Narodnooslobodilačka vojska Grčke
Narodnooslobodilačka vojska Grčke (grč. Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός = „Narodna oslobodilačka armija“), poznatija po svom akronimu ELAS (od grč. ΕΛΑΣ), bila je levičarska organizacija otpora protiv sila Osovina u Grčkoj tokom Drugog svetskog rata. Bila je oružano krilo EAM-a, Narodnog fronta oslobođenja. Posle oslobođenja Grčke ELAS se borila protiv snaga Ujedinjenog Kraljevstva i grčke vlade.
Prema proceni Vermahta, početkom 1944. godine partizanski pokret ELAS imao je oko 22.000 boraca. Njima su bili suprotstavljeni nacionalisti iz EDES-a, koji su brojali oko 8.000 boraca, ali dobro naoružani i organizovani.[1]
Nastanak ELAS-a[uredi | uredi izvor]
Plan nacističke Njemačke za napad na SSSR, Barbarosa (22. april 1941), uključivao je pre samog napada, obezbeđenje desnog krila napada. U tu svrhu napadnuta je prvo tadašnja Kraljevina Jugoslavija, a odmah nakon toga i Kraljevina Grčka, čiji je veći deo i pored britanskih vojnih snaga, vrlo brzo okupiran u Aprilskom ratu. Odmah nakon Bitke za Krit, i nemačke okupacije ostrva (1. jun 1941) Komunistička partija Grčke u skladu sa tadašnjom politikom Kominterne, pozvala je narod na otpor i tako bila jedna od prvih koja je to uradila. U istom trenutku osnovana je i masovna politička organizacija EAM, (Nacionalni oslobodilački front) kao jedinstvena politička organizacija, levo, ali i centristički orijentisanih političkih organizacija i brojnih malih nepolitičkih organizacija koje su za cilj imale otpor silama Osovine.
ELAS je počeo sa vojnim akcijama protiv nemačkih i italijanskih okupacionih snaga 7. juna, 1942. godine. Aris Velokiotis (jedan od vođa ELAS-a) sa malom grupom, od desetak partizana ušao je u selo Domnica u Prefekturi Evritanija (centralna Grčka) i iznenađenim seljacima objavio da je otpočeo rat protiv sila Osovina i njihovih domaćih pomagača.
Snaženje pokreta[uredi | uredi izvor]
Ubrzo posle okupacije, Grčka je za neprijatelja postala područje od znatne strateške važnosti. Ne samo da je zemlja ceđena kako bi dala maksimum lokalnih proizvoda nego su i njene luke, pogotovu Pirej, korišćene koliko za snabdevanje neprijateljskih ostrvskih vazdušnih baza u istočnom Mediteranu, toliko i da se vojne potrepštine doture preko mora do severne Afrike. U jesen 1942, baš kad smo probili liniju kod El Alamejna, srušen je vijadukt kod Gorgopotamosa i jedini železnički put do Atine presečen je na šest kritičnih nedelja, tokom kojih neprijatelj nije bio u mogućnosti da koristi Pirej za ojačavanje svojih trupa u severnoj Africi tako malim rezervama kao što je već bio slučaj u južnoj Grčkoj. Široko rasprostranjene sabotaže komunikacija u junu i julu 1943. privremeno su odsekle dve nemačke divizije od glavnog fronta na Siciliji. To je znatno doprinelo sveukupnom planu, uspešnom iskrcavanju i zauzimanju ostrva.[2]
— Brigadni general Majers, komandant britanske vojne misije u Grčkoj, o uticaju grčkog pokreta otpora na sveukupni tok rata
Jedne septembarske noći 1942, mala grupa britanskih komandosa iz SOE (Special Operations Executive), spustila se padobranima blizu planine Giona u centralnoj Grčkoj. Grupu je predvodio brigadir Edi Majers, sa zadatkom da dignu u vazduh jedan od tri mosta (Gorgopotamos, Papadija, Asopos) na glavnoj željezničkoj pruzi. Planirano je da u akciji učestvuju i dva glavna rivalska domaća pokreta otpora ELAS i EDES, zbog poznavanja terena. Posle detaljne analize izabran je most Gorgopotamos, jer je njegov popravak bio neobično težak i složen. No za uspeh misije bilo je važno i ostvariti kontakt sa grčkim partizanima. ELAS-ov partizanski odred Dimos Karalivanos, je prva grupa sa kojom su Britanci uspostavili kontakt. Krajem oktobra, druga grupa britanskih komandosa, spuštena je padobranima u grčke planine, vođe te grupe komandosa bili su; Temis Marinos i pukovnik Kristofer Vudhaus. Njihov cilj bio je pronaći partizane EDES-a i njihovog vođu Napoleona Zervasa, koji su politički bili bliži britanskom štabu za Bliski istok u Aleksandriji, oni su uspeli uhvatiti kontakt, a uspeli su i uveriti obadva rivalska pokreta da učestvuju u akciji. Treba reći da su Britanci nerado prihvatili saradnju sa ELAS-om koji je bio pro-komunistički pokret, ali im je bio potreban jer je bio bolje organizovan i imao više boraca.
