NATO bombardovanje Republike Srpske

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
NATO bombardovanje
Republike Srpske
Deo rata u Bosni i Hercegovini

Američki F-16 sleće nakon bombardovanja srpskih položaja
Vreme30. avgust — 20. septembar 1995.[1][2]
Mesto
Republika Srpska
PovodMasakr na Markalama
Ishod Prekid opsade Sarajeva
Sukobljene strane

 NATO


Ujedinjene nacije Snage za brzu reakciju, stacionirane na Igmanu		 Republika Srpska Republika Srpska
Komandanti i vođe
NATO Vili Klas
NATO Lejton Smit
Ujedinjene nacije Bernar Žanvije
Ujedinjene nacije Rupert Smit		 Republika Srpska Ratko Mladić
Republika Srpska Radislav Krstić
Žrtve i gubici
Sjedinjene Američke Države 1 aviona F-16
Francuska 1 aviona Miraž 2000		 nepoznat broj
153 poginulih i 273 ranjenih[3]

NATO bombardovanje Republike Srpske, pod kodnim imenom operacija Namerna sila (engl. Operation Deliberate Force) i operacija Mrtvo oko (engl. Operation Dеаdeye), bila je vojna intervencija snaga NATO-a, sa SAD na čelu, tokom rata u Bosni i Hercegovini od 30. avgusta do 20. septembra 1995. Avijacija NATO-a bombardovala je položaje Vojske Republike Srpske u tzv. zonama bezbednosti UN-a (Sarajevo i Goražde), ali i druge položaje Vojske Republike Srpske i relejne uređaje (Banja Luka, Ozren i drugo) od 29. avgusta do 14. septembra 1995. godine.[4]

Zvanični razlog za bombardovanje bilo je još uvek nepotvrđeno granatiranje sarajevske pijace Markale 28. avgusta 1995. godine, kada je od navodne eksplozije pet granata poginulo 37 civila. Bila je to prva veća vojna akcija NATO-a. Operacija je dovela do prekida opsade Sarajeva. Operacija Mrtvo oko imala je za cilj onesposobljavanje PVO VRS.[5]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Mirovni planovi prije i tokom Rata u BiH

Ubrzo nakon početka rata u Bosni i Hercegovini NATO je planirao svoje direktno mešanje u rat svestan letargičnosti Organizacije ujedinjenih nacija i nove vojno-političke situacije nastale raspadom Sovjetskog Saveza. Planovi NATO-a su se kretali u smeru mešanja u bosansko-hercegovački konflikt sa ciljem da se diplomatskim i vojnim sredstvima zaraćene strane privole na pregovore. Shodno tome, kao najveći oponent u ostvarivanju ovih ciljeva NATO-a stajala je Republika Srpska čije su oružane snage većim delom rata pod svojom kontrolom držale 68% - 72% teritorije predratne republike BiH. Prevaga srpskih snaga u ratu nikako nije odgovarala NATO-u koji je još krajem 1994. godine bio upoznat sa planom Kontakt grupe o podeli BiH koji je bio vrlo sličan Dejtonskom mirovnom sporazumu iz 1995. godine, posebno u pogledu podele teritorija između zaraćenih strana.[6] Tokom većeg dela rata snage Armije Republike Bosne i Hercegovine su na terenu stajale vrlo loše, kontrolišući mali deo teritorije. Politički predstavnici bosanskih muslimana predvođeni Alijom Izetbegovićem gledali su da "kupe vreme" kako bi konsolidovali i ojačali svoje snage i krenuli u osvajanje teritorija koje bi im pripale po planu Kontakt grupe. U tom momentu su počeli da se preklapaju ciljevi i interesi SAD, Bosne i Hercegovine i Hrvatske.[7] Svemu ovome prethodilo je potpisivanje Vašingtonskog sporazuma (1994) kojim je završen krvavi Muslimansko-hrvatski sukob i određena podela onih teritorija koje bi Armija RBiH i Hrvatsko vijeće odbrane preoteli od Srba. Te teritorije koje bi pripale budućoj muslimansko-hrvatskoj federaciji, čiji su temelji udareni Splitskim sporazumom, su iste one teritorije koje su se samo par meseci kasnije našle u planu Kontakt grupe. I pored naznaka konsekvenci koje bi usledile neprihvatanjem plana Kontakt grupe, vođstvo Srba u Bosni i Hercegovini odlučilo je da ne prihvati ovaj plan. Već tada su materijalne i vojne rezerve u vojsci RS bile polako istrošene, primetni su bili i znakovi opadanja morala usled iscrpljenosti višegodišnjim ratovanjem, a na sve to je nakon neprihvatanja Vens—Ovenovog plana 1994. godine tadašnji režim Slobodana Miloševića u Saveznoj Republici Jugoslaviji uveo sankcije Republici Srpskoj u zamenu za suspenziju dela sankcija SR Jugoslaviji koje su od strane UN-a uvedene još 1992. godine. Čini se da je i srpski predsednik Slobodan Milošević imao malo razumevanja za potrebe Srba u BiH, te je raznim vrstama pritisaka uticao na Radovana Karadžića da sa svojim saradnicima sedne za pregovarački sto, ili da pregovaračka ovlašćenja prebaci na njega, što se na kraju i desilo.[8]

Podela BiH po Vašingtonskom sporazumu (1994)

