Mađarska okupacija Jugoslavije

Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu

Velika Mađarska, 1941.

Mađarska okupacija Jugoslavije se odnosi na okupaciju, a zatim aneksiju oblasti Bačka, Baranja, Međimurja i Prekomurja tokom Drugog svetskog rata na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije.

Ove teritorije su prije oslobođenja bile pod kontrolom Ugarske, a u sastav Jugoslavije ušle su Trijanonskim sporazumom nakon završetka Prvog svetskog rata. Te oblasti su danas podeljene u nekoliko država: Bačka je sada deo Srbije, Baranja i Međimurje su sada deo Hrvatske, a Prekomurje je deo Slovenije. Okupacija je počela 11. aprila 1941. godine kada je 80.000 mađarskih vojnika prešlo jugoslovensku granicu kao znak podrške nemačkoj invaziji Jugoslavije koja je otpočela pet dana ranije. Otpor mađarskim snagama je pružila Jugoslovenska vojska, ali je njena odbrana brzo bila srušena. Mađarskim snagama su posredno pomagali mesni Folksdojčeri, nemačka manjina, koja je imala formiranu miliciju i razoružala je oko 90.000 jugoslovenskih vojnika. Uprkos sporadičnom otporu, mađarske snage su ubile mnogo civila tokom ovih početnih operacija, uključujući i neke folksdojčere. Vlada (novoformirana osovinske marionetske države Nezavisne Države Hrvatske) naknadno se saglasila sa mađarskom aneksijom oblasti Međumurje, što je uznemirilo hrvatsko stanovništvo u toj oblasti.

Okupacione vlasti su odmah klasifikovale stanovništvo Bačke i Baranje na ono koje je živelo u tom oblastima dok su one još bile pod Ugarskom vlašću 1920. godine i, na uglavnom, srpske doseljenike koji su u to područje stigli od kada su te oblasti deo Jugoslavije. Zatim su otpočeli sa pritvaranjem mesnih Srba u sabirne logore i zatim ih prebacivajući u Hrvatsku, Crnu Goru i Srbiju. Na kraju je desetina hiljada Srba deportovano iz okupiranih teritorija. Usledilo je sprovođenje mađarizacije političkog, društvenog i privrednog života okupiranih teritorija, što je uključivalo ponovno doseljivanje Mađara i Sekelja iz drugih delova Mađarske. „Mađarizacija” se nije odnosila na Folksdojčere, koji su imali poseban status pod mađarskom vlašću, dok su u Prekomurju mađarske vlasti bile popustljive prema Slovencima.

Manji oružani otpor mađarskoj okupaciji počeo je u drugoj polovini 1941. godine i na njega su mađarske vlasti odgovorile prekim merama, koje su uključivale ubistva, progon i zatočeništvo. Pobune su uglavnom bile koncentrisane u srpskom području južne Bačke u regionu Šajkaška, u kome su su mađarska snage svetile svoje gubitke. Avgusta 1941. civilna uprava je preuzela vlast nad „Južnim zemljama” (mađ. Шаблон:Делвидек) i one su formalno anektirane u decembru. Januara 1942. mađarska milicija je izvršila racije tokom koji je ubijeno preko 3.300 ljudi, pretežno Srba i Jevreja.

Marta 1944. godine, kada je Mađarska vlada shvatila da je pred gubitkom rata, otpočela je pregovore sa Saveznicima, Njemačka je preuzela upravu nad zemljom, uključujući anektirane teritorije, tokom operacije Margaret I. Usledilo je sakupljanje i prevoz ostalih Jevreja na okuparanim teritorijama u logore smrti, što je dovelo do smrti 85% Jevreja iz okupiranih teritorija. Pred povlačenje nemačkih snaga sa Balkana, uoči napredovanja sovjetske Crvene armije, Nemci su evakuisali 60.000—70.000 Folksdojčera iz Bačke i Baranje u Austriju. Bačka i Baranja su vraćene pod jugoslovensku upravu krajem 1944. godine kada je Crvena armija isterala nemačke snage iz zemlje. Međimurje i Prekomurje su ostali pod okupacijom sve do poslednje nedelje rata.

Pozadina

Glavni članak: Nastanak Kraljevine SHS

Područja Bačke, Baranje, Prekomurja i Međimurja bila su nastanjena slovenskim življem od srednjeg veka. U poznom srednjem veku, ova područja su bila pod upravom Ugarske, a kasnije dolaze pod upravu Osmanskog carstva i Habzburške monarhije. Transformacijom Habzburške monarhije u Austrougarsku 1867. godine, ovi prostori su se našli u ugarskom delu Monarhije u kome je umesto latinskog i nemačkog kao službeni uveden mađarski jezik i u kome su nemađarski stanovnici bili izloženi mađarizaciji, dok su im kulturna i politička prava u velikoj meri bila ograničena. Mađari su u okviru Ugarske činili manje od polovine stanovništva; prema popisu iz 1910. godine 48% stanovništva Ugarske je govorilo mađarski jezik, ali u ovaj procenat nisu uključeni samo etnički Mađari, već i pripadnici drugih naroda kao što su Jevreji, Bunjevci, itd. Ostatak stanovništva Ugarske činili su Rumuni, Slovaci, Srbi, Hrvati, Slovenci, Nemci, Ukrajinci, itd.

