Nezakcij u Istri(hr Vizače, lat. Nesactium) nekad drevni grad i glavno središte ilirskog plemena Histri koje se formiralo početkom gvozdenog doba nakon naseljavanja današnjeg poluostrva Istra, koja je po njima i dobila ime. On je poslednja prestolnica Histra na poluostrvu a njegov kraj u autohtonom smislu označava 177. godina pre Hrista kada je pao pod rimsku vlast, nastavljajući život u novom ambijentu.
Danas je to mesto arheološki park sa očuvanim (konzerviranim) arhitektonskim ostacima rimske i kasne antike, jedno je od najvažnijih arheoloških nalazišta u Istri i spomenik kulture u Republici Hrvatskoj.
Najstariji tragovi naselja potiču iz bronzanog doba, a zatim od gvozdenog. Strme padine Glavice bile su dobra odbrambena zaštita, ali grad je na dnu brda okruživalo nekoliko pojaseva zidova, od kojih su neki rimskog porekla i korišćeni su do kasne antike. Između zidova i naselja prepoznaju se još dve terase za koje arheolozi smatraju da su zone praistorijskih naselja. Nije poznato kako je izgledalo praistorijsko naselje, ali se pouzdano zna da se život u Nezakciju u kontinuitetu odvija od od 9. veka p. n. e. do kraja 6. ili početka 7. veka, odnosno do najezde varvara i Slovena koji su razorili mnoga antička naselja na poluostrvu Istra.[1]
Arheološki park Nezakcija (u narodu poznat pod imenom Vizače), nalazi na jugoistočnim padinama istarskog poluostrva, na brežuljku Glavica nad plodnom dolinom i zalivom Budava, između Valture i Muntića u blizini pulskog aerodroma, na oko šest kilometara severoistočno od Pule u Republici Hrvatskoj.
Nezakcij je udaljen oko dva i po kilometra od zaliva Budava, koji je bio nazakcijska luka, mesto odmora i sidrište za čamce koji su se tu zaustavljali i prirodni zaklon od severnih i južnih vetrova, koji su duvali u ovom delu Jadrana.
Etničkom prostor Histra, odnosi se na čitavo poluostrvo Istra, koje geografski prema kontinentalnom delu određuje na istoku zaliv Preluka, na severu masiv Ćićarije, a zapadno zaliv Milja (lat. Muggia). Obrađeni podaci do 2013. godine govore da je prostor Histrana bio ograničen na zapadu rekom Rižanom (lat. Formio), severno i severoistočno masivom Ćićarija i obroncima Učke, na istoku rekom Rašom (lat. Arsia), koja je ujedno bila i etnička granica prema Liburnima.[2] A na poluostrvu ono što je Poreč predstavljao na zapadnoj obali Histrije bio je Nezakcij na istočnoj obali.
Prva istraživanja naselja Nezakcija, za koga se znalo iz Livijevog opisa opsade grada, započelo je kada je istoričar i arheolog Pjetro Kandler u 19. veku, prvi put povezao toponim Vizače sa Nezakcijumom.U srednjem veku Neezakij se pominjao kao Mesazo, Isacio, Ikazio, a odatle potiče i hrvatski oblik Vizača, kako se i danas nalazište naziva. Tamošnji žrtvenik caru Gordijanu III. iz 3,. veka, na kojem se pominje lat. Res Publica Nesactiensium, dale je konačnu potvrdu da Vizače zapravo predstavlja ostatke zaboravljenog starog grada.[3]
Istorija Histra seže u daleku prošlost, koja je prikazana u više radova mnogih istoričara, ali treba napomenuti da se od osam naslova, samo tri bave Nezakcijumom, jednim od ključnih centara ovog naroda.
Mesto na kome se razvio Nezakcij bilo je naseljeno puno pre pojave Histra, najverovatnije još u bronzano doba, a možda i kroz kasni neolit. Iako se ne nalazi uz more, ovaj grad je nadzirao plovidbu Kvarnerskim zalivom dolazeći tako u kontakt sa razvijenijim mediteranskim svetom i njihovom duhovnom i materijalnom kulturom.[4]
Nezakcij se kao glavno središte ilirskog plemena Histra, u zapisima istoričara prvi put pominju u delu Putopis ili Periegesis, grčkog geografa Hekateja iz 6. veka pre nove ere, koji ne samo da je opisao najstarije pravce istočne jadranske obale već je opisao i lokalna plemena.[5] Dok je za podatke o Rimskom razdoblju grada zaslužan istoričar Libije koji je u svojoj obimnoj, ali samo delimično sačuvana istorija Rima „Ab urbe condita” („Od osnivanje grada”) ostavio vredne podatke o Histričanima i rimskom osvajanju poluostrva.
