Moravska vojno-inspekciona oblast

Za okupaciju Pomoravlja u Drugom svetskom ratu pogledajte stranicu Bugarska okupacija Makedonije i Pomoravlja u Drugom svetskom ratu.

Podela Kraljevine Srbije između Austrougarske i Bugarske, prema sporazumu iz 1915. godine

Moravska oblast ili Moravska vojno-inspekciona oblast (bug. Моравска военноинспекционна област) formirana je 17. novembra 1915. godine na zapovest (vrhovnog) zapovednika bugarske vojske u Prvom svetskom ratu general-majora Nikole Žekova. Njeno sedište je bilo u Nišu. Početkom 1917. godine, zbog represija bugarske izvršne vlasti, podignut je Jablaničko -Toplički ustanak.

Teritorija

U Moravsku oblast uključeni su svi predeli koje je bugarska vojska zauzela u Srbiji u njenim granicama do 1912. godine, prema tajnom bugarsko-nemačkom sporazumu iz 1915. godine. Administrativno područje je obuhvatalo sledeće okruge (srezove): Vranjski, Niški, Pirotski, Đuprijski, Zaječarski, Negotinski i Požarevački (Požarevski). Redosledom ishoda rata, vojne i civilne vlasti ujedinjuju se u jedno u moravskim krajevima.

Načelnik

Načelnikom Moravske vojno-inspekcione oblasti postavljen je general-potpukovnik Vasil Kutinčev.

Kutinčev je 7. marta 1917. godine smenjen zbog izbijanja Topličkog ustanka, a na njegovo mesto dolazi pukovnik Aleksandar Protogerov, bivši komitski vođa u vreme borbe za Makedoniju i član CK VMRO.

Hronologija

Susret nemačkog i bugarskog cara u Nišu

U Nišu je bugarski car Boris dočekao 18. januara 1916. godine nemačkog cara Vilhelma II, a u maju 1918. austrougarskog cara Karla I na njegovom putu ka Sofiji.

U oblasti 1917. godine 21. februara izbija ustanak stanovništva protiv okupacije koji traje do 25. marta.

Prema primirju potpisanim 29. septembra 1918. godine od strane Bugarske sa Antantom u Solunu, Bugarska je dužna da izvrši neposrednu demobilizaciju okupiranih teritorija u Srbiji i Grčkoj, i da ne izvozi nikakve provizije sa tih teritorija koje moraju da ostanu neoštećene.

Nakon kapitulacije Bugarske i završetka bugarske administracije, u Nišu se formira nemačka vojna administracija 3. oktobra 1918. godine.

Bugarizacija

Prema statiskama za maj 1916. godine, u Nišu i okolini 170.000 stanovnika su Srbi, 31.000 su Bugari, a ostatak su druge narodnosti. Prema podnetom izveštaju vojnog guverner-generala u Nišu 20. novembra 1916. godine, većina stanovništva su Srbi ili da ga čine sve Srbi odnosno da se tako izjašnjava.

Vlast je data ljudima dovedenim iz Bugarske koji su sprovodili politiku iskorenjenja svakog osećanja pripadnosti srpskom narodu. Bilo je zabranjeno govoriti maternjim jezikom. Svako obraćanje vlastima i administraciji i sve žalbe morale su biti na bugarskom jeziku inače se nisu uzimale u obzir a potpisani se kažnjavao kao provokator.

Okupaciju u Moravskoj vojno-inspekcionoj oblasti prati teror nad lokalnim stanovništom sa ciljem bugarizacije. Dana 7. novembra 1915. godine bugarske okupacione vlasti pozivaju sveštenike, učitelje i činovnike radi dobijanja ličnih isprava, ali umesto toga sprovode ih u zatvor u Tvrđavi gde bivaju mučeni i izgladnjivani. Dana 11. novembra ih izvode iz Niša i dovode u selo Kremenicu kraj Bele Palanke na mestu zvanom Jankova padina gde bivaju streljanih (Stradanje sveštenika u Jankovoj padini 1915.). Dana 18. novembra slična streljana srpskog sveštenstva su se dogodila u selu Jelašnica.