Nakon završetka Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske 1918. godine, na Pariskoj mirovnoj konferenciji, sile Antante su sklopile Trijanonski sporazum sa Mađarskom, koja je time priznata kao nezavisna država. Sporazum je, pored ostalih stvari, definisao granicu između Mađarske i susednih država (uključujući Kraljevinu SHS). Oblasti kojima je ranije upravljala habzburška Ugarska podeljene su između nezavisne Mađarske i susednih država. Od ovih oblasti, u sastav Kraljevine SHS ušla su područja bivše Kraljevine Hrvatske-Slavonije, a takođe i područja Banata, Bačke, Baranje, Prekomurja i Međimurja. Značajan broj Mađara je ostao da živi na teritorijama koje su ušle u sastav susednih država, uključujući i Kraljevinu SHS, ali su na ovim teritorijama Mađari bili manje brojni u odnosu na druge narode. Tokom međuratnog perioda Mađarska je tražila reviziju granica definisanih Trijanonskim sporazumom, pa su odnosi dve države bili zategnuti. Čehoslovačka, Rumunija i Jugoslavija su se 2. avgusta 1938. dogovorile o delimičnoj reviziji odredbi Trijanonskog sporazuma, kojom je Mađarskoj dozvoljeno da se ponovo naoružava.

Aprilski rat i Mađarska invazija

Napad na Jugoslaviju

Aprilski rat u Kraljevini Jugoslaviji zvanično je počeo 6. aprila 1941. godine kada su sile Osovine izvršile invaziju na njenu teritoriju. Nacistička Nemačka izvršila je invaziju na Jugoslaviju ("Operacija Kazna"), 6. aprila 1941. bez objave rata. Bio je to prekršaj pravila i konvencija ratovanja. Šest stotina bombardera i borbenih aviona nemačke avijacije (Luftwaffe) bombardovalo je Beograd zapaljivim i rasprskavajućim projektilima. Beograd je bio otvoren grad, bez vazdušne zaštite i protivvazdušne odbrane. Uništena su čitava stambena naselja. Procenjuje se da je u Beogradu stradalo oko 17.000 srpskih civila tokom bombardovanja Luftwaffe-a. To je više civilnih žrtava nego u prethodnim nacističkim bombardovanjima Varšave, Koventrija i Roterdama zajedno. Taj varvarski akt je sam po sebi predstavljao ratni zločin i akt genocida jer su mete napada bili srpski civili i civilne strukture. Uništenje srpskog naroda i države bilo je cilj Adolfa Hitlera. Bio je to akt genocida. Nacistički napad na Beograd predstavlja do tada neviđen atak na živote civila. Tako je otpočelo stradanje Srba. Ogromnoj armadi koju je predvodila Hitlerova Nemačka, odlučila je da se priključi i Hortijeva Mađarska uvidevši priliku da poravna istorijske račune i promeni granice određene Trijanonskim sporazumom.

Ulazak mađarskih trupa u Bačku i Baranju

Kao saveznik Nemačke, u Drugom svetskom ratu učestvovala je i Mađarska na čelu sa Miklošem Hortijem, odanim saveznikom Hitlera. Hitler je planirao da izvrši invaziju na Sovjetski Savez i zbog toga je tražio dodatno vojno angažovanje Mađarske na ovom prostoru. Međutim u Jugoslaviji je izvršen prevrat, zbačena je vlada koja je potpisala Trojni pakt i Nemačka se odlučila da napadne Jugoslaviju. Izgovarajući se da ima neka nerešena pitanja Horti je poslao svoju vojsku u Bačku. Horti je bez znanja parlamenta kovao planove da zauzme Bačku. Međutim, pojedini zagovornici mađarsko-jugoslovenskog prijateljstva (o kojem je prethodno bio potpisan sporazum) nisu želeli da prihvate taj čin i kada je pronacistička vlada došla na vlast u Mađarskoj a taj sporazum postao mrtvo slovo na papiru, Horti je bez većih problema mogao da ostvari svoje planove. U okupaciji jugoslovenskih teritorija je učestvovalo oko 80.000 mađarskih vojnika. U saradnji sa predstavnicima Hitlerovog generalštaba, Mađarska do 30. marta izrađuje raspored mađarskih jedinica za upad u Jugoslaviju. Na dan proglašenja NDH, mađarska vlada zaseda 10. aprila 1941. godine, odobrava regentovu zapovest o ratnim operacijama u „Južnim krajevima“ i izdaje „Proklamaciju mađarskom narodu“ da je vojna intervencija neophodna zarad navodne zaštite mađarskog življa. Stvarajući privid da je Bačka osvojena herojskim bitkama, Hortijeve trupe su iscenirale sukobe pucajući po krovovima i optužujući lokalno stanovništvo da na tavanima krije četnike. Mađarske trupe okupirale su Novi Sad i odmah zavele svoju upravu. U sam grad je umarširala vojska i naoružani odredi Mađara, a prva meta im je bio spomenik Svetozara Miletića koji je uklonjen od strane mađarskih okupacionih vlasti. Posebno je stradalo civilno stanovništvo Sombora, Srbobrana, Subotice, Sente i Novog Sada. Regent Mađarske je prekršio član 23. Haške konvencije prinudno mobilišući stanovništvo okupirane teritorije, čime je prekršen i član 42. koji zabranjuje prisvajanje tuđeg suvereniteta za vreme trajanja okupacije. Nije poznat precizan broj Srba, drugih Slovena i Jevreja žrtvovanih na Istočnom frontu u okviru takozvanih radnih bataljona.

Mađarski okupator je ušao u Novi Sad iz pravca Bačke Palanke zbog straha od ponovljenog događaja u Sirigu. Profesor doktor Milan Runić tvrdi da je glavni uzrok tog okupatorovog poteza bila opsesija hortijevaca da u Novom Sadu ima četnika. Usled toga, kao i zbog otpora na koji su naišle u Sirigu, okupatorske snage su u Novi Sad ušle iz pravca Bačke Palanke kroz Futošku ulicu. Tek u popodnevnim satima je mađarska vojska ušla u Temerinsku ulicu doznavši od domaćih Mađara da je taj deo grada, Salajka, naseljen srpskim stanovništvom i da se tu navodno kriju četnici. Okupator je naredio da kapije ostanu otvorene i zaređao po kućama.