Da je naseljavanje na ovom području započelo još u praistoriji govore tragovi kamenih ploča i skulpture otkrivene 1900. godine nakon arheoloških iskopavanja unutar zapadnih zidina, na samom ulazu u grad, gde se nalazila bogata praistorijska nekropola. Kamene ploče ukrašene su spiralama i meandarima, a među kamenim skulpturama gotovo u prirodnoj veličini ističu se prikaz boginje plodnosti i lik konjanika.[6]
Karta Evrope (1350—750. godina p. n. e.) na kojoj se vidi da je skoro jedan milenijum Nazakcij pripado kulturi polja sa urnama
U kasno bronzano doba (13.- 12. vek p. n. e.) veći deo središnje Evrope preplavila je kultura polja sa urnama. Osim obreda incineracije pokojnika, celi je prostor bio je povezan sličnim načinom izražavanja, oblikovanja i ornamentisanja keramike i drugih upotrebnih predmeta koji su se prenosili na velike udaljenosti.[7] Nosioci kulture polja sa urnama, neodređene etničke pripadnosti, dospala su i na područje Istre sa prostora severozapadne Hrvatske i prostora severno od Alpa, što je datirano prestankom života na bronzanodobnim gradinama tokom 12. veka p. n. e, ali i samom pojavom urni kao načina sahranjivanja na važnijim nekropolama, kao što su Nezakcijum, Limska gradina, Picugi i Pula.[8] Na osnovu kontinuiranog sahranjivanja na ovaj način koje je trajalo do prvih sukoba sa Rimljanima, može se zaključiti da se kulture polja sa urnama, koja je zatim evoluirala kroz 1. vek pre nove ere može poistovetiti sa Histrima.[9]
Promene koje su se događale tokom 12. veka p. n. e. upućuju na pojavu Histra na ovim prostorima. U to doba starosjedioci iz bronzanog doba Istre i osnivači utvrđenih gradina najednom nestaju, a na velikom broju gradina,[a] život se jednostavno gasio, dok se na drugima nastavlja, a pretpostavlja se da je došlo do osnivanja novih naselja istog tipa.
Istoričari su na ovo područje došli tek početkom 11. veka pre nove ere kada je Nezakcijum ušao u period izrastanje u pravo urbano okruženje.
Način sahranjivanja u grobnim urnama ukrašenim koncentričnim krugovima, sa talasastim linijama, kakve su primenjivali i u Nezakciju
Stanovnici Nezakcija Histri bili nosioci „kulture polja sa urnama“, čija je glavna karakteristika bila, da se posmrtni ostaci pokojnika spaljuju, a potom pepo sakuplja i čuva u grobnim urnama. Urne su bile ukrašene koncentričnim krugovima, sa talasastim linijama, kanelurama (žljebljeni ukrasi), rombovima ili trouglovima. Iste motivi Histri su urezivali i na bronzanim noževima i iglama.[10]
Bogate grobnice nekropole u Nezakciju otkrivaju status i bogatstvo njegovih stanovnika, jer nadgrobni spomenici prikazuju luksuznu uvoznu robu, poput uvozne lepeze iz Etrurije ili raskošni kompleti za piće.[11][12] Jedan od najbogatijih grobova u Nezakcijumu je grobnica oznaćen kao grobno mesto 12, čije vreme sahrane se datuje od 10. do 4. veka p. n. e. u kome je otkrivena velika količina uvezenih grčkih i apulski predmeta i toreutskih proizvoda.[13]
Značaj geografskog položaja za razvoj grada[uredi | uredi izvor]
Smešten na oko 2,5 kilometara od luke zaliva Budava grad je posedovao idealne uslove za trgovinu, što dokumentuje veliki broj pronađenih predmeta uvezenih iz Grčke i Etrurije, po čijem uzoru su u nezakcijskim radionicama izrađivani predmeti od keramike i metalna. Među pronađenim predmetima najfinije izrade i visoke estetske lepote su, metalne kante (situle), lepeze i drevni crnofiguralni antički bokali.
Nezakcij je koristio prednosti svog dobrog geografskog položaja, tako da su na ovaj prostor stizali lađama koje su se ovde sigurno osećala i brojni predmeti drugih kultura (keramika, metalni predmeti) iz Apulije, Daunije, Picenuma, Spine i dr.