Slične stvari događale su se u: Leskovcu, Prokuplju i Lebanu. Veliki broj je bio ubijen u Surdulici, koju je Arčibald Rajs nazvao: „Surdulica srpska kasapnica“.

Prvi period okupacije karakterisao je niz masakara kao i sistematsko eliminisanje viđenih ličnosti i srpske inteligencije.

Za nekoliko meseci bilo je na hiljade žrtava, a na hiljade njih deportovano je Bugarsku. Većina pokolja bila je delo komita koji su u tamošnjem administrativnom sistemu preuzeli skoro sve funkcije na lokalnom i okružnom nivou, zauzimajući mesta sreskih i okružnih načelnika, predsednika opština i obavljajući policijske funkcije. Njihove akcije svakako je uvek pratila ili podržavala redovna Bugarska vojska. U istočnoj i južnoj Srbiji, odsustvo komita pokazalo je da svu odgovornost snosi redovna vojska. Eliminacija najuticajnijih staleža bila je praćena čestim nasiljem usmerenim ka članovima njihovih porodica i uopšte protiv čitavog civilnog stanovništva.

Istovremeno sa masovnim i ciljanim pogubljenjima, 1916, bugarska vlada je započela sa sprovođenjem političkog programa za nove oblasti, čije je težište bilo bugarizacija civilnog stanovništva. U tom cinju sprovedeni su uništavanje spomenika srpske kulture – zabrana srpskog jezika, uništavanje knjiga, oduzimanje crkvene baštine itd. – i izgradnja bugarskog identiteta – bugarske škole, kulturna društva, zabrana korespodencije sa stranim zemljama itd. – čemu su ljudi podvrgnuti silom. Sa ekonomskog stanovišta, počeo je da se primenjuje sistem rekvizicija, koji je, prirodno, zahvatio uglavnom seoska područja.

Na proleće, a naročito na jesen, s nastavkom ratnih aktivnosti na makedonskom frontu, stanovništvo pograničnih država bilo je masovno primorano na rad na utvrđivanju rovova ili izgradnji puteva prema frontu. Uslovi rada doveli su do mnogih smrtnih slučajeva, posebno od gladi. U nekim su slučajevima evakuisana i internirana čitava sela, a kuće demontirane i korišćene u radovima na frontu; u drugima je stanovništvo čitavih gradova, poput Dojrana, internirano a njihov grad uništen.

Masovno interniranje pogodilo je, krajem godine, pre svega makedonska područja – posebno Poreče – koja su već mnogo pretrpela krajem 1915. godine: čitava mesta deportovana su u Bugarsku. Većina njih se nikada nije vratila. Tamo su ubijeni ili potpuno bugarizovani.

Naredba bugarskih vlasti o regrutovanju muškaraca, bila je iskra koja je zapalila pobunu u Toplici i Jablanici: nekoliko hiljada njih, od kojih su mnogi bili srpski vojnici koji su ostali u svojim kućama ili su se skrivali u šumi, napali su bugarske garnizone i za nekoliko dana oslobodili nekoliko gradova uz podršku stanovništva.

Kao odgovor na pobunu bugarski okupator je sproveo represiju kako bi porazio pobunjenike, sejući strah među stanovništvom, masakrirajući, uništavajući i spaljujući mnoga sela i, pre svega, pokrećući talas masovnih interniranja.

Od proleća do leta 1917, oko 20.000 civila bili su žrtve represije bugarskih vlasti, a više od 60.000 ih je deportovano u logore za interniranje u Bugarskoj.

Uslovi u ovim logorima bili su dramatični. Trošne i pretrpane barake, loši higijenski uslovi, ozbiljne nestašice hrane, maltretiranja i mučenja, kontinuirani prisilni rad karakterisali su sve logore. Svugde je bilo mnogo mrtvih.