Ratni zločini

Tokom aprilskog zaposedanja Bačke 1941. godine, usled insceniranih sukoba kojima je stvorena prividna viteška bitka „hrabre“ mađarske vojske sa „četnicima“, pobijeno je najmanje 8.350 (prema drugim podacima 8.500) građana. U političkom izveštaju Svetozara Toze Markovića od 10. oktobra 1942. napominje se da su hortijevci do oktobra 1941. godine pogubili 15.000 duša, oko 60.000 zatvorili u koncentracione logore i proterali, a u januarskoj Raciji 1942. pobili „oko 10.000 duša u Šajkaškoj i Novom Sadu“.

Preko 10.000 ljudi je opljačkano tokom aprilske okupacije. Vrednost opljačkane imovine iznosi 539.251.271 predratnih dinara. Tim činom je prekršena Haška konvencija (član 46, 47. i 48.) iz 1907. godine za šta niko nije odgovarao, kao ni za sve druge nečovečnosti u Hortijevoj takozvanoj Velikoj Mađarskoj. Ni u „užoj“ Mađarskoj nije pošteđena autohtona srpska zajednica. Telo sveštenika Miloša Apića iz Santova nađeno je 25. aprila 1941. godine u dunavskom rukavcu, izlomljenih udova i sa dva metka u glavi. Istražni sudija iz Mohača je naložio obdukciju i telo je potom pokopano u najvećoj tajnosti. Na stotine mađarskih Srba je zatvoreno, naročito inteligencija. Odlukom generalštaba i Ministarstva unutrašnjih poslova, od srpske i jevrejske inteligencije su sastavljeni takozvani radni bataljoni, a pojedini Srbi su strpani u logore. Aprila 1941. u Marcalu je osnovan logor 440 u koji su zatvoreni mnogi „nepoverljivi“ Srbi, starosedeoci u Mađarskoj. Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora nije mogla da navede precizan broj prisilno regrutovanih vojnika koji su kao „topovsko meso“ žrtvovani na Istočnom frontu, ali „utvrđuje“ da je bio „strahovit procenat“ poginulih.

Okupacija i aneksija

Okupatorska podela Vojvodine

Podela Vojvodine između Mađarske, Nedićeve Srbije pod okupacijom Nemačke i NDH

U kratkotrajnom Aprilskom ratu 1941. godine Vojvodinu su okupirale nemačke i mađarske fašističke snage. Banat je zauzeo nemački 41. motorizovani korpus, Bačku i Baranju mađarski 4. i 5. pešadijski i 1. oklopni korpus, a Srem nemačka 8. tenkovska i 16. motorizovana divizija 46. korpusa. Nakon Aprilskog rata Vojvodina je okupirana i podeljena u tri okupacione zone: Srem su Nemci predali tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Bačku i Baranju je anektirala Hortijeva Mađarska, dok je Banat faktički potpao pod vlast domaćih Nemaca (folksdojčera), iako je zvanično pripadao Nedićevoj Srbiji.

Aneksiju Bačke i Baranje formalno je potvrdila mađarska skupština 16. decembra 1941. godine. Bačka je ušla u sastav Bačko-Bodroške županije, osim grada Horgoša koji je pripao Čongradskoj županiji, a Baranja je priključena Baranjskoj županiji. Novi Sad, Sombor, i Subotica proglašeni su slobodnim kraljevskim gradovima, i bili su neposredno podređeni mađarskoj vladi. Okupacionu vlast vršile su do 25. aprila trupe mađarske „Južne armije“, zatim Komanda vojno-upravne grupe Južne armije, a od 15. avgusta 1941. do oktobra 1944. godine vlast je vršila građanska uprava, potpomognuta mađarskom policijom i žandarmerijom. Kao što su okupatori podelili Kraljevinu Jugoslaviju, tako je i Mađarska administrativno raspodelila svoje osvojene teritorije. Pored Bačke i Baranje, Mađarska je okupirala i područja Međumurja i Prekomurja, u današnjoj Hrvatskoj i Sloveniji.

Demografija

Mađarska okupacija Bačke i Baranje, 1941-1944. Područje okupacije je upoređeno sa područjem srezova u kojima su govornici mađarskog bili u većini prema popisu iz 1931. Stanovništvo kojem maternji jezik nije bio mađarski činilo je većinu u najvećem delu ove teritorije koju je okupirala Mađarska.

Na svim jugoslovenskim teritorijama koje je 1941. okupirala Mađarska uzetim zajedno, bilo je tada oko milion stanovnika, od kojih 543.000 (54,3%) Srba, Hrvata i Slovenaca, 301.000 (30,1%) Mađara i 197.000 (19,7%) Nemaca.

Jedan od prvih poteza mađarske okupacione vlasti u Bačkoj odnosio se na deportaciju svih Srba, Jevreja i Roma koji su doseljeni posle 31. oktobra 1918. Ove mere najviše su pogodile srpsko stanovništvo, jer su među kolonistima posle Prvog svetskog rata ogromnu većinu činili upravo srpski ratni dobrovoljci. Na njihovo mesto, dovođene su mađarske porodice iz Bukovine i Moldavije. Od 11. maja do 20. juna, naseljeno je 13.200 Mađara iz Bukovine (3.279 porodica). Uz to, dovedene su i 53 mađarske porodice iz Moldavije (161 lice ukupno). U kuće proteranih Srba, useljeno je 3.325 Mađara (481 porodica). Uporedni rezultati popisa iz 1931. i 1941. godine pokazuju da je broj govornika mađarskog jezika u Bačkoj u tom periodu porastao za 80.000; u procentima, bio je to rast sa 34,2% na 45,4% govornika mađarskog u Bačkoj. U severnoj Bačkoj, govornici mađarskog su činili 74,7% stanovništva, dok je u Novom Sadu njihov procentualni udeo 1941. iznosio 50,4% (po popisu iz 1931. ih je bilo 27,1%). Ovi se podaci, ipak, moraju uzimati sa rezervom, s obzirom da je u govornike mađarskog jezika okupatorska statistika računala i jedan broj nemađara koji su govorili mađarski (Jevreje, Bunjevce, itd).