Nakon tog su se 14. novembra u selu Vinijani (Prefektura Evritanija), prikupile snage za akciju; 12 britanskih diverzanata, ELAS-ovi borci (njih oko 150) i EDES-ovi borci (oko 60-65) i krenuli u akciju.
Za deset dana bili su kod mosta Gorgopotamos. U noći 25. novembra, u 23:00, otpočeo je napad grčkih partizana na italijanski garnizon.
Posle slabog otpora, italijanski garnizon se predao, diverzanti su postavili eksploziv, ELAS-ovi borci obezbeđivali su prilaze mostu, zasedama da spreče dolazak pomoći. Most je dignut u vazduh u 03:00. Nakon toga svi su se povukli u selo Viniani.
Rušenje mosta Gorgopotamos, je pored Diverzije na pogonu za proizvodnju teške vode u Norveškoj (Rjukana), bila jedna od najvećih gerilskih operacija u okupiranoj Evropi. Rušenje mosta omelo je i strateški izuzetno značajnu dostavu ratnog materijala nemačkom Romelovom afričkom korpusu, koji je išao preko Grčke, i to za više nedelja i time pomogao da se odbrani El Alamejn.
Od 1942. do 1943.[uredi | uredi izvor]
Uspeh akcije kod mosta Gorgopotamos doprineo je popularnosti i snaženju ELAS-a. Mnogi seljaci iz centralne Grčke pridružili su se ELAS-u, popularnosti ELAS-a doprinosila je i paradoksalna činjenica da oni nisu toliko potpomagani od strane britanaca kao favorizovani EDES. Tokom zime 1942—1943. brojne ELAS-ove jedinice osnivane su i po Tesaliji i Makedoniji, i uskoro je čitav severni planinski deo Grčke potpao pod kontrolu ELAS-a i drugih partizanskih grupa. Organizacija ELAS-ovih vojnih formacija, bez obzira na veličinu jedinice, bila je bazirana na trojci, a to su bili: kapetan (kapetánios) vođa jedinice izabran od samih boraca, vojni stručnjak (stratiotikós), obično je to bio bivši vojni oficir, on je bio odgovoran za taktičko planiranje i vojnu obuku, i politički vođa (politikós), najčešće je to bio član Komunističke partije Grčke, on je ujedno bio i EAM-ov predstavnik u jedinici.
Vođa ELAS-a Aris Veluhiotis vremenom je postajao legenda, koji je gvozdenom disciplinom stvorio i krupnije vojne formacije koje su se mogle suprotstaviti i snažnijim nemačkim i italijanskim vojnim formacijama. Uz Arisa komandanti ELAS-a u to doba bili su Stefanos Sarafis i Andreas Cimas (ratno ime: Vasilis Samariniotis).