Starosededoci Histri neprestano su oblikovali sopstvenu državu sa osnovnim karakteristikama državnosti, i vremenom postali vojna sila, sa vojnom demokratijom na čelu s naslednim vođom (kraljem).
Ovaj samostalni razvitak Histra nasilno je prekinut vojnim pohodima konzula Aula Manlija Vulzona59, Marka Junija Bruta60 i Marka Klaudija Pulchera61, kada su 177. godine p. n. e,. zauzeta i porušena južnoistarska utvrđena gradinska naselja Mutila, Faverija i Nezakcij.
Nasilan upad na područje Nezakcija 177. godine p. n. e.i njegovo zauzimanje od strane Rimljana označava pad Nezakcija, ali i kraj histarske autonomije i početak rimske prevlasti na istarskom poluostrvu. Histarski vođa Epulon izvršava samoubojstvo kako ne bi pao u rimsko ropstvo.62 O tome je ostavio zapis Tit LivijeOd osnivanja grada, XLI, 11, koji ovako glasi:
Nekoliko dana ranije Junije i Manlije svom silom započeli su napadati grad Nezakcij, u koji su se sklonili histarsko plemstvo i kralj Epulon. Klaudije je doveo dve nove legije, staru vojsku sa svojim generalima pustio je da ode, sam je okružio grad i započeo je napad preko reke ispred zidina, koja ometa napadače, a ujedno čini zaštitu Histrima i omogućuje im svežu vodu, te je potrebno mnogo dana da se rezervoar vode ponovno napuni. To čudo s odsecanjem od vode prestravilo je barbare; no ni tada nisu pomišljali na mir nego su stali ubijati svoje žene i decu, a da bi neprijatelji videli to gnusno nedelo, klali su ih otvoreno na zidinama i odande strmoglavljali. Usred zapomaganja žena i dece i tog neizrecivog pokolja vojnici se popnu preko zidina i uđu u gradinu. Buku njegovog zauzeća shvatio je kralj po preplašenim kricima onih koji su bežali; zario je sam sebi mač u prsi, da ga ne zarobe živa; ostali su zarobljeni ili pobijeni. Još su dva grada zauzeta na juriš i razorena – Mutila i Faverija. Plijen je bio veći negoli je bilo očekivati od toga siromašnog sveta, i sav je prepušten vojnicima. Pet hiljada šest stotina trideset i dve glave prodane su u roblje. Kolovođe rata išibane su i poslane pod sekiru. Nakon razaranja onih triju gradova i kraljeve smrti, sva je Istra smirena; sva su plemena sa svih strana predala taoce i priznala rimsko gospodstvo...[14]
Postepenim slabljenjem rimske države došlo je do promena: od drevne opštine grad je postao kasnoantičko utvrđeno naselje. Raskošne terme pretvorene su u stambene i poslovne zgrade, dok je južni deo centralne visoravni tokom 5. veka pretvoren u dve paralelne sakralne zgrade. Severne i nešto veće južne bazilike predstavljaju značajan doprinos poznavanju ranohrišćanske arheologije.
Kraj antike u Istri odigralo se u periodu od početka 4. do kraja 6. veka. Označeno je dubokim društvenim, upravnim i kulturnim promenama, neprekidnom borbom za vlast i sve snažnijim pritiskom novih naroda koji su preko Postojnskih vrata pokušavali da prodru na područje poluostrva Istra i uništite Rimsko carstvo.
Seobu naroda u Italiju započinju Zapadni Goti, prelazeći 401. godine preko Istre. Dok 489. godine Istočni Goti pripajaju Istru svojoj istočnogotskoj državi sa sedištem u Raveni.
U 6. veku odigrala su se ključna dešavanja kao što je istočnogotsko-vizantski rat (535—555. godine), koji 538. godine vraća Istru u granice Istočnorimskog Carstva kao i seoba Langobarda iz Panonije u Italiju 568. godine.
Na alpskim lancima od Ligurije do Kvarnera podiže se sistem obrane. A do Istre je došao osećaj nestabilnosti vremena pa se kao poledica toga obnavljaju bedemi u Puli i podižu novi u Nezakciju. Na istaknutim položajima, kao što su prostori praistorijskih gradinskih naselja i izduženi poluostrva i ostrva uz obalu, izgrađena su utvrđena naselja – kašteli.[15]
Upadi Slovena i Avara na ovaj prostor, zapisan je u pisanim spomenima, kao npr. kod langobarskog pisca Pavla Đakona (Paulus Diaconus 720- 800.), benediktanski sveštenik i langobardski istoričar, u kome se navodi...