• 
  Govorni jezici u Bačkoj po popisu iz 1931. godine - podaci po srezovima i gradovima
• 
  Govorni jezici u Bačkoj po popisu iz 1931. godine - podaci po opštinama i gradovima

Okupatorska politika i ratni zločini

U Bačkoj i Baranji jedan od prvih poteza mađarske okupacione vlasti bila je podela stanovništva na dve grupe: one koji su bili na tim područjima u vreme primirja 1918. i one koji su ovamo došli tokom međuratnog razdoblja.

Odmah po okupaciji, započela je kampanja pogroma nad Srbima i Jevrejima, koja je, različitim intenzitetom, trajala do 1944. godine, vođena nesmanjenom žestinom i mržnjom prema ne-mađarima a naročito Srbima koji su tu živeli. Već prvih dana okupacije, pobijeno je oko 2.500 Srba. Svoj zloglasni vrhunac, kampanja je dostigla tokom racije u Južnoj Bačkoj, januara 1942. Prema podacima centra Simon Vizental, samo u jednom danu i samo na jednom mestu, novosadskom „Štrandu“, 23. januara 1942., pripadnici mađarskih okupacionih snaga u Novom Sadu odveli su 292 Srbina i 550 Jevreja (najprecizniji opis novosadske racije sačinio je novosadski istoričar Zvonimir Golubović) na obalu Dunava i tamo ih naterali da zakorače na zaleđenu površinu reke, a potom ih usmrtili puščanim hicima u led koji je pucao. One koji se nisu odmah udavili, ubijali su iz pištolja i pušaka. U tom događaju, kao i u svim zločinima tokom racije u Južnoj Bačkoj 1942., učestvovale su i jedinice mađarske vojske i Mađarske kraljevske žandarmerije.

U Bačkoj i Baranji je zavedena okupatorska uprava, uklanjani su srpski nazivi na javnim mestima, proterivani Srbi i drugi ne-mađari a u škole je uveden mađarski jezik kao obavezan. Srpski viđeniji ljudi su ubijani a njihova imovina plenjena.

Dvojezični (na srpskom i mađarskom jeziku) proglas mađarske okupacione vlasti u Bačkom Petrovcu tokom Drugog svetskog rata kojim se preti odmazdom dvadeset za jednog u slučaju da napadač na honveda ili žandarma ne bude pronađen. U slučaju da vinovnik bude pronađen on bi prekim sudom bio osuđen na smrt

U Bačkoj su u poterama mađarske vojske, policije i žandarmerije, razbijene mnoge partizanske grupe i desetine, kao i mnoge partijske organizacije. U nizu policijskih akcija i presuda mađarskih prekih sudova u Bačkoj je, od juna 1941. do oktobra 1942. godine, ubijeno oko 350 članova KPJ i oko 5.000 rodoljuba i antifašista. Okupator nikoga nije štedeo. Sve se radilo sa jasnim ciljem, da se pokaže da je okupirano područje Mađarska a ne Jugoslavija.

Pokrajinska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Bačkoj i Baranji, utvrdila je poimence 412 mučenika koji su izdahnuli usled zverskih mučenja u novosadskoj „Armiji“.

Državna komisija je ustanovila da je najmanje 21.671 osoba sa teritorija okupiranih od Hortijeve Mađarske oterana na prisilne radove. Mađarske vlasti su poverljivim dokumentima naložile prisilni rad sa ciljem da doprinesu ratnim pohodima nacističke Nemačke i da unište pripadnike srpskog, drugih slovenskih i jevrejskog naroda.

Prema ličnoj naredbi Adolfa Hitlera svojim komandantima, okrutnost i nemilosrdnost prema Srbima bili su glavna odrednica nemačke okupacione politike. Taj primer sledili su svi saveznici Sila Osovine, pa i Hortijevi Mađari.

Pošto je Mikloš Horti bio odani saveznik Aldofa Hitlera, hteo je da pokaže da je Mađarska spremna učiniti sve za pakt Sila Osovine. Pobedu u Aprilskom ratu Mađari su izvojevali uz pomoć pripadnika pojedinih nacionalnih manjina, naročito mađarske i delom nemačke nacionalne manjine koje su bile nastanjene u Bačkoj i Baranji. Stvarnih borbi i bitaka nije bilo, ali Horti je želeo da pokaže da je ovo bio vojnički pohod a ne zločinački i agresorski upad na tuđu državnu teritoriju. Horti je takođe želeo da promeni granice Mađarske, koje su bile određene Trijanonskim sporazumom. Svi koji nisu spadali u mađarsku naciju, morali su biti proterani ili odvedeni u logore. Horti je išao ka jednom cilju - Velikoj Mađarskoj.

Mađarska je poslala svoje jedinice i u invaziju Sovjetskog Saveza. Ove trupe su spalile oko 30 sela u svom pohodu. Štitile su bokove nemačkih armija, ali će taj pohod skupo platiti kada Crvena armija bude izvršila kontra-napad i porazila mađarsko-nemačke jedinice.