Akcije NATO-a na prostoru BiH u periodu od 1992. do polovine 1995. godine.[uredi | uredi izvor]

Još od samog početka prisustva NATO aviona nad vazdušnim prostorom Bosne i Hercegovine započelo je dugotrajni proces planiranja operacije Namerna sila. Nato savez je svoj formalni angažman na teritoriji bivše SFRJ započeo pod okriljem misija UN-a koje su za cilj imale blokadu Jadrana i kontrolu vazdušnog prostora iznad BiH. Ubrzo zatim NATO avioni uključili su se u operacije dotura hrane velikim transportnim avionima muslimanskim enklavama. Ove operacije su bez prestanka trajale sve do 1996. godine. Postoje određene sumnje da avioni nisu izbacivali samo hranu, već i naoružanje, posebno u Srebrenicu.[traži se izvor] Cilj ovih akcija je bio da se spreči dotur naoružanja srpskoj strani, ali i da se onemogući dejstvo aviona Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane Vojske Republike Srpske, koji su bili brojniji i nadmoćniji nad inferiornim vazdušnim snagama ostalih zaraćenih snaga.[9] Međutim, sve do 28. februara 1994. kada je došlo do poznatog Banjalučkog incidenta u kojem je RV RS izgubilo pet aviona, NATO avioni nisu imali priliku da se susretnu sa srpskim avionima koji svoju premoć u vazduhu nad ostalim ratnim stranama nisu mnogo upotrebljavali.[10]

Zaključci koje je vrh NATO-a izvukao u prvih 12 meseci sprovođenja operacije Sprečiti let bili su vrlo poražavajući za tehnički superiornu armadu NATO pakta koja nije mogla da doskoči povremenoj letačkoj aktivnosti srpske borbene avijacije koja je koristila tada već zastarele avione tipa J-21 Jastreb, J-22 orao i G-4 super galeb. Ipak, gubici u "banjalučkom incidentu" predstavljali su veliki i teško nadoknadiv gubitak za srpsku stranu. Novu dimenziju angažovanja NATO snage prikazale su priliko zaustavljanja srpske ofanzive na Goražde u aprilu 1994. godine. Ovaj put NATO je dobio novi zadatak — zaštitu muslimanskih enklava, što mu je omogućilo da i pri najmanjem incidentu upotrebi silu. Od tada počinju da se beleže i prvi udari na kopnene ciljeve VRS. Prvi udari su zabeleženi 10. i 11. aprila 1994. godine, kada su na zahtev komandanta UNPROFOR-a britanskog generala Majkla Rouza NATO avioni tipa F-16 °C i F/A-18C bombardovali srpske položaje oko Goražda. Time je ratovanje u Bosni i Hercegovini dobilo novu dimenziju. Pet dana kasnije ponovo su bombardovani srpski položaji oko Goražda, s tim što je sad krajnji rezultat bio povlačenje srpskih snaga na početne položaje.[9] Ovaj put i NATO je pretrpeo svoje prve gubitke: prilikom izviđanja položaja kod Goražda 15. aprila, lakim vođenim raketama oštećen je francuski palubni lovac bombarder Dassault etendard IVP (br.115), dok je 16. aprila lakoprenosivim raketnim sistemom 9K38 igla oboren britanski mornarički lovac Sea harrier (oznake: XZ 498) iz 801. skvadrona Kraljevske ratne mornarice, sa pilotom potpukovnikom Nikom Ričardsom koji je imao tu sreću da se katapultira i da padne na teritoriju pod kontrolom muslimanskih snaga. U samim akcijama oko Goražda učestvovali su i pripadnici elitne britanske jedinica SAC koji su imali ulogu oficira za navođenje avijacije. Napadi na srpske kopnene snage, pre svega na Sarajevsko-romanijski korpus Vojske Republike Srpske u okolini Sarajeva, nastavljeni su i narednih meseci. Jedan broj vazdušnih napada vršen je u cilju odmazde za napade na pripadnike UNPROFORa.

Nova kriza u kojoj su svoje učešće uzele i NATO snage dogodila se u zimu 1994. godine kada su srpske snage u Operaciji Pauk povratile prethodno izgubljene teritorije u Cazinskoj Krajini koja je smatrana zaštićenom zonom od strane u UN-a iako su se u njoj nalazile trupe čitavog Petog korpusa Armije RBiH koji je već tada vodio određena ofanzivna dejstva. Kao odgovor na ofanzivu srpske vojske izvedeno je bombardovanje aerodroma Udbina, odakle su poletali srpski avioni u akcije prema Bihaću, a koji se nalazio na teritoriji tadašnje Republike Srpske Krajine na koju se nije odnosila zabrana letova od strane UN-a. U isto vreme gađani su srpski položaji oko Bihaća, što je pomoglo da se zaustave operacije srpske vojske[9] koja je po nekim svedočenjima bila nadomak zauzimanja Bihaća. Tokom operacije Sprečiti let srpske PVO jedinice su konstantno u zasedama na širem području Banja Luke i Bosanske Krajine bezuspešno lovile NATO avione na radarskom odrazu. Ispostavilo se da je zračenje nišanskih radara bilo vrlo kobno za neke raketne jedinice PVO RS. Ipak, sve to je bilo početno odmeravanje snaga pred nadolazeći potpuni vazdušni rat. Maja 1995. godine usledili su novi udari na položaje i vojnu infrastrukturu srpske vojske. Kao razlog je uzeto odbijanje srpskog vrha da povuče teško naoružanje na najmanje 20 km od glavnog grada Bosne i Hercegovine.[9] Napadi su nastavljeni i u junu kada su u napadima prvi put učestvovali i španski avioni tipa F/A — 18 koji su poletali iz vojne baze Avijano u Italiji. Simptomatično je i to da je u toku bombardovanja na istom prostoru Armija RBiH izvodila opsežne operacije koje su imale za cilj pokušaj deblokade Sarajeva. Ova akcija završena je porazom muslimanske vojske, dok je u isto vreme srpska strana za odmazdu zbog vazdušnih udara zarobila oko 370 pripadnika UNPROFORa. Zarobljenici su uglavnom korišćeni kao "živi štit" i garant da NATO neće gađati vitalne vojne i telekomunikacijske objekte pored kojih su bili vezivani zarobljeni vojnici UNPROFORa.[11] NATO je na kraju popustio i zaustavio napade na RS.

