79 | 80 | ||
| 50—54 | 71 | 74 | ||
| 45—49 | 83 | 68 | ||
| 40—44 | 88 | 70 | ||
| 35—39 | 80 | 84 | ||
| 30—34 | 70 | 74 | ||
| 25—29 | 59 | 49 | ||
| 20—24 | 71 | 51 | ||
| 15—19 | 62 | 77 | ||
| 10—14 | 79 | 68 | ||
| 5—9 | 57 | 63 | ||
| 0—4 | 43 | 35 | ||
| Prosek : | 39,7 | 43,7 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 877 | 260 | 518 | 38 | 60 | 1 |
| Ženski | 961 | 150 | 538 | 217 | 56 | 0 |
| UKUPNO | 1.838 | 410 | 1.056 | 255 | 116 | 1 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 541 | 241 | 1 | 1 | 202 |
| Ženski | 322 | 173 | 0 | 0 | 83 |
| UKUPNO | 863 | 414 | 1 | 1 | 285 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 5 | 33 | 23 | 1 | 10 |
| Ženski | 0 | 1 | 16 | 9 | 1 |
| UKUPNO | 5 | 34 | 39 | 10 | 11 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 1 | 3 | 9 | 5 | 4 |
| Ženski | 4 | 1 | 3 | 15 | 14 |
| UKUPNO | 5 | 4 | 12 | 20 | 18 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 2 | 0 | 0 | 0 | |
| Ženski | 2 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 4 | 0 | 0 | 0 | |
Napomene[uredi | uredi izvor]
→ * — Podaci za površinu i gustinu naseljenosti dati su zbirno za katastarsku opštinu Martonoš, na kojoj se nalaze dva naselja, Mali Pesak i Martonoš.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Srpska pravoslavna narodna škola -
Statua od drveta u Martonošu -
Župni dom -
Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju Svetog oca Nikolaja -
Spomenik u dvorištu Župnog doma -
Stara kuća u Martonošu -
Detalj sa kuće -
Katolička crkva
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ dr Pap Đerđ Banatera (21. septembar 2006.)
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Glasnik Srpskog geografskog društva", Beograd 1971.
- ^ Mita Kostić: "Srpska naselja u Rusiji", Beograd 1923.
- ^ "Tisuća i jedan dan ili Pripovetke Solimenine", Budim 1820. godine
- ^ Mojsej Ignjatović: "Biblioteka obrazovanja dečijeg u pripovetkama, basnama", Pešta 1834. godine
- ^ Isidor Nikolić: "Vrhovno županstvo Isidora Nikolića srbogradskog, nad Bačkom, Torontalom i Vršačkim okružujem 1849-1852.", Beč 1853. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1862. godine
- ^ Đorđe Radić: "Vođa pri gazdovanju srpskom narodu", Novi Sad 1867. godine
- ^ "Srpski letopis", Budim 1872. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1855. godine
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Izvor Monografija Podunavske oblasti 1812-1927, sastavio Dr Vladimir Margan, biv. Predsednik Oblasnog odbora, Komesar Oblasne Samouprave, objavljeno 1927 „Napredak Pančevo“
- Dr Pap Đerđ ”Banatera“ (21. septembar 2006)
- Letopis Opština u južnom Banatu: Banatska mesta i običaji Marina M. (Beč 1999). Letopis perioda 1812 – 2009. g. Sastavio od pisanih tragova, letopisa, po predanju o Banatskim mestima i običaji nastanak sela, ko su bili doseljenici, čime su se bavili meštani.