Da bi održale svoju vlast i zavele „red“ mađarske okupacione vlasti su vršile teror i kažnjavale svaki vid sabotaže. Segedinski zatvor "Čilag" (Zvezda) bio je najveće koncentraciono mesto za političke zatvorenike - aktiviste otpora fašizmu. U tom kazamatu je 752 zatočenika iz Bačke i Baranje izdržavalo kaznu. Jedno od najstrašnijih mučilišta bila je današnja kasarna kod novosadske Riblje pijace. U tom kazamatu je izdahnulo 412 mučenika. Saglasno antisemitskoj politici Mikloša Hortija, svi Jevreji od 18 do 48 godina su prisilno poslani na izgradnju puteva i magacina i obradu zemlje dodeljene mađarskim naseljenicima. Prve radne čete činili su isključivo Jevreji po naređenju generala Tereka komandanta Pečujske divizije. Ubrzo su pristigli Srbi i drugi Sloveni. Najmanje 21.671 osoba je oterana na prisilne radove.

Mađarska novinska agencija javila je iz Subotice da je do 30. aprila 1941. godine iseljeno preko 10.000 ljudi i da treba isterati još najmanje 100.000 Srba. Mađarska vlada je od nemačkih okupacionih vlasti u Beogradu zatražila odobrenje da protera 150.000 Srba iz celog područja pod kontrolom Mađarske, što joj nije odobreno. Umesto u Srbiju, do kraja maja 1941. godine u klanicu NDH, Logor Jasenovac, proterano je 42.000 bačkih Srba.

Etnocid i genocid nad Srbima i drugim nemađarima

Mapa područja Bačke na kojem su mađarski fašisti počinili genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima u toku Drugog svetskog rata.

Mapa mesta zahvaćenih racijom u januaru 1942. godine u južnoj Bačkoj, u kojoj su mađarske okupacione snage ubile 3.809 civila uglavnom srpske, jevrejske i romske narodnosti (prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću).

Spomenik žrtvama racije u Novom Sadu.

Spomenik žrtvama racije kod Žablja.

Subotica za vreme okupacije (1941-44). Leševi na Senćanskom putu.

Januarska racija 1942. godine

Ledenog januara 1942. godine kada se temperatura spuštala do 30 ispod nule, u južnoj Bačkoj (Šajkaška: trougao između Dunava i Tise) pod izgovorom da traže partizane, hortijevske trupe su počinile stravične zločine koje ne pamti istorija Evrope. U pravom genocidu iskorenjeno je 30% stanovnika Čuruga, istrebljena cela glavna ulica u Žablju, utamanjene brojne srpske, rusinske i jevrejske porodice u Đurđevu. 21. januara 1942. godine u blokiranom Novom Sadu otpočelo je trodnevno „češljanje terena“ u kojem je pogubljeno preko 4.000 stanovnika. Osim što su posejali smrt po gradu, fašisti su iskoristili kupalište Štrand da na tom stratištu zatru cele porodice bacajući ih pod led. Šajkaško-novosadska racija je prema mađarskim vojnim izvorima odnela najmanje 12.736 osobe. Razmere zločina su neverovatne. Šokantna su zverstva i mržnja ispoljena tog januara 1942. godine, komšije koje su učestvovale u genocidu, hrabrost pojedinih koji su izgubili živote spasavajući druge i sudbina dva sela koja su spasena zahvaljujući lokalnim Nemcima i jednom okupatorskom žandaru.

Predsednik Društva za očuvanje sećanja na Holokaust Aleksandar Veljić tvrdi da je ideološki obojena posleratna istorija zataškala činjenicu da je u zloglasnoj "Raciji" iz 1942. godine, zločinačkoj akciji mađarske okupacione vojske na području Bačke, ubijeno 12.763 nedužnih ljudi.

Mađarski narodni poslanik iz tog vremena Endre Bajči Žilinski, došao je do nepobitnih saznanja da su u januaru 1942. godine pripadnici mađarske okupacione vojske pobili u Bačkoj 12.763 nedužnih ljudi.

Okupator je, prema navodima Žilinskog, koji se poziva na mađarske vojne izvore, te stravične zločine činio u trouglu Dunava i Tise u Bačkoj, kad je ubijao i pod led Dunava bacao nedužne ljude, starce, žene i decu. Ideološki obojena posleratna istorija zataškala je i znatno umanjila broj žrtava. Nažalost, otkrivena istina o zločinima njegovih sunarodnika u Bačkoj, Žilinskog je koštala života.

U nedavno otkrivenom članku Nilsa Horneja u švedskom listu „Socijaldemokrata“ (od 12. oktobra 1943) navodi se da je u „Raciji“ pogubljeno preko 10.000 Srba. Hornej je podatke dobavio od mađarskih zvaničnika i izbeglica iz Bačke. Ovih dana je otkriven i izvor o broju jevrejskih žrtava u knjizi "Jugosloveni u mađarskim zatvorima i logorima 1941—1945" iz pera bivšeg predsednika novosadske Jevrejske opštine Vladislava Rotbarta, koji spominje "... onih oko 2.000 Jevreja koji su ubijeni tokom takozvanih racija januara 1942. godine". Taj napis je podudaran sa podacima o 1.708 poimence identifikovanih Jevreja i saznanjem da je u Novom Sadu boravilo oko 300 jevrejskih emigranata iz drugih zemalja pod nacističkom okupacijom.

Njihov identitet uglavnom nije poznat, a kao stranci i Jevreji bili su na meti za odstrel.

Do sada je poimence identifikovano 545 drugih žrtava. Međutim, 83 identifikovane romske žrtve ne predstavlja konačan broj pogubljenih Roma pošto nažalost nema podataka o ubijenim novosadskim Romima, niti o većini žrtava iz 50 romskih porodica u Mošorinu. Identitet oko 150 pogubljenih kisačkih Slovaka takođe nije nepoznat.

