Norveško more

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Norveško more
Vestfjorden sa planinama arhipelaga Lofote koje se vide sa ostrva Levei u Stajgenu. Vogakajlen (942 m) je viši od dva vrha u centru slike.
Norveško more je ocrtano crvenom bojom (Europäisches Nordmeer na nemačkom)
LokacijaSeverni Atlantik
Zemlje basenaIsland, Norveška, Farska Ostrva
Nastanakpre 250 miliona godina
Površina1.383.000 km2 (534.000 sq mi) km2
Pros. dubina2.000 m (6.600 ft) m
Maks. dubina3.970 m (13.020 ft) m
Zapremina2.000.000 km3 (1,6×1012 acre⋅ft) km3
Salinitetoko 3,5‰
Vodena površina na Vikimedijinoj ostavi

Norveško more (norv. Norskehavet) je ivično more Severnog Atlantika smešteno u dubokom basenu između Severnog mora na jugu, Islanda i Grenlandskog mora na zapadu te zapadnih obala Norveške na istoku. Na severoistoku graniči se sa Barencovim morem.[1][2][3] Od Atlantskog okeana na jugu ga razdvaja podzemni greben koji spaja Island sa Farskim ostrvima, dok je granična linija ka Grenlandskom moru podzemni greben oko Jan Majena.

Za razliku od ostalih ivičnih mora, najveći deo dna Norveškog mora ne pripada kontinentalnom šelfu zbog čega su njegove prosečne dubine oko 2.000 metara (maksimalna dubina je 3.970 m). Usled uticaja tople Severnoatlantske struje njegove obale se nikada ne lede.[4]

Na njegovom dnu otkrivena su bogata ležišta nafte i zemnog gasa koja se intenzivno eksploatišu, a u privrednom smislu značajno je i zbog izvanrednog bogatstva u ribljem fondu. Njegovi ivični delovi blizu norveških obala su jedno od najvažnijih mrestilišta ribljih vrsta iz Severnog Atlantika.

Opseg[uredi | uredi izvor]

Međunarodna hidrografska organizacija definiše granice Norveškog mora na sledeći način:[5]

Formiranje i geografiju[uredi | uredi izvor]

Vedeja, Skumver i Rest ostrva, Lofoten, Norveška
Satelistki snimak Norveškog mora

Norveško more je nastalo pre oko 250 miliona godina, kada su se Evroazijska ploča Norveške i Severnoamerička ploča, uključujući Grenland, počele odvajati. Postojeće usko pražno more između Norveške i Grenlanda počelo je da se širi i produbljuje.[6] Sadašnja kontinentalna padina u Norveškom moru označava granicu između Norveške i Grenlanda kakva je bila pre otprilike 250 miliona godina. Na severu se prostire istočno od Svalbarda, a na jugozapadu između Britanije i Farskih ostrva. Ova kontinentalna padina sadrži bogata ribolovna područja i brojne koralne grebene. Naseljavanje praga nakon razdvajanja kontinenata rezultiralo je klizištima, kao što je klizište Storega pre oko 8.000 godina koje je izazvalo veliki cunami.[6]

Obale Norveškog mora oblikovane su tokom poslednjeg ledenog doba. Veliki glečeri visoki nekoliko kilometara gurani su na kopno, formirajući fjordove, uklanjajući koru u more, i na taj način proširujući kontinentalne padine. Ovo je posebno jasno u blizini norveške obale duž Helgelanda i severno do Lofotskih ostrva.[6] Norveški epikontinentalni prag je širok između 40 i 200 kilometara i ima drugačiji oblik od pragova u Severnom i Barencovom moru. On sadrži brojne rovove i nepravilne vrhove, koji obično imaju amplitudu manju od 100 metara, ali mogu dostići i do 400 metara.[7] Pokriveni su mešavinom šljunka, peska i blata, a rovove ribe koriste kao mrestilišta.[6] Dublje u moru, postoje dva duboka basena odvojena niskim grebenom (njegova najdublja tačka na 3.000 m) između visoravni Vering i ostrva Jan Majen. Južni basen je veći i dublji, sa velikim površinama između 3.500 i 4.000 metara dubine. Severni basen je plići na 3.200–3.300 metara, ali sadrži mnogo pojedinačnih lokaliteta koji se spuštaju do 3.500 metara.[8] Podmorski pragovi i kontinentalne padine obeležavaju granice ovih basena sa susednim morima. Na jugu se prostire evropski kontinentalni prag i Severno more, na istoku je evroazijski kontinentalni prag sa Barencovim morem. Na zapadu, Škotsko-grenlandski greben odvaja Norveško more od severnog Atlantika. Ovaj greben je u proseku dubok samo 500 metara, samo na nekim mestima dostiže dubinu od 850 metara. Na severu se nalaze greben Jan Majen i greben Mons, koji leže na dubini od 2.000 metara, a neki rovovi dosežu dubine od oko 2.600 metara.[8]

Hidrologija[uredi | uredi izvor]

Opsezi plime i vremena plime (sati po Bergenu) duž norveške obale
Termohalinska cirkulacija objašnjava formiranje hladne, guste duboke vode u Norveškom moru. Za kompletan obrazac cirkulacije potrebno je oko 2000 godina.
Površinske struje u severnom Atlantiku