U to vreme vratili su se Agilulfovi poslanici od kagana i javili da je s Avarima sklopljen večni mir. S njima je stigao i kaganov poslanik koji je produžio put prema Galiji, s porukom franačkim kraljevima neka tako sklope mir s Langobardima, kao što ga imaju s Avarima. U međuvremenu su Langobardi s Avarima i Slavenima upali u krajeve Histra i sve opostušili ognjem i pljačkom.[16]
Iako ne postoje istorijski zapisi o propasti Nezakcijuma, njegov skoro hiljadugodišnji život najverovatnije prestaje u 7, veku. Pretpostavlja se da se to dogodilo usled avarskih i slovenskih upada (599—611) i potom naseljavanja Istre.[17]Tako je Nezakcij doživeo sudbinu mnogih drevnih antičkih gradova koji su u ranom srednjem veku napušteni.[18]
Iako je grad preživo pad Rimskog carstvapada i buđenje hrišćanstva nije uspeo da odoli varvarskim napadima, nakon kojih je preživeo samo u lokalnoj toponimiji, kada ga je hrvatski narod prozvao Vizače.[19]
Prema načinu gradnje, Nezakcijum je utvrđeno naselje ili gradina u okviru koje se odvijao život.[20] Sa jedne strane grad je zaštićen strmim padinama na teško dostupnim prirodnim brdima, iznad plodnih dolina, na strani zaliva, dok je s druge strane izgrađen sistem spoljašnjih bedema.[20] Spoljašnji bedemi, dugi oko 800 metara bili izgrađeni od pravilno isklesanih kamenih blokova, često megalitskih dimenzija. Imali su pravilni kružni oblik ili su bili prilagođeni obliku uzvišenja na kojem su sazidana. Paristorijski bedemi građeni su tehnikom slaganja spoljašnjeg lica u većim kamenim blokovima, a unutrašnjost je bila ispunjena sitnim kamenjem i šutom.[21]
Kasnoantički bedemi iz 5. veka, širine su oko 1,60 m i visine oko 2 metra sagrađeni su na rimskim, dok su ovi izgrađeni na praistorijskim temeljima. Najjača odbrana bila je organizovana sa zapadne strane, sa koje je i pristup bio najlakši.
Danas su na bedemu vidljiva četiri ulaza, dvoja vrata na zapadu i dva prolaza na istoku. U grad se ulazilo kroz dvoja vrata: južna (Porta Polensis) i severna (Porta Praehistorica).[22]
Duž bedema, sužavajući se u koncentričnim redovima prema centru bilo je naselje, sa oko ovalnih utvrđenja postavljenim kućama. Prostiralo se južno i istočno od Foruma, sa tarasasto razmeđtenim kućama. Gotovo svi gradovi na brdima i njihovim padinama u centralnoj Istri sagrađeni su na temeljima gradine oko 5. veka: Buje, Grožnjan, Motovun, Pićan i Žminj.
Neki istraženi primerci stambene arhitekture pokazuju da su insule imale trapezoidni oblik, ograničen uskim prolazima. Kuće su po pravilu imale središnji atrijum na stubovima i stambene i radne prostorije.[23]
Pronađeni su ostaci pet kuća: zapadno od termalnog kompleksa, naslonjeni na njega, potom na rubu Foruma,[24] južno od hramova, istočno od Foruma odvojenih ulicom u smeru istok- zapad, i ispod područja starohršćanskih bazilika najzanimljivije, ali i najmanje razumljive antičke stambene arhitekture.