Ove brojke nas zbirno dovode do 12.763 i time je dokazana verodostojnost mađarskih izvora, istina koja je poslanika Endrea Bajči Žilinskog koštala života.

Odmah po oslobođenju pojedinih delova Jugoslavije, počela su suđenja za ratne zločine, saradnju sa okupatorom i druge prestupe. Vojni sudovi su sudili po Uredbi o vojnim sudovima i nadležnošću vojnih sudova, donetoj 24. maja 1944. godine, a zatim vojni i civilni sudovi po Zakonu o krivičnim delima protiv naroda i države, donetom 15. avgusta 1945. godine. Ovaj zakon je menjan i dopunjavan 16. jula 1946. godine.

Prva suđenja ratnim zločincima i narodnim neprijateljima počela su u Beogradu krajem oktobra 1944. godine. U Vojvodini suđenja su počela decembra 1944. godine, a završena su decembra 1947. godine. U tabeli "objavljene presude ratnim zločincima" prikazane su presude koje su do sada objavljene. Ova suđenja prikazana su u onovremenoj štampi.

Paralelno sa suđenjima, objavljivana su saopštenja Državne komisije za ratne zločine okupatora i njihovih pomagača. Dva saopštenja su se odnosila na zločine mađarske države. U Saopštenju br. 69 izneti su podaci o Zločinu prinudnog regrutovanja stanovništva Bačke i Baranje u jedinice mađarske vojske, a u saopštenju br. 90 o Zločinu uništavanja naroda Bačke i Baranje pomoću ropskog rada.

Relativno celovit pregled svih grupa masovnih zločina počinjenih u Vojvodini na teritoriji mađarske okupacije dat je u već pomenutoj knjizi Zločini okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini, knj. 1 - Bačka i Baranja, koja je objavljena 1946. godine u 7.000 primeraka.

Mnogi odgovorni za zločine nisu suđeni, jer su bili nedostupni, kao npr. žandarmerijski kapetan Šandor Kepiro. Sa druge strane u vreme borbi za oslobođenje Bačke i Baranje, te u prvoj fazi postojanja Vojne uprave za Banat, Bačku i Baranju, vršeno je kažnjavanje odgovornih za ratne zločine i bez suđenja u režiji Ozne. Arhivska građa o tome ili ne postoji u potpunosti, ili nam još uvek nije dostupna.

Logor Šarvar

Za razliku od Srba starosedelaca, Mikloš Horti Srbe doseljene nakon 1918. godine, kada je 1941. godine uspostavio kontrolu nad Bačkom, nije priznao za državljane velike Mađarske. Pošto, prema tadašnjem mađarskom gledištu, oni nisu bili mađarski državljani, preživeli sužnji zloglasnog logora za internirce u Šarvar, mada su to u dva navrata pokušavali, nisu uspeli da od Mađarske dobiju makar i simboličnu odštetu za patnje koje su u njemu tokom Drugog svetskog rata preživeli.

Solunski dobrovoljci, mahom Ličani, Hercegovci i Crnogorci, na sever Bačke naseljeni su posle Prvog svetskog rata. Dobili su nešto obradive zemlje, da bi, u naredne dve decenije, sami podigli 32 potpuno nova naselja poput Malog Beograda, Mišićeva, Rastine, Karađorđeva, Vojvode Zimonjića, Alekse Šantića, Bačkog Sokolca. Kroz logor u Šarvar ih je, od 1941. do 1945, prošlo više od 10.000, od čega oko 4.300 dece.

Pošto su ih isterali iz kuća, Mađari su preostale solunske dobrovoljce i njihovu decu najpre smestili u četrdesetak sabirnih logora u okolini Bačke, da bi usledio transport u Šarvar. Tu su ih dočekali stražari sa puškama i korbačima, hale bivše svilare sa na brzinu sklepanim drvenim krevetima na tri sprata, širokim jedva 40 santimetara i bez bilo kakve prostirke, i studen i glad koju, kako su izjavili, neće zaboraviti do kraja života. Još dok su ih žandarmi i vojnici izbacivali iz kuća u Sokolcu, Mađari iz susedne Stare Moravice su, na ulazu u selo čekali da u njih upadnu i opljačkaju ih. Kasnije su i kuće i imanja solunskih dobrovoljaca dodeljeni Mađarima doseljenim iz Bukovine i Erdelja.

Logor u Šarvaru bio je strašno mesto. Nekadašnja fabrika svile pretvorena je veliki zatvor za Srbe iz Bačke. Iako nije bilo masovnih egzekucija, mnogo ljudi umrlo je od gladi i bolesti. Deca su bila najugroženija. Tokom zime 1941/42. u logor je dovedeno 4.300 dece. Teško da bi veliki broj dece preživeo da nije bilo hrabrih i odlučnih Srba koji su spasli 3.000 dece. I pored toga, Šarvar je nazvan grobnicom dece, tamo je umrlo 1.300 mališana. Glavni čovek koji je organizovao izlazak dece iz logora i smeštanja u kućama po Bačkoj bio je Vladika Irinej Ćirić.

Agonija Srba iz Bačke počinje nakon napada Nemačke na SSSR, 22. juna 1941. Mađarske vlasti odlučile su da se obezbede u slučaju napada pa su formirale logor za Srbe koji nisu rođeni u Vojvodini. Na meti su im bili kolonisti i srpski dobrovoljci iz prethodnih ratova. U logore je odvedeno između 60.000 i 70.000 ljudi. Najviše ih je propatilo u Šarvaru.

Tokom juna iz bačkih logora u Šarvar je došlo 5.500 ljudi. Tokom septembra iz subotičkog logora pristiglo je još njih 600. A decembra 1941. iz Barča i Nađkanjiže dovode još 2.000 osoba. Od 1941. do 1945. kroz logor je prošlo između 9.000 i 9.500 ljudi.