Najznačajniji incident tokom operacije Sprečiti let dogodio se 2. juna 1995.[12] godine kada je oboren američki avion tipa F-16C (br. 89-2032) od strane srpske PVO. Jedinica koja je oborila američki avion bila je 172. ssrp PVO VRS koji je formiran tek 17. februara 1994 godine. Jedna baterija ovog puka naoružana sistemom 2K12 Kub je na prostoru između Bosanskog Petrovca i Ključa u mestu Bravsko tri dana boravila u zasedi. Tokom jednog rutinskog osmatranja vazdušnog prostora na ekranu su uočena dve letelice. Ispaljene su dve rakete od kojih je jedna uništila cilj (F-16C) na daljini od 15 km i visini od 5,5 km. Druga raketa je pogodila jedan deo letelice, dok su delovi aviona pali na dve lokacije međusobno udaljene 1,5 km u blizini Mrkonjić Grada, a po kojem je ovaj događaj u istoriji ostao upamćen kao incident kod Mrkonjić Grada. Pilot aviona kapetan Skot O`Grejdi uspeo je da se katapultira i da se padobranom spusti na oko 6 km od olupine aviona. Odmah po obaranju aviona počele su da pristižu razne informacije, a O`Grejdijevi nadređeni su mislili da je njihov pilot mrtav.[13] I pored toga pokrenuta je opsežna akcija traganja i spasavanja u kojoj je učešće uzelo oko 40 aviona. Tokom noći 2. juna baterija koja je oborila avion izvršila je samohodno premeštanje i maskiranje na lokaciju 100 km od mesta prethodnog dejstva. Iskustva jedinica PVO VRS koristiće kasnije jedinice Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane Vojske Jugoslavije u jeku NATO kampanje protiv SRJ 1999 godine. Operaciju spašavanja izveo je američki marinski korpus koji je u više navrata bezuspešno polazio sa nosača aviona u Jadranskom moru. O`Grejdi je tek osmog juna oko 2.10 časova iza ponoći uspostavio kontakt sa bazom. Već oko 6.45 on je ukrcan na helikopter i prebačen na nosač marinskog korpusa u Jadranu. Povratak O`Grejdija u SAD je iskorišćen od strane tamošnjih medija da se stvori slika o besprekornom američkom heroju.[14] Ipak i pored svih hvalospeva kapetan O`Grejdi je ubrzo napustio aktivnu službu. Obaranje aviona Američkog ratnog vazduhoplovstva je u potpunosti promenilo gledišta komande NATO na vođenje vazdušnih kampanja što se posebno odrazilo primenom nove taktike tokom bombardovanja SRJ 1999. Sami lovci su leteli na velikim visinama i nisu mogli ulaziti u zonu dejstva raketnih sistema KUB i S-125 Neva bez podrške avijacije za neutralisanje neprijateljskog PVO, poznate pod skraćenicom SEAD. Takođe je usavršen i sistem za lociranje i spašavanje oborenih pilota. Da je ovaj segment doveden do savršenosti pokazaće se prilikom obaranja NATO aviona nad Jugoslavijom 1999. godine kada su specijalne jedinice i timovi za spašavanje gotovo neopaženo ušli i izašli sa teritorije SRJ spašavajući pilote u vrlo kratkom vremenskom periodu. Sam Skot O’Grejdi je o obaranju nad Bosnom i o dešavanjima nakon toga napisao dve knjige. O ovom događaju koji je donekle izmenio vazdušno ratovanje snimljeni su mnogobrojni dokumentarni filmovi u produkciji Nacionalne geografije, Histori čanela i Bi-Bi-Sija. 2001. godine snimljen je i holivudski blokbaster pod nazivom Iza neprijateljskih linija (engl. Behind Enemy Lines)[15] koji se bavi obaranjem aviona Skota O`Grejdija i njegovim preživljavanjem u okruženju srpskih snaga. Film je dao i osvrt na prirodu rata BiH u kome su Srbi prestavljeni kao glavni negativci, te na ovaj film u Srbiji danas gledaju kao na još jedan u nizu filmova koji daje tendencioznu i iskvarenu sliku o Srbima i o događajima koji su se na Balkanu odigrali devedesetih godina dvadesetog veka.[16] S druge strane, sam film ni u SAD nije imao mnogo uspeha, mada su se kritike češće odnosile na glumačka dostignuća u filmu a ne na tumačenje sukoba u Bosni.[17] Sam Skot O`Grejdi je 2002. godine tužio filmsku kompaniju Tventit senčuri foks zato što na netačan način iznosi detalje o incidentu iz 1995. godine i iskvaruje sliku o njemu.[18]