Na celom tom prostoru su pre pojave hrišćanskih kultnih zgrada u 6. veku postojale stambene zgrade čiji se ostaci naziru u jednom većem kompleksu, uz temelje termi. Na području oltarnog prostora severne bazilike vidljivi su ostaci vodovodnog sistema, bazen od velikih kamenih ploča povezanih gvozdenim šipkama, koji je verovatno sakupljao vodu sa okolnih krovova.[25]
S obe strane puta koji je vodio od Nezakcija do Pule nalazila se velika rimska nekropola. Nalazi iz 48 grobova, koliko je iskopano i istraženo, svedoče o visokom stepenu razvijenosti društvenog i ekonomski život stanovnika Nezakcijuma u periodu između 1. i 3. veka.[26][27]
Bogatstvo Nezakcijske nekropole: Grobni prilozi iz Nezakcijske nekropole
Nezakcijska nekropola se ističe po bogatstvu grobnih priloga. U njoj se nalaze dve izrazito bogate grobnice sa priloženim predmetima velike vrednosti. Jedna grobnica poznata je kao grobnica I/12, dok je druga otkrivena u temeljima hrama B i istražena 1981. godine. Osim grobnih urni položenih u grobnice, ovde su pronađeni i prilozi u obliku keramičkih posuda različitog porekla (Veneto, Daunija, Grčka, južna Italija-Velika Grčka, etrurski severni Jadran, itd.) kao i bronzane posude različitog oblika (kotlići, šoljice, ciste, situle). Od keramike su pronađeni crnofiguralni atički vrčevi, a od bronzanih posuda figuralno ukrašene situle. U prilog činjenici da se radi o elitnim pojedincima idu i drugi nalazi, poput bronzanog žezla, lepeza i ručki bronzanih ražnjeva.[28]
Kada je 177. godine p. n. e. pao Nezakcij, prekinut je samostalan razvoj Histra. To područje otada se kontroliše sporazumnim dogovorom između Rimljana i histarskih zajednica – doduše, u to vreme Istra nije bila u celosti rimska, ali su Rimljani uspeli da obezbede odgovarajuću kontrolu u njihovom većem delu.
Kada je Nezakcij je u antičko doba postao deo rimskih osvajačkih pohoda, nakon opsade grada 177. godine p. n. e. Rimljani su srušili istorijski grad i na istom mestu sagradili novi po urbanističkom planu i na rimski način organizovan novi grad.
Za Histre koji su su pokleknuli dolaskom rimske civilizacije, prestaje život na gradinama i ljudi se polako spuštaju u nizine u trenutku kada su Rimljani izvršili kompletan uticaj nad poluostrvom Istra. Iako su Rimljani 177. god. p. n. e. potukli Histre i osvojili Nezakcij, jača romanizacija se javlja tek tokom 1. veka., kada Nezakcij dobija status municipija i ostaje u funkciji severoistočnih pomorskih vrata pulskog agera. Status municipija, i sa njim brojne privilegije gradu je dodelio Cezar nakon pobede kada je postao lat.dictator perpetuus, i razvio opsežnu urbanizaciju Italije i pokrajina donošenjem Lex Iulia de municipalis 45. godine.
Na praistorijskoj gradini stvoren je novi grad sa svim vrednostima antičke urbanizacije, novim društvom i novim običajima. Na centralnom platou izgrađen je forum sa tri hrama i tremom, kupatilom i drugim javnim i privatnim zgradama. Na padinama su se nalazile raskošne privatne zgrade, a bogata nekropola prostirala se duž puta koji je od Pule vodio do grada. Predmeti visoke umetničke vrednosti, pronaženi nakon arheoloških istraživanja govore o kulturnom dometu grada u rimsko doba.
Arheološki materijal pokazuju da je početke municipalne autonomije Nezakcija započelo u vreme vladavine cara Klaudija (41– 54. godina), koji je imao dobro organizovane organe vlasti.
Rimski Nezakcij je bio smešten na vrhu gradine i njegov urbanistički plan sledio je autohtonu tradiciju, što nalazimo i kod drugih istarskih gradova (Pula, Labin, Plomin, Buje, Buzet).[23]
Ulaz u grad predstavljaju dobro sačuvana gradska vrata na zapadnom odbrambenom zidu. Uski prolaz koji vodi do središta naselja ukopan je u područje praistorijske nekropole. Taj put dovodi do začelja antičkih hramova, ispred kojih se prostire ravna površina rimskog foruma. Na forumu pronalazimo ostatke, kasnije sagrađenih, dviju ranohršćanskih bazilika, na koje se nadovezuju ostaci rimskog kupatila na severnoj strani. [29][24]
U gradu se se nalazile tri velike cisterne povezane s termama, koje su grad snabdevala vodom. Osim područja praistorisjke nekropole, svi vidljivi ostaci pripadaju rimskom ili najviše kasnoantičkom/ ranohršćanskom naselju.
Ulice grada su bile popločane ili usečene u stenu. [23]
Forum, glavni gradski trg, prostirao se u smeru istok-zapad u širini tri hrama. Sa tri strane je uokviren stubovima koji su nosili trem, čija je širina sačuvana na severnoj strani uz ranohršćanske bazilike. Sa trema se ulazilo u trgovine i radionice, u termalni kompleks, kao i u druge zgrade privatne i javne namene (upravnog, sudskog i kultnog karaktera).