Preživeli očevici tvrde da su vagoni bili tako prenatrpani da u njima skoro i nije bilo vazduha. Tokom čitavog puta vagoni nisu nijednom otvarani pa su malu i veliku nuždu morali da obavljaju u vagonu. Vodu i hranu nisu dobijali. Put je trajao nekoliko dana. Kada su konačno izašli iz voza u Šarvaru, vojska ih je postrojila i zveckajući oružjem odvela do jedne fabrike nedaleko od železničke stanice.

Odlukom Ministarstva odbrane mađarske kraljevske vlade, logor je formiran 20. juna 1941. u napuštenoj fabrici svile. Zarobljenici su odmah videli da je mesto na koje su ih doveli pripremljeno za duži boravak, za razliku od logora u Vojvodini koji su pravljeni nabrzinu uz mnogo improvizacija. Radilo se o čitavom kompleksu zgrada, među kojima je bilo devet hala nekadašnje fabrike. Zgrada komande nalazila se u sredini fabričkog kruga. Tu su bile i kuhinja, razne radionice i ambulanta. Logor je bio ograđen bodljikavom žicom, a iskopan je kanal oko fabrike. Logor je imao oko 1.500 kvadrata (300 puta 500 metara).

U devet hala izgrađeni su boksovi. U svakoj po 800 ljudi, koji su spavali na daskama i slami. Logoraši nikako nisu mogli da se ugreju. Poseban problem bio je stakleni krov pun rupa. Tokom jeseni i zime stalno je sve bilo mokro. Od teškog smrada trule slame i izmeta onesvešćivali su se i najotporniji. Ljudi su bili mršavi, vašljivi, ispijenih lica, u poderanoj obući i odeći. Umivali su se vodom iz bara.

U tom brlogu od blata svi su živeli zajedno, i stari i mladi i bolesni… Hrane je bilo malo. Za doručak su dobijali crnu gorku tečnost koja je trebalo da predstavlja kafu od cikorije. Za ručak i večeru kuvana je stočna repa, stočna bundeva, kupusni list, stari grašak, hmelj i proso. U “svečane” ručkove spadao je kuvani truli krompir i čorba od crvljivog pasulja. Zbog takve hrane vladala je teška dizenterija, što je samo zakomplikovalo stanje u barakama. Od gladi je tokom prve zime umro 281 logoraš, a među njima je bilo najviše dece.

Pored gladi i bolesti logoraši su morali da trpe i tešku torturu. Preživelima je u sećanju ostao Bradonja. Čovek od dva metra i 120 kilograma. Nikud nije išao bez korbača koji je često upotrebljavao, s razlogom ili bez ikakvog povoda. Nije pravio razliku između muškaraca, žena i dece. Tukao je sve.

Proterivanje Srba i Bunjevaca

Aprila 1941. godine je Nacionalni savez inženjera i građevinara Mađarske sačinio srbomrzački i bunjevačkomrzački Memorandum Delvideki Othon, u kojem piše:

„Pravoslavno srpstvo uvek bi bilo telo u telu nacije, koje zaražava ceo organizam i samo korenitim izrezivanjem toga može se doći do pravilnog lečenja. Među ove treba uvrstiti i Bunjevce koji nisu odani Mađarskoj. Zato njih zajedno sa ostalim nepoželjnim licima treba proterati preko Dunava i Drave. Napolje s njima!“

Horti je naredio da se u Rati kod Subotice protera 1.500 Bunjevaca, dok je u Bajmoku ubijeno nekoliko desetina pripadnika te etničke zajednice.

Odgovornost za zločine

Mikloš Horti nikada nije odgovarao za izvršene ratne zločine. Nemci su ga uklonili sa vlasti i internirali u oktobru 1944. godine kada je izrazio spremnost za potpisivanje primirja na početku Bitke za Budimpeštu, kada je glavni grad Mađarske osvojila Crvena armija. Odveden je u Bavarsku gde je bio zatočen do kraja rata. Učestvovao je na Nirnberškom procesu posle Drugog svetskog rata. Nakon toga do kraja života, do 1957. godine, živeo je u Portugaliji. Mada brojna istorijska dokumenta svedoče o mađarskim zločinima, danas Javni park u Đemreu (nadomak Budimpešte) nosi ime po Miklošu Hortiju, 2010. godine otkrivena je prva njegova drvena bista u mestu Kereki, a na bogoslovnom fakultetu u Debrecinu nalazi se spomen-ploča u njegovu čast. Ustav Mađarske amnestirao je Mikloša Hortija za deportovanje 400.000 mađarskih Jevreja u koncentracione logore smrti, oslobođen je krivice za Raciju, dok se akcije u Vojvodini, prema ovom mađarskom gledištu, smatraju "akcijom regularne vojske u tadašnjoj državi".

Šandor Kepiro je umro pošto je na suđenju od maja do jula 2011. godine oslobođen optužbi da je u januaru 1942. godine kao žandarmerijski kapetan učestvovao u sprovođenju Novosadske racije u kojoj je, prema navodima optužnice, pobijeno najmanje 1.246 građana Novog Sada, najviše Jevreja, Srba i Roma, među kojima i 168 dece. Pojedini istraživači tvrde da je u raciji ubijeno više od 4.000 ljudi. Pred kraj rata i posle rata od strane mađarskih vlasti bio je dva puta osuđivan, na 14 i na 10 godina zatvora, zbog učešća u Raciji, ali kaznu nikada nije odslužio, jer je nakon rata pobegao u Austriju a potom u Argentinu. U Mađarsku se vratio 1996. godine i dobio penziju od države.