Napadi na srpske položaje su nastavljeni u julu 1995 godine. Tokom izvođenja Operacije Krivaja u julu 1995. godine, koja je imala za cilj zauzimanje Srebrenice i Žepe, snage NATO-a su samo jednom izvršile vazdušne udare na položaje Vojske RS. Tako su holandski lovci F-16A izveli kratkotrajan napad na srpske snage koje su 11. jula ušle u muslimansku enklavu Srebrenicu. Ostaje nejasno kako napadi i zauzimanje Srebrenice i Žepe nisu bili dovoljan povod za vazdušne napade na srpske snage[traži se izvor] i da li bi ti napadi sprečili masakr u Srebrenici. Već tada vazdušne snage NATO su se ponovo van svojih ovlašćenja angažovale na prostoru RSK i Hrvatske. One su učestvovale u samim pripremama i izvođenju napada na RSK (Operacija Oluja). Još u julu na aerodrom Šepurine kraj Zadra počeli su da sleću veliki transportni avioni Američkog ratnog vazduhoplovstva tipa Lokid C-130 Herkul. Oni su sa sobom doneli više bespilotnih letelica tipa GNAT-750 tzv. predatora. Ove letelice su odmah stavljene u upotrebu dok su Avaksi konstantno nadletali i osmatrali pozicije Srpske vojske Krajine. Ubrzo je i montirana baza na aerodromu Šepurine gde je stalno boravilo između 10 i 12 američkih, i isto toliko hrvatskih oficira.[19] Već prvog dana napada na RSK, 4. avgusta 1995. godine, američke snage napale su jedan položaj PVO Srpske vojske Krajine, pod izgovorom da je sa njega vršeno ozračivanje radarima.

Planiranje operacije Namerna sila[uredi | uredi izvor]

Akcije osmatranja i prikupljanja informacija o snagama vojske RS intenzivirane su nakon otpočinjanja operacije Sprečiti let. Prema istraživanjima istoričara američka vlada se još sredinom 1993. godine opredelila za upotrebu sile protiv srpske strane kao vid kažnjavanja Srba zbog njihove "agresivne politike". Sami napadi na početku kampanje pokazuju da su vazdušni udari po selektiranim ciljevima planirani mnogo ranije. Zanimljivo je da nije postojao poseban plan za izvođenje ove operacije. Na nju se najverovatnije gledalo kao na prirodni nastavak akcija koje su snage NATO-a već vodile. Operativne snage u vazduhu bile su frustrirane činjenicom da su i pored jakih vazdušnih snaga imale slab učinak na neutralisanje tehničke premoći Vojske RS. Problem je bio još veći ako se uzme u obzir da akcije NATO-a nisu sprečile sve tri zaraćene strane, na koje se zabrana letova odnosila, da nastave sa upotrebom svojih letelica. Primetno je i to da su prilikom kršenja zabrane leta kažnjavane samo srpske snage i to direktnim udarima na aerodrome i aerodromsku infrastrukturu. Američke snage su još u julu 1993. godine prebacile velike snage iz baza u Nemačkoj u Avijano. Sa ovog aerodroma američke snage su kontrolisale u potpunosti vazdušni prostor nad Bosnom i Hercegovinom, kao i sve ofanzivne akcije protiv Vojske RS. 1994. i 1995. godine. Kada je UN još 9. oktobra 1992. godine doneo odluku o zabrani svih letova nad teritorijom Bosne i Hercegovine svim zaraćenim stranama započeto je automatsko prikupljanje podataka o teritoriji, borbama i snagama koje su vodile rat upotrebom satelita i aviona za rano otkrivanje i upozoravanje poznatim kao AWACS. Primetno je i to da su u svim operacijama od 1992. godine pa sve do početka operacije Namerna sila američki vazduhoplovi činila čak 42% svih angažovanih vazduhoplova. Planeri pri NATO snagama su još u decembru 1994. godine izradili plan pod nazivom Mrtvo oko (engl. Dead Eye) koji je za cilj imao eliminisanje srpskog PVO sistema. Ovaj plan je nakon nekoliko meseci inkorporiran u plan operacije Namerna sila.[20]

Povod za početak intervencije[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Masakri na Markalama

