Muslimanske milicije

Muslimanska milicija je naziv za više nezavisnih naoružanih lokalnih grupa u muslimanskim selima pod ustaško-okupatorskom vlašću na području Bosne i Hercegovine i Sandžaka, tokom Drugog svetskog rata.

Formiranje muslimanskih milicija počelo je krajem 1941. i početkom 1942. godine i imale su za cilj odbranu muslimanskih sela od četničkih i partizanskih jedinica. S obzirom da muslimanska milicija nije postojala kao jedinstvena vojna formacija, već je delovala na lokalnom nivou, njen politički sastav, kao i dejstvo su bili različiti od oblasti do oblasti.

Neke muslimanske milicije su aktivno učestvovale, sa ustašama, u pogromima i pokoljima srpskog stanovništva, neke su sklapale dogovore o nenapadanju sa četnicima i partizanima, dok su pojedine sarađivale sa partizanima. Sastav muslimanske milicije bio je različit i kretao se od ustaški opredeljenih pojedinaca do ljudi koji su potajno sarađivali sa Narodnooslobodilačkim pokretom (NOP). Najveći deo pripadnika muslimanskih milicija bio je politički neopredeljen i služenje u miliciji je shvatao kao nužnost u cilju zaštite svojih sela.

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Muslimanske milicije bile su formirane na svim područjima u Jugoslaviji, u kojima su živeli Muslimani. Kako u Bosni i Hercegovini, koja se tada nalazila u sastavu ustaške Nezavisne Države Hrvatske (NDH), tako i na području Sandžaka, koji se nalazio pod italijansko-nemačkom okupacijom.

Istočna Bosna[uredi | uredi izvor]

Prve samoorganizovane muslimanske naoružane grupe javile su se u okolini Foče, u vreme velikog četničkog pokolja muslimana na ovom terenu, krajem 1941. i početkom 1942. godine. Posle partizanskog zauzimanja ovog terena, januara 1942. godine situacija se stabilizovala, ali su ove muslimanske grupe bile razoružane. Posle povlačenja partizana, u maju su ovim terenom ponovo ovladale ustaško-italijanske snage, koje su se zadržale do avgusta, kada teren ponovo zauzimaju četnici i vrše ponovne pokolje.

Ponovni četnički pokolji muslimana izazvali su veliko nezadovoljstvo muslimanskih prvaka prema ustaškoj vlasti i italijanskom okupatoru, koji nisu sprečili ove zločine. Sarajevski muslimani su 28. avgusta 1942. godine sazvali konferenciju na kojoj se raspravljalo o ovom problemu. Tada je bio osnovan odbor „Narodni spas“ na čijem je čelu bio hafiz Muhamed Pandža, član Ulema-medžlisa, rukovodećeg tela Islamske verske zajednice. On je od tada veoma aktivno radio na organizovanju muslimanskih milicija. Uvidevši da je ovo organizovanje Muslimana usmereno protiv četničkih, ali i partizanskih snaga, a ne protiv ustaško-okupatorskih vlasti, veoma brzo su dobili vojnu i novčanu pomoć od ustaša i Nemaca.

Posle ovoga dolazi do formiranja muslimanskih milicija na prostoru Foče, Goražda i Čajniča, koja je prema ustaškim podacima brojala oko 1.500 ljudi. Jedan od organizatora milicije na ovom prostoru bio je Husein-beg Čengić. Pošto su februara 1943. godine četnici ponovo ovladali ovim terenom, oni su veoma brzo i lako savladali pripadnike muslimanske milicije, koja je potom bila potpuno razbijena.

Muslimanske milicije na području Rogatice, Bratunca, Srebrenice i Vlasenice bile su usko povezane sa ustaškom vlašću i njihovim vojnim formacijama. Na područiju Rogatice muslimansku miliciju je formirao i predvodio Zulfo Dumanjić. Načelnik Bratunca Edhem Hadžialić Efendić je bio i organizator muslimanske milicije na ovom terenu. Iako je bio ustaški saradnik, odbio je da njegove jedinice pređu u Ustašku vojnicu, zbog čega je došao u otvoreni sukob sa ustašom Mijom Mijačevićem, koji ga je kasnije ubio.

Organizator muslimanskih milicija na područiju Srebrenice organizovao je Ismet Bektašević. On se do prve polovine 1944. godine, nije opredeljivao ni za jednu od zaraćenih strana, ali je potom počeo da sarađuje sa Nemcima u Zvorniku. Tamo je radio na mobilizaciji muslimana u Handžar diviziju i na formiranju ustaške uprave u Srebrenici, Bratuncu i Vlasenici. Septembra 1944. godine predao se partizanima, koji su ga streljali kao saradnika okupatora.

Hercegovina[uredi | uredi izvor]

U drugoj polovini 1942. godine od strane italijanskog okupatora dolazi do ideje o stvaranju zajedničke četničko-muslimanske antikomunističke milicije na područiju Hercegovine. Ovakva organizacije formirana je decembra 1942. godine pod nazivom „Muslimanska nacionalna vojna organizacija“, a njen vođa je bio Ismet Popovac.^[1] Zbog mnogobrojnih četničkih zločina nad muslimanima, ova organizacija je bila malobrojna, a posle smrti Ismeta Popovca, avgusta 1943. godine se totalno osula.