Važno je napomenuti i da seKP Grčke, posle velikih predratnih poteškoća i razbijanja od strane diktakture generala Metaksasa, uspela uspešno reorganizovati i privući brojne nove članove. Tako da je ELAS uz njezino vođstvo postao najveći vojni pokret otpora sa oko 50.000 aktivnih boraca (150.000 sa rezervama), a njegova politička organizacija EAM, najveća masovna politička organizacija u grčkoj istoriji sa gotovo 1 500.000 članova, i sa ograncima u gotovo svakom grčkom zaseoku. Značajan događaj bilo je i osnivanje Ujedinjene panhelenističke organizacije mladih - EPON (grčki: Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων).
Planinska vlada[uredi | uredi izvor]
Na početku 1944, EAM-ELAS kontrolisao je većinu teritorije Grčke, tako da je 10. marta, 1944. osnovao Politički komitet nacionalnog oslobođenja (PEEA), poznatiji kao - Planinska vlada (grčki: Κυβέρνηση του βουνού), zapravo treću grčku vladu, pored one kolaboracionističke u Atini, i one kraljevske u egzilu u Kairu.
Ciljevi ove vlade po njihovom temeljnom programu bili su inteziviranje otpora protiv okupatora, za potpuno nacionalno oslobođenje, za formiranje nezavisnosti i teritorijalne celovitosti zemlje i čišćenje zemlje od domaćih fašista i izdajnika.
PEEA je izabrana od strane gotovo 2.000.000 grčkih građana, to je bilo prvi put u istoriji Grčke da su i žene imale pravo glasa. Ministri Planinske vlade (PEEA), pokrivali su široki spektar političkih ideja od levice do centra.
Početak građanskog rata[uredi | uredi izvor]
ELAS je postao vojno najsnažniji pokret otpora, koji je kontrolisao tri petine zemlje 1944. i imao u svojim redovima oko 800 oficira bivše Grčke kraljevske vojske.
ELAS je otpočeo borbu protiv ostalih pokreta otpora, a osobito protiv paravojnih formacija kolaboracionističke vlade u Atini. Njegovo političko krilo EAM počeo je sa napadima na EDES pod optužbama za kolaboraciju sa okupatorima. No pravi razlog je bio vlast, ELAS je bio svestan situacije da će iza rata EDES uz pomoć Britanaca obezbediti vojnu nadmoć. U tom trenutku EDES je imao oko 3 000 boraca, a ELAS je imao snagu ravnu Grčkoj nacionalnoj armiji. Manji okršaji odvili su se u Epiru, gdje je EDES imao glavno uporište svog pokreta, kasnije je dolazilo do bizarnih trijangularnih bitaka između ELAS-a, EDAS-a i Nemaca. Sve je to navelo britanske agente da pregovorima navedu zaraćene strane na takozvani sporazum o prekidu vatre iz Plake, taj sporazum je razvrgnut ubistvom vođe rivalskog manjeg pokreta otpora EKKA - Dimitriosa Psarosa u do danas nerazjašnjenim okolnostima (taj događaj je i dan danas u Grčkoj predmet žestokih polemika i sukoba).
Važnije ELAS -ove bitke[uredi | uredi izvor]
- Bitka kod Rika,
- Bitka kod Mikro Horija,
- Bitka kod Gorgopotamosa,
- Bitka kod Fardikambosa,
- Bitka kod Saradapora,
- Bitka kod Porta,
- Osvajanje Kastorije,
- Osvajanje vojnog aerodroma Elefsina
Poznati vođe ELAS-a[uredi | uredi izvor]
- Aris Veluhiotis (Tanasis Klaras)
- Stefanos Sarafis
- Markos Vafijadis
- Karilaos Florakis
- Kostulas Agrafiotis (Nikos Kavrecos)
- Nikiforos (Dimitrios Dimitriu)
- Periklis (Giorgos Huliaras)
- Tanos (Fotis Mastrokostas)
- Pelopidas (Pandelis Laskos)
- Diamantis (Janis Aleksandru)
- Ahileas (Lambros Kuburas)
- Lefteris (Leuteris Cilijanis)
- Lambros (Spiros Bekios)
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. avgust 2016), Pristupljeno 15. 4. 2013.
- ^ Istorijska čitanka, Drugi svetski rat[mrtva veza], Pristupljeno 15. 4. 2013.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