Kako povremeni napadi na jedinice Vojske RS nisu davali očekivane rezultate bilo je jasno da se u bližoj budućnosti mora preći na akciju širih razmera. Za takvu akciju, već isplaniranu, tražio se dovoljno čvrst povod koji će biti prihvatljiv celokupnoj međunarodnoj zajednici. Povod je nađen u tragičnom granatiranju centralne sarajevske pijace Markale 28. avgusta 1995. godine u 11 časova kada je na pijaci bio veliki broj građana. Za razliku od prvog granatiranja ove pijace 5. februara 1994. godine, prilikom drugog masakra bilo je ispaljeno 5 granata kalibra 120 milimetara i težine 12,5 kilograma,[21] a broj žrtava je bio manji — 37 mrtvih i preko 90 ranjenih. Kao i kod prvog masakra zaraćene strane su se međusobno optuživale, dok je UNPROFOR u svojoj prvoj istrazi odmah nakon masakra optužio Vojsku RS za granatiranje. Iako je prvobitna istraga imala određenih manjkavosti ona je odmah bila prihvaćena od strane neutralnih posmatrača. Rukovodstvo RS pravdalo se time da nikako nije imalo planove za granatiranje pijace u trenutku u kojem se otvoreno pretilo vazdušnom intervencijom protiv RS. Tokom godina razne teorije o ovom incidentu su se konstantno podgrevale. Na kraju je i sam slučaj došao pred Haški tribunal gde se našao u nekoliko optužnica protiv političkih i vojnih vođa Srba iz Republike Srpske. Na suđenju komandantu Sarajevskog-romanijskog korpusa Dragomiru Miloševiću, koji je bio komandant korpusa u vreme drugog granatiranja Markala odbačene su sve teorije da su granate ispaljene sa položaja Armije BiH ili da su eksplozivne naprave postavljene na samoj pijaci.[21][22][23] Međutim, ostaje nerazjašnjeno kako je prilikom izricanja presude Dragomiru Miloševiću, 12. decembra 2007. godine, optuženi oslobođen optužbi po tačkama 4. i 7. koje se odnose na nezakonite napade na civile i kako je imajući u vidu tu činjenicu u istoj toj presudi okrivljen za napad na civile na pijaci Markale 1994. i 1995. godine.[traži se izvor] Zaključci sa suđenja Dragomiru Miloševiću su korišćeni i u slučaju koji se pred Haškim tribunalom vodio protiv nekadašnjeg predsednika Republike Srpske, dr. Radovana Karadžića. Stručnjaci i svedoci tužilaštva su izneli dokaze o odgovornosti srpske strane za masakr.[traži se izvor] Kada je na red došlo izvođenje svedoka odbrane pred Tribunal, mnoge činjenice koje su se u vezi slučaja Markale provlačile, i kroz ovaj i prethodne slučajeve, dovedene su u pitanje. Prvo je krajem 2014. godine pred Tribunalom kao zaštićeni svedok svedočio bivši pripadnik specijalne jedinice policije RBiH "Biseri" koji je za granatiranje optužio muslimansku stranu kao i sam politički vrh RBiH "za plansko izazivanje civilnih žrtava u Sarajevu" sa konačnim ciljem da se iznudi intervencija NATO-a.[24] Ovaj svedok izneo je svoja saznanja, koja su se umnogome poklapala sa rasprostranjenim postratnim pričama o namernom izazivanju civilnih žrtava u Srebrenici i Sarajevu od strane muslimanskog političkog, vojnog i verskog vrha predvođenog Alijom Izetbegovićem i tadašnjim reis-ul-ulemom (velikim muftijom) Mustafom Cerićem.[24] U nastavku postupka izvedeni su svedoci, pripadnici snaga UN-a u Bosni koji su direktno ili indirektno učestvovali u istrazi o incidentu. Većina svedoka odbrane je iznela tvrdnje, da su pre svega u prvom napadu na Markale, 1994. godine, korišćene eksplozivne naprave postavljene od muslimanskih snaga u gradu. Ovi svedoci nisu umeli da objasne od čega potiču veliki krateri na samoj pijaci, koje jedino može da napravi minobacačka granata ili artiljerijsko oružje većeg kalibra. Neki svedoci tvrdili su da su i ti krateri bili lažni. Veliku pažnju izazvalo je svedočenje bivšeg izaslanika UN-a Jasušija Akašija koji je u postupku koji se vodio protiv Radovana Karadžića svedočio da su granatiranje Markala 1994. godine mogle izvršiti obe strane i izražavao ozbiljnu sumnju da su Srbi odgovorni i za drugo granatiranje 1995. godine.[25] Njegovo svedočenje dovelo je u sumnju objektivnost i tačnost izveštaja UN-a nastalih prilikom uviđaja, po kojem je srpska strana izvršila granatiranje. Japanski diplomata je posvedočio da su ekspertske međunarodne komisije i 1994. godine i 1995. godine mogle samo zaključiti da su granate mogle doleteti sa teritorija pod kontrolom obe strane.[25] Ako se imaju u vidu nedoumice ekspertske komisije nastale tokom same istrage onda je sigurno da su umanjene šanse da ovaj slučaj dobije konačan epilog. Međutim, mnogo veće nedoumice postoje oko prvog granatiranja pijace Markale, jer gotovo svi dokazi sa mesta zločina drugog granatiranja (oblik i dubina kratera) govore u prilog da su srpske snage izvršile granatiranje 28. avgusta 1995. godine.[21] Karakteristično je i to da su prilikom donošenja presude Radovanu Karadžiću uvažena samo izjave svedoka tužilaštva u vezi predmeta Markale.[26] Prema presudi Radovanu Karadžiću od 24. marta. 1995. godine on je proglašen krivim i za napade na civile,[27] dok u samoj presudi stoji da su snage Vojske Republike Srpske odgovorne za granatiranje Markala u oba slučaja.[28] Ipak u samom tekstu presude, koja je napisana na 2615 strana, stoji da su uočene određene nepravilnosti u istrazi u vezi oba incidenta.[27] Tako je istraga utvrdila da su na mestima udara granata muslimanske snage vršile određena prekopavanja pre nego što su na uviđaj izašla specijalna misija UN-a i da je posleratna istraga utvrdila da su granate mogle doleteti sa udaljenosti od 300 do 6,200 metara.[28] Ako se uzme u obzir samo razdaljina od 300 metara vazdušnom linijom od pijace Markale onda se može izvući zaključak d su projektili mogli doći i sa prostora pod kontrolom Armije RBiH. Što se tiče konkretno masakra od 28. avgusta 1995. godine, posleratna istraga je utvrdila da je svih pet projektila došlo sa raznih strana, a ne sa severa, koji je tada bio pod kontrolom Vojske RS, kako je utvrdila prvobitna istraga 1995. godine.[28] Takođe, presuda je zaključila da su postojali i određeni incidenti granatiranja i snajperske paljbe po sopstvenoj teritoriji od strane Armije RBiH koji nisu bili usmereni protiv sopstvenih civila, već protiv lokalnih kriminalaca koji su se nalazili u okviru muslimanskih oružanih snaga u samom gradu i koji su se na neki način zamerili centralnoj vlasti, i protiv snaga UNPROFOR-a kako bi se za te napade okrivili Srbi.[28] Presude Haškog Tribunala u vezi masakra na Markalama su unele još veću konfuziju u potrazi za istinom o ovom događaju, te su tako utabale put novim tumačenjima o odgovornosti za ovaj zločin. Tako su se i pojedinačna mišljenja sudija o dešavanjima na Markalama umnogome razlikovala jedna od drugih u procesu koji je vođen protiv Radovana Karadžića.[26]