Suđenja za ratne zločine i Međunarodno krivično pravo

Antihitlerovska koalicija je najpre osnivanjem Komisije ujedinjenih nacija (KUN) za ratne zločine 20. X 1943. a potom „Moskovskom deklaracijom“ od 30. oktobra 1943. godine rešila da će posle završetka rata suditi ratnim zločincima jer je bilo evidentno da su već do tada izvršeni teški ratni zločini ("zverstva"), kažnjivi po Haškim konvencijama. Na osnovu zaključaka Moskovske deklaracije vlade savezničkih zemalja Antihitlerovske koalicije osnovale su posebne organe za istraživanje ratnih zločina i kažnjavanje ratnih zločinaca. U slučaju Jugoslavije, na Drugom zasedanju Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (Avnoja) 29. novembra 1943. godine u Jajcu doneta je odluka u tom smislu, a već sutradan je NKOJ osnovalo Državnu komisiju za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, sa predsednikom dr Dušanom Nedeljkovićem, profesorom Univerziteta u Beogradu. Posle toga, u periodu od 19. februara do 18. novembra 1944. godine, formirano je 6 zemaljskih (republičkih), jedna pokrajinska (Vojvodina) i dve oblasne (Kosovo i Metohija i Sandžak) komisije. Zatim je oformljeno 65 okružnih, 299 sreskih (kotarskih) komisija i referenata, 1.210 opštinskih i mesnih komisija, povereništava i sabirača podataka i 28 posebnih anketnih komisija.

Prema nepotpunim podacima, Državna komisija, zemaljske i sve druge komisije i njihovi organi prikupili su oko 958.828 prijava o ratnim zločinima i zločincima; sačinili oko 550.000 zapisnika o saslušanjima svedoka i zapisnika o saslušanjima samih krivaca; pronađeno je oko 20.000 originalnih dokumenata iz neprijateljskih izvora; 5.816 fotografija o zločinima i njihovim izvršiocima i izrađeno je 170 obimnih elaborata o ratnim zločinima i zločincima.

Kada je reč o dokumentima iz neprijateljskih izvora, mnogi od njih su bili javni (oglasi o zabranama, streljanjima talaca itd., leci sa sličnom sadržinom, štampa), a drugi, nejavni dokumenti su zarobljeni, iako je neprijatelj nastojao da mnoge uništi, u čemu je u dobroj meri uspeo.

Na osnovu prikupljene građe i drugih saznanja, komisije su donele oko 120.000 odluka kojima je proglašeno preko 66.000 ratnih zločinaca, od kojih su 17.175 iz redova okupatora, a 49.245 iz redova domaćih izdajnika. U Državnoj komisiji registrovano je 14.618 zločinaca iz redova okupatora, i 11.521 ratni zločinac iz redova domaćih saradnika okupatora, što ukupno iznosi 26.136 ratnih zločinaca. Mnogi su sa liste ratnih zločinaca dospeli i na listu ratnih zločinaca Ujedinjenih nacija.

Pokrajinska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini osnovana je odlukom Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine u Novom Sadu 17. septembra 1944. godine. Na čelu Pokrajinske komisije bio je pravnik Petar Mijačević, a ona je u svom sastavu imala referente za manje teritorijalne celine (okruge). Prikupljanjem podataka bavile su se Anketne komisije za pojedine oblati (za Srem, za Bačku i Baranju, za Banat) i tzv. veća statističara. Prikupljane su prijave o zločinima i zločincima od građana, policije, organa državne bezbednosti, a prikupljani su i dokumenti - javni (proglasi, oglasi, plakati, leci itd.) i tajni - neprijateljske provenijencije.

Stvoren je ogroman arhivski materijal na osnovu koga su donošene odluke o proglašenju ratnih zločinaca, pokretani krivični postupci, tražena izručenja onih koji su bili na tuđim državnim teritorijama, pisana saopštenja i izrađivani elaborati po grupama masovnih ratnih zločina. U Pokrajinskoj komisiji izrađeno je preko 20 opširnih elaborata o više grupa masovnih ratnih zločina, te dva posebna, koja nisu svrstani u ove grupe, a to su elaborat o stradanju Jevreja i elaborat o držanju domaćih Nemaca (foksdojčera) pre rata, za vreme rata i za vreme okupacije.

Jedan od tih elaborata odnosi se i na Raciju u južnoj Bačkoj 1942. Pokrajinska komisija je zločine počinjene tokom „racije“ svrstala u III grupu masovnih zločina. Elaborat je izrađen na osnovu velikog broja dokumenata, čije signature su označene. Takođe, izrađen je i Album fotografija „Racija“ (egzekucije, pojedinačni leševi i grupe leševa, bacanje leševa u Dunav, vađenje leševa iz Tise i Dunava u proleće 1942).

Vidi još

• Vojvodina u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Racija u južnoj Bačkoj

Literatura

• Golubović, Zvonimir (1987). „Denacionalizatorska politika mađarskog fašističkog okupatora u Bačkoj - prisilno iseljavanje i logorisanje - naseljavanje Bačke Mađarima iz drugih krajeva”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 36: 91—129. 
• Mirnić, Josip (1967). „Denacionalizatorska politika mađarskog okupatora u jugoslovenskim zemljama 1941”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 10: 143—153. 
• Kocsis-Hodosi, Eszter; Kocsis, Karoly (2001). Ethnic Geography of the Hungarian Minorities in the Carpathian Basin. Simon Publications LLC. ISBN 978-1-931313-75-9. Arhivirano iz originala 19. 10. 2013. g. Pristupljeno 18. 10. 2013. 
• Radojević, Mira (2017). „Emigrantska vlada Kraljevine Jugoslavije i mađarski zločini u Bačkoj (1941—1944)”. Spomenica akademiku Čedomiru Popovu. Novi Sad: Matica srpska. str. 553—586. 
• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.