Proces denacionalizacije, posebno desrbizacije, bio je vidljiv na ulicama gde je izvršena promena natpisa pa su trgovci i zanatlije dobijali bugarska prezimena (Petrović - Petrovi, Marković - Markovi...).

U 1916. godini osniva se bugarska gimnazija, gde se pod prinudom okupljaju učenici, koji su, pod pretnjom strogim kaznama, morali da pohađaju nastavu. Direktor gimnazije bio je Gončo Kalinov. U zgradi Niške gimnazije bila je smeštena austrijska vojna bolnica.

Oslobođenje

Nakon proboja Solunskog fronta, Bugarska je kapitulirala a vojno-inspekciona oblast prelazi u ruke Nemaca.

Jedinice Dunavske divizije ušle su u Vranje 5. oktobra, u Vladičin Han 5. oktobra, 6. oktobra Grdelica, 7. oktobra Leskovac, 8. oktobra Brestovac i Žitni Potok.

Glavni članak: Niška operacija 1918.

Nemačke jedinice u sastavu 11. armije su zaposele položaje na oko 10 km od Niša i to na desnom krilu alpski korpus u čijem sastavu je bilo šest planinskih pukova), centralni sektor (selo Kočane - Draškova Kutina) 219. divizija, a na levom (Babunica - Pirot) 217. divizija.

U odnosu na 11. armiju srpske trupe su bile dvostruko slabije i iscrpljene.

Dunavska divizija vodila je žestoke borbe sa trupama 219. nemačke divizije i porazila ih kod sela Lipovice i nastavila prodor ka Nišu. Moravska divizija je 10. oktobra posle borbi osvojila selo Seličevica i nastavila prodor ka Gorici i Bubnju. Srpske trupe su brzo uspele da probiju nemačku odbranu i dođu do predgrađa Niša.

U toku 11. oktobra snage Moravske divizije su proterale neprijatelja sa leve obale Nišave i zauzele desnom kolonom liniju Gorica-Markovo Kale, a levom kolonom Korin grad i Knežicu. Konačno 12. oktobra, snage Prve armije oslobodile su i kontrolisale Niš.

Vidi još

• Toplički ustanak
• Jablanički komitski odred
• Makedonska vojno-inspekciona oblast (Vardarska Makedonija)
• Dramska vojno-inspekciona oblast (Egejska Makedonija)
• Moravska banovina

Literatura

• Glavno upravlenie na arhivite (2005). Bъlgarite ot zapadnite pokraйnini. Universitetsko izdadetelstvo „Sv. Kl. Ohridski“. . ISBN 978-954-9800-45-6. 
• Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914—1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga. 
• Mitrović, Andrej (1984). Srbija u Prvom svetskom ratu. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mitrović, Andrej (1987). Ustaničke borbe u Srbiji 1916-1918. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mitrović, Andrej (1993). Toplički ustanak: Mesto u srpskoj istoriji. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Mitrović, Andrej (2007). Serbia's Great War, 1914-1918. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-476-7. 
• Đorić, Marija (2015). „Teror bugarskog okupatora u vranjskom kraju za vreme Prvog svetskog rata” (PDF). Nacionalni interes. 23: 181—200. Arhivirano iz originala (PDF) 05. 10. 2016. g. Pristupljeno 13. 07. 2016. 
• Jagodić, Miloš (2015). „Procena demografskih gubitaka Srba u periodu 1910-1921” (PDF). Srpske studije (6): 11—65. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2018. g. Pristupljeno 31. 07. 2017. 
• Rakić, Hranislav (1988). „Bugarski program denacionalizacije srpskog življa u prvom i drugom svetskom ratu”. Leskovački zbornik. 28: 55—59. 

Spoljašnje veze

• Administrativna podela Bugarske u Prvom svetskom ratu
• Niš u Prvom svetskom ratu, Narodni muzej Niš