Odmah po napadu na pijacu Markale sve velike svetske medijske kuće emitovale su tragične snimke iz Sarajeva.[29] Dok su se srpski zvaničnici pravdali da nisu odgovorni za masakr na Markalama, zvaničnici UN-a su oštro protestovali i pretili intervencijom protiv Srba. Sa druge strane, tadašnji bosansko-hercegovački premijer Haris Silajdžić zatražio je obustavu mirovnih pregovora, koji su se već neko vreme odvijali u Parizu, i hitnu intervenciju NATO-a protiv Vojske Republike Srpske, koju je nedvosmisleno označio krivcem za granatiranje.[29] Ubrzo je i većina svetskih medija za napad optužila srpsku stranu. Zatim su gotovo svi svetski zvaničnici osudili ovaj zločin,[traži se izvor] uglavnom okrivljujući srpsku stranu, osim tadašnjeg generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, Butrosa-Galija, koji je osudio napad i pozvao sve učesnike u konfliktu i međunarodne činioce da se suzdrže od daljih akcija dok ne stignu prvi zvanični rezultati istrage.[30] Za razliku od generalnog sekretara UN-a, njegov specijalni izaslanik u BiH, Jasuši Akaši, je obećao čvrst odgovor na granatiranje Markala.[30] Stejt department je odmah nakon napada okrivio srpsku stranu za granatiranje i zatražio od francuskih snaga UNPROFOR-a da svojim haubicama kalibra 155 milimetara gađaju srpske položaje oko Sarajeva.[traži se izvor] Sledećeg dana, 29. avgusta 1995. godine, tadašnji predsednik republike Srpske, Radovan Karadžić, predao je pismenu izjavu mirovnom posredniku i bivšem američkom predsedniku Džimiju Karteru u kojoj izražava svoju volju za prihvatanjem ranijeg mirovnog plana (po kojem Srbima ostaje 51% predratne teritorije BiH) i uspostavljanjem prekida vatre.[traži se izvor] Karter je pozdravio ovu odluku, ali je sprovođenje plana uslovljavao prekidom vatre i nastavkom mirovnih pregovora o konkretnim temama. Kontakt grupa za BiH je već 29. avgusta 1995. godine donela odluku da treba "vojno odgovoriti na masakr u Sarajevu", a NATO je svoje napade pravdao humanitarnim razlozima, tj. zaštitom preostalih muslimanskih enklava (Goražda i Bihaća), deblokadom Sarajeva i proterivanjem srpskih snaga iz okoline Tuzle koje su ugrožavale aerodrom "Dubrava" u okolini Tuzle gde su bile smeštene snage UNPROFOR-a. Zatim je započela i priprema snaga za napad uz koordinaciju UNPROFOR-a i NATO-a na samom terenu.[31] Istog dana u Jadransko more je uplovi američki nosač aviona Teodor Ruzvelt (CVN-71) sa preko 50 aviona spremnih za otpočinjanje vazdušnih napada u Bosni,[31] a kako je vojna intervencija NATO-a bila sve izvesnija UN je odlučio da povuče svoje mirovne snage iz Goražda, povučen ranijim iskustvom kada su vojnici UNPROFOR-a uzimani za taoce i korišćeni kao "živi štit" u toku vazdušnih napada na Vojsku RS.