Uz severnu ivicu središnje terase delomično je istražen jedan kompleks početkom 20. veka Tamo su pronađene dve celine koje se mogu tumačiti kao terme. Sastoje se od muškog i ženskog dela, dok je veći deo prostorija oko termi uništen i gotovo je nemoguće razaznati tlocrte njihovih rasporeda i njihovu namenu.[30]
^ abK. Mihovilić, R. Matijašić, Nesactium, Pula, 1998, rr.6
^B. Crnković, Porijeklo kamena prapovijesnog Nezakcija, Institut za geološka istraživanja, Zagreb, 1996.
^K. Mihovilić, R. Matijašić, Nesactium, Pula, 1998, rr.154-155
^ abvGIRARDI JURKIć V. 1987. Prilog za sintezu povijesti Istre u rimsko doba, Izdanja HAD-a rr 54.
^ abV. Girardi Jurkić, Antički hramovi na forumu u Nezakciju, Histria Antiqua, sv. 5., Međunarodno središte hrvatskih sveučilišta u Istri; Međunarodni istraživački centar za arheologiju, Pula, 1996.
^K. Mihovilić, R. Matijašić, Nesactium, Pula, 1998, rr.33-36
^V. Girardi Jurkić, Arheologija i umjetnost Istre, Monografije i katalozi, Arheološki muzej Istre, Pula, 1986.rr. 54.
^V. Girardi Jurkić, Kontinuitet ilirskih kultova u rimsko doba na području Istre, Jadranski zbornik XI, Povijesno društvo Istre, Pula-Rijeka, 1979- 1981.
^K. Mihovilić, Histri u Istri, Arheološki muzej Istre, Pula, 2013.
R. Matasović, Etymological Dictionary of Proto-Celtic, Brill, Leiden- Boston, 2009.
R. Matijašić, Kamena arhitektonska dekoracija hramova u Nezakciju, Histria Antiqua sv. 2, Međunarodno središte hrvatskih sveučilišta u Istri; Međunarodni istraživački centar za arheologiju, Pula, 1996.
J. Meder, Podni mozaici u Hrvatskoj od 1. do 6. stoljeća, Ministarstvo kulture RH, Uprava za zaštitu kulturne baštine, Zagreb, 2003.
J. Medini: Kult Kibele u antičkoj Dalmaciji, Senjski zbornik 20, Gradski muzej Senj i Senjsko muzejsko društvo, Senj, 1993.
J. Mertens, L'apporto degli scavi Belgi allo studio dell'abitato indigeno di Ordona, Civiltà preist. e protohstoriche della Daunia, Firenze, 1975, (298-302).
COPPOLA A. 1993. Demetrio di Faro, Roma
GIRARDI JURKIć V. 1987. Prilog za sintezu povijesti Istre u rimsko doba, Izdanja HAD-a 11, 65-80
KRIŽMAN M. 1979. Antička svjedočanstva o Istri, Pula-Rijeka
MATIJAŠIć R. 1998. Gospodarstvo antičke Istre, Pula
MIŠKEC A. 2002. Die Fundmünzen der römischen Zeit in Kroatien, Abt. XVIII, Istrien, Philip von Zabern, Mainz
MORGAN, M. G. 1973. Pliny, N. H. III, 129, The Roman use of Stades and the Elogium of C. Sempronius Tuditanus (cos. 129 BC), Philologus 117, 29-48
STARAC A. 1999. Rimsko vladanje u Histriji i Liburniji, I, Histrija, Monografije i katalozi 10/I, Pula
ZANINOVIć M. 1990. Histri i Liburni prema rimskoj ekspanziji, Diadora 12
ZANINOVIć M. 1991. Marginalije o pučanstvu antičke Istre, Opuscula Archaeologica 15, 71-89
ZANINOVIć M. 1994. Apsorus, Crexa e Nesactium - Bado sulla rotta maritima adriatica, Quaderni di archeologia del Veneto 10, 179-186
ZANINOVIć M. 1998. Demetrije Hvaranin i šibensko područje, Izdanja HAD-a 19, Zagreb, 89-96 ZANINOVIć M. 2005. Apsorus i Crexa na jadranskom putu, Senjski zbornik 32, Senj, 5-23
.jpg)
Mediji vezani za članak Nezakcij u Istri na Vikimedijinoj ostavi