Na hercegovačkom području organizatori muslimanskih milicija bili su Džemal Tanović iz Fazlagića Kule, kod Gacka i Salko Ćatić iz Nevesinja. Tanović je na svom područiju uspeo da okupi oko 700 pripadnika milicije, koji su se organizaciono nalazili u sastavu oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske. Njihov glavni zadatak je bio da brane svoja sela od partizanskih i četničkih jedinica. Polovinom oktobra 1943. godine partizanska Deseta hercegovačka brigada je ovladala ovim terenom zauzevši 11 zaselaka Fazlagića Kule, ali u samoj Kuli i tri zaseoka ostale su opkoljene snage muslimanske milicije i ustaša, jačine oko 500 ljudi. Osvojivši Gacko, partizani su im prekinuli komunikaciju ka Bileći i Nevesinju. Posle više od mesec dana opsade, 20. novembra 1943. godine pripadnici muslimanske milicije i ustaše su se zajedno sa stanovništvom povukla u Nevesinje. Nedugo potom, muslimanska milicija i ustaše su ponovo ovladali ovim terenom i povratili Fazlagića Kulu. Februara 1944. muslimanska milicija pod komandom Džemala Tanovića brojala je oko 450 milicionera. Septembra 1944. godine 29. hercegovačka divizija NOVJ je ponovo zauzela Fazlagića Kulu, a u borbama sa njima 22. septembra je poginuo Tanović, nakon čega je došlo do raspada muslimanske milicije na ovom terenu.

U okolini Nevesinja muslimansku miliciju je formirao Salko Ćatić, bivši austrougarski okuružni narednik. Središte ove milicije bilo je u selu Kljuna, kod Nevesinja, a dejstvovala je na terenu nekadašnje opštine Kruševljani. Ćatić je često vodio pregovore sa italijanima, koji su ga snabdevali hranom i oružjem. U drugoj polovini 1942. godine, na ovaj teren vratile su se domobranske jedinice i time obnovile vlast NDH na ovom terenu, koja je bila uklonjena u toku ustaničkih akcija 1941. godine. Tada je oktobra 1942. godine u Travniku došlo do stvaranja domobranske pukovije – koju su sačinjavali domobrnaski dobrovoljci iz Hercegovine i pripadnici Ćatićeve muslimanske milicije. Ova jedinica je potom bila prebačena na tern Sinja i Imotskog, a Ćatić se ubrzo ponovo vratio na ovaj teren ponovo obnovio muslimansku miliciju. Posle rata, Ćatiću je suđeno u Mostaru, ali je 1946. godine bio oslobođen jer je utvrđeno da je njegova muslimanska milicija imala ulogu obične seoske straže, čiji je jedini cilj bio zaštita muslimanskih sela i da njeni pripadnici nisu učestvovali u zločinima.

Cazinska krajina[uredi | uredi izvor]

Formiranje muslimanske milicije u Cazinskoj krajini vezano je za ime Huseina Huske Miljkovića, bivšeg partizana i komandanta mesta u oslobođenoj Velikoj Kladuši. Nakon povlačenja partizana sa ovog terena, usled početka Četvrte neprijateljske ofanzive, marta 1943. godine, Huska je pobegao iz partizana i pridružio se domobranima. U dogovoru sa vlastima NDH, od kojih je dobio čin pukovnika domobranstva, a uz pomoć muslimanskog „Krajiškog odbora“, na čelu sa Hasanom Miljkovićem, počeo je da stvara muslimansku miliciju na ovom terenu.

Sredinom 1943. godine osnovao je muslimansku miliciju čiji je štab bio u selu Pećigradu, kod Cazina, gde se nalazila tvrđava iz osmanskog doba. Njegove jedinice imale su oko 3.000 ljudi svrstanih u 11 bataljona.^[2] S obzirom na Huskinu popularnost među muslimanskim stanovništvom Cazinske krajine, kao i broj ljudi koji je okupio, sve zaraćene strane su pokušavale da sa njim održavaju odnose. Ustaše nisu imale velikog poverenja u Husku i njegovu vojsku, ali nisu žele da mu se konfrontiraju da ne bi prešao partizanima. Partizani su bili ljuti na Husku jer je dezertirao, ali su i oni održavali kontakte sa njim jer su znali da bez njega ne mogu ostavriti uticaj na Muslimane ovog područja.

Krajem novembra 1943. godine partiazni predvođeni Većeslavom Holjevcom pregovarali su sa Huskom o njegovom ponovnom prelasku u partizane, ali nisu uspeli da postignu dogovor, zbog njegovih prevelikih uslova. Da bi sprečili eventualni Huskin prelezak na stranu partizana, Nemci su Huski poslali nešto naoružanja i opreme, a ustaše su poslale satnika Martina Grabovca da pregovara sa njim. Glavni Huskin uslov i partizanima i ustašama bio je da njegova jedinica ostane jedinstvena. Sporazum između Huske i ustaša je bio postignut, ali ne do kraja ispoštovan. Ipak materijalne povlastice u vidu novca, naoružanja i opreme, koje je Huska dobio od ustaša odvratile su ga od prelaska partizanima.

Dogovor između ustaša i Huske, pogoršao je odnose između Huske i partizana, koji su izvršili neuspeli napad na Cazin. Kada su ustaše uvidele loše odnose između Huske i partizana, zbog ranijeg ne poverenja u njega, prestali su ga pomagati, zbog čega se on ponovo okrenuo partizanima i sa njima sredinom januara 1944. godine postiže dogovor. Tada njegove jedinice muslimanske milicije pristupaju partizanima i stupaju u Unsku operativnu grupu NOVJ.

Ustaše su ovim činom bile veoma revoltirane i spremile su zaveru protiv Huske, koga su ubile ustaše Bajro Kesarović i Emin Okanović, 27. aprila 1944. godine. Tada je bio ubijen i Huskin brat Šaban. Nakon Huskinog ubistva, deo njegovih jedinica napušta partizane i prelazi na stranu ustaša i Nemaca. Komandant Bužimskog bataljona Hasan Dizdarević je sa svojim i ljudstvom Stijenskim bataljonom, ukupno oko 500 ljudi, prešao ustašama, prethodno pobivši nekoliko partizana.