Operacija Namerna sila[uredi | uredi izvor]

Pred sam početak bombardovanja podignut je najviši stepen pripravnosti za NATO jedinice za brzu intervenciju u BiH, kako bi se i one artiljerijskim napadima priključile vazdušnoj kampanji koja je polako otpočinjala. Kao odgovor na to podignuta je i puna pripravnost i u jedinicama RV i PVO odbrane Republike Srpske. O samim pripremama Vojske RS za vazdušne napade i o preciznom broju angažovanih snaga srpske vojske imamo vrlo malo podataka i izvora jer arhiva Vojske Republike Srpske, koja se trenutno nalazi i čuva u neadekvatnim uslovima u kasarni "Kozara" u Banja Luci,[traži se izvor] nikada nije bila dostupna za javnost. Podaci o angažovanju Vojske Republike Srpske u periodu od 30. avgusta do 20. septembra 1995. godine uglavnom se nalaze u memoarskoj literaturi samih učesnika ovih događaja i u podacima koje je prikupio NATO, pre, za vreme i nakon izvođenja operacije Namerna sila. Dan pred početak izvođenja operacije, vojni vrh NATO i UNPROFOR-a dogovorili su se da će napad početi 30. avgusta dva sata iza ponoći, i da snage za brzu intervenciju neće uzeti učešće u napadu na srpske položaje oko Sarajeva. Ranijim planom operacije Mrtvo oko bilo je predviđeno da britanske, francuske i holandske snage za brzu intervenciju, uporedo sa vazdušnim napadima, izvrše granatiranje 15 srpskih pozicija na planini Igman.

Od oko 02:00, 30.8.1995. NATO je počeo napade (Operacija namerna sila – Operation Deliberation Force) sa oko 60 vojnih aviona na vojne položaje i jedinice Vojske RS na području Srpskog Sarajeva, a posle napadani su Srbi kod Srbinja (Foča), Kalinovika, Goražda, radio-relejne stanice na Majevici, Ozrenu, kod Banja Luke i drugi položaji. Granatiranja Srpskog Sarajeva oko 05:00, 30.8.1995. vršile su i Snage za brzo delovanje (Britanci, Francuzi i Holanđani) sa Igmana. Na početku napada, Srbi su oborili jedan francuski avion (Miraž) na području Pala. Napadi na relejne stanice i položaje Vojske RS, ali i civilne objekte (vodovode, mostove, bolnice...), nastavljani su iz dana u dan, a 10.9.1995. sa 13 krstarećih raketa Tomahavk rušen je RTV relej Lisina na Kozari. Iz komande u Napulju izjavljeno je 12.9.1995. da su prethodne noći i tog jutra izvršili najveća bombardovanja Srba. Uz objašnjenje da Srbi nisu povukli dovoljan broj teškog naoružanja sa položaja oko Sarajeva, unutar 20 kilometara, napadi su nastavljani do 13.9.1995. godine, a general Ratko Mladić je izjavio da se od Srba traži da povuku oružje kojim brane svoj narod i da se vrši bombardovanje Srba, jer Bošnjaci nisu bili sposobni da sami ostvare svoje ratne ciljeve. Zbog toga, operacija Namerna sila NATO-a bila je „deo složene podrške muslimanskim i hrvatskim snagama… a aktivnosti nisu izražene samo kroz vazduhoplovna vatrena dejstva, već i kroz praćenje situacije na terenu prikupljanje podataka i njihovo prosleđivanje muslimanskim i hrvatskim snagama.” Posle prvih većih uspeha Armije RBiH i Hrvatske vojske, i pokretanja desetina hiljada Srba u izbeglištvo ispred vojske Hrvatske sa jugozapada RS prema Banja Luci, generalni sekretar NATO-a izjavio je da je naredio prekid napada koji će trajati 12 sati 14.9.1995. godine, ali potrebe da se napadi nastave nije bilo.[32]

U napadu Namerna sila učestvovalo je više od 200 borbenih aviona, a ukupno oko 400 letelica, koje su većinom poletale sa aerodroma u Italiji (Avijano i drugi), nosača aviona u Jadranskom moru (2 nosača aviona SAD, 1 nosač aviona Velike Britanije i 1 nosač aviona Francuske), a izvršeno je oko 3.500 letova. U napadu je ispaljeno oko 700 laserski vođenih avio-bombi i vođenih raketa na RS. NATO je u napadu na RS koristio municiju sa osiromašenim uranijumom.[33]

U operaciji Namjerna sila ubijeno je oko 50 vojnika Vojske RS. Na konferenciji za novinare 26.9.1995. u Banja Luci, general Ratko Mladić rekao je da je ubijeno oko 150 civila u RS u napadima NATO-a i Snaga za brza dejstva.[33]

Slobodan Milošević i Ričard Holbruk, pomoćnik državnog sekretara SAD za Evropu, dogovorili su da bombardovanje prestane ako Srbi povuku teško naoružanje sa položaja oko Sarajeva. Posle toga, u prisustvu Miloševića, 14.9.1995. general Ratko Mladić i predsednik Radovan Karadžić, u Dobanovcima kod Beograda, potpisali su dokument o povlačenju teškog naoružanja (mislilo se na sva oružja čija su zrna većeg prečnika od 82 milimetra) u krugu 20 kilometara oko Sarajeva, izuzimajući Pale.[33]

Vazdušni udari[uredi | uredi izvor]

Ukupan broj bačenih bombi na položaje Vojske Republike Srpske iznosi 1.026, od čega 708 vođenih bombi. Ukupna težina bačenog eksploziva iznosi oko 10.000 tona.[traži se izvor] U toku bombardovanja ubijena su 153 srpska civila. Prilikom vazdušnih napada na Republiku Srpsku, NATO je koristio municiju punjenu osiromašenim uranijumom.[traži se izvor] Municijom sa osiromašenim uranijumom NATO je gađao sve radio-televizijske predajnike (releje) na teritoriji Republike Srpske. Mada je gađana srpska teritorija, uranijum je zahvatio i delove Federacije BiH.[traži se izvor]

Francuski Miraž 2000K oboren je raketom zemlja-vazduh 20 km jugoistočno od Pala. Napori za otkrivanje pilota trajali su do 28. septembra kada je objavljeno da su piloti zarobljeni.

Snage u sukobu[uredi | uredi izvor]

Angažovane NATO snage[uredi | uredi izvor]

Država Letovi Postotak (%) Avioni
Francuska
284
8,1%
Mirage F-1, SEPECAT Jaguar, Mirage 2000, Super Etendard, E-3F, C-135, Puma
Nemačka
59
1,7%
Tornado
Italija
35
1,0%
Tornado, AMX, Boeing 707, C-130, G-222, E-3
Holandija
198
5,6%
F-16
Španija
12
3,4%
EF-18A, KC-130, CASA 212
Turska
78
2,2%
F-16
Ujedinjeno Kraljevstvo
326
9,3%
GR-7, FMK-3, L-1011, FA-2, E-3D
Sjedinjene Američke Države
2318
65,9%
A-10, F-15E, F/A-18, F-16, EA-6B, EC-130E, EC-130H, AC-130, KC-135, KC-10, MH-53, MC-130, EF-111A
NATO
96
2,7%
E3A
Ukupno
3515
100%
-
Izvori podataka:[34]
Članak o bombardovanju Republike Srpske Krajine i Republike Srpske

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Shot-down French pilots `held captive' — World — News — The Independent Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jul 2015), Pristupljeno 1. 4. 2013.
  2. ^ Logos 2019, str. 253-254. NATO je počeo napade (Operacija Namerna Sila – Operation Deliberation Force) oko 02:00, 30.8.1995. a obustavio je napade 14.9.1995.
  3. ^ Pod zvezdami balkanskimi, Pristupljeno 13. 4. 2013.
  4. ^ Logos 2019, str. 253-254. NATO je počeo napade (Operacija namernom silom – Operation Deliberation Force) od oko 02:00, 30.8.1995. a obustavio je napade 14.9.1995.
  5. ^ NATO’s Operations 1949 — present. p. 2, pristupljeno 30. januara 2012, Pristupljeno 13. 4. 2013.
  6. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016
  7. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  8. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  9. ^ a b v g http://www.vreme.com/cms/view.php?id=940707, Pristupljeno 11. 7. 2016.
  10. ^ Logos 2019, str. 224 i napomena 1021. 28.2.1994. avioni NATO-a izvršili su prvi napad nad BiH. Avioni F-16C, koji su poleteli iz Avijana (u Italiji), južno od Banjaluke, oborili su nekoliko sporijih i slabije opremljenih aviona VRS, koji su se vraćali posle bombardovanja fabrike oružja „Bratstvo” Novi Travnik, a koju su koristili Bošnjaci, ali neki od aviona VRS koji su bombardovali fabriku oružja „Slavko Rodić” u Bugojnu, vratili su se na aerodrom Udbina.
  11. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  12. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  13. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  14. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  15. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.[mrtva veza]
  16. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  17. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  18. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  19. ^ Pristupljeno 11. 7. 2016.
  20. ^ Pristupljeno 12. 7. 2016.
  21. ^ a b v http://pescanik.net/evolucija-teorije-zavere-o-markalama/, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  22. ^ Pristupljeno 12. 7. 2016.
  23. ^ Pristupljeno 12. 7. 2016.
  24. ^ a b http://www.blic.rs/vesti/hronika/svedok-na-sudenju-radovanu-karadzicu-armija-bih-ispalila-granatu-na-markale/0dr2plh, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  25. ^ a b http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2013&mm=04&dd=24&nav_category=64&nav_id=707932, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  26. ^ a b http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/dosije/aktuelno.292.html:597416-Haski-sudija-Bosnjaci-gadjali-Markale-Karadzic-za-to-nije-kriv, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  27. ^ a b http://www.icty.org/x/cases/karadzic/tjug/en/160324_judgement_summary.pdf, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  28. ^ a b v g http://www.icty.org/x/cases/karadzic/tjug/en/160324_judgement.pdf, Pristupljeno 12. 7. 2016.
  29. ^ a b http://edition.cnn.com/WORLD/Bosnia/updates/august95/8-28/index.html, Pristupljeno 13. 7. 2016.
  30. ^ a b http://edition.cnn.com/WORLD/Bosnia/updates/august95/8-28/reaction.html, Pristupljeno 13. 7. 2016.
  31. ^ a b http://edition.cnn.com/WORLD/Bosnia/updates/august95/8-29/pm/index.html, Pristupljeno 13. 7. 2016.
  32. ^ Logos 2019, str. 253-254.
  33. ^ a b v Logos 2019, str. 255.
  34. ^ globalsecurity.org, Pristupljeno 13. 4. 2013.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=НАТО_бомбардовање_Републике_Српске&oldid=26659062”