Četiri glavne vodene mase koje potiču iz Atlantskog i Arktičkog okeana susreću se u Norveškom moru, a povezane struje su od fundamentalnog značaja za globalnu klimu. Topla, slana Severnoatlantska struja dotiče iz Atlantskog okeana, a hladnija i manje slana Norveška struja potiče iz Severnog mora. Takozvana Istočnoislandska struja prenosi hladnu vodu na jug od Norveškog mora prema Islandu, a zatim na istok, duž polarnog kruga; ova struja se javlja u srednjem sloju vode. Duboka voda se iz Grenlandskog mora uliva u Norveško more.[8] Plima i oseka u moru su poludnevne; odnosno dižu se dva puta dnevno, na visinu od oko 3,3 metra.[1]

Površinske struje[uredi | uredi izvor]

Hidrologiju gornjih slojeva vode u velikoj meri određuje protok iz severnog Atlantika. On dostiže brzinu od Sv (1 Sv = milion m3/s), a njegova maksimalna dubina je 700 metara na Lofotskim ostrvima, ali je normalno unutar 500 metara.[8] Deo toga dolazi kroz Farsko-Šetlandski kanal i ima relativno visok salinitet od 35,3‰ (delova na hiljadu). Ova struja nastaje u Severnoatlantskoj struji i prolazi duž Evropske kontinentalne padine; povećano isparavanje zbog tople evropske klime rezultira povišenim salinitetom. Drugi deo prolazi kroz Frenlandsko-škotski rov između Farskih ostrva i Islanda; ova voda ima srednji salinitet između 35 i 35,2‰.[9] Protok pokazuje snažne sezonske varijacije i može biti duplo veći zimi nego leti.[7] Dok na kanalu Faro-Shetland ima temperaturu od oko 9,5 °C; hladi se na oko 5 °C na Svalbardu i oslobađa ovu energiju (oko 250 teravata) u okolinu.[10][8]

Struja koja teče iz Severnog mora potiče iz Baltičkog mora i tako prikuplja većinu drenaže iz severne Evrope; ovaj doprinos je međutim relativno mali.[7] Temperatura i salinitet ove struje pokazuju snažne sezonske i godišnje fluktuacije. Dugoročna merenja u gornjih 50 metara u blizini obale pokazuju maksimalnu temperaturu od 11,2 °C na paraleli 63° S u septembru i minimalnu temperaturu od 3,9 °C na Severnom rtu u martu. Salinitet varira između 34,3 i 34,6‰ i najniži je u proleće zbog dotoka otopljenog snega iz reka.[8] Najveće reke koje se ulivaju u more su Namsen, Ranelva i Vefsna. Sve su relativno kratke, ali imaju visoku stopu pražnjenja zbog svoje strme planinske prirode.[11]

Deo tople površinske vode teče direktno, unutar Zapadne spicbergenske struje, od Atlantskog okeana, od Grenlandskog mora, do Arktičkog okeana. Ova struja ima brzinu 3–5 Sv i ima veliki uticaj na klimu.[12] Ostale površinske vode (~1 Sv) teku duž norveške obale u pravcu Barencovog mora. Ova voda se može dovoljno ohladiti u Norveškom moru da se potopi u dublje slojeve; tamo istiskuje vodu koja teče nazad u severni Atlantik.[13]

Arktička voda iz Istočne Islandske struje se uglavnom nalazi u jugozapadnom delu mora, u blizini Grenlanda. Njegove osobine takođe pokazuju značajne godišnje fluktuacije, pri čemu je dugoročna prosečna temperatura ispod 3 °C i salinitet između 34,7 i 34,9‰.[8] Udeo ove vode na površini mora zavisi od jačine struje, koja zauzvrat zavisi od razlike pritiska između islandskog niskog i visokog nivoa Azora: što je razlika veća, to je struja jača.[14]

Klima[uredi | uredi izvor]

Termohalinska cirkulacija utiče na klimu u Norveškom moru, a regionalna klima može značajno da odstupa od proseka. Takođe postoji razlika od oko 10 °C između mora i obale. Temperature su porasle između 1920. i 1960. godine,[15] a učestalost oluja se smanjila u ovom periodu. Oluje su bila relativno jake između 1880. i 1910. godine, značajno su oslabile u periodu 1910–1960, a zatim su se oporavile na prvobitni nivo.[11]

Za razliku od Grenlandskog mora i Arktičkog mora, Norveško more je bez leda tokom cele godine, zahvaljujući svojim toplim strujama.[1] Konvekcija između relativno tople vode i hladnog vazduha u zimskom periodu igra važnu ulogu u arktičkoj klimi.[16] Julska izoterma od 10 stepeni (linija temperature vazduha) prolazi kroz severnu granicu Norveškog mora i često se uzima kao južna granica Arktika.[17] Zimi, Norveško more generalno ima najniži vazdušni pritisak na celom Arktiku i gde se formira većina islandskih niskih depresija. Temperatura vode u većem delu mora je 2–7 °C u februaru i 8–12 °C u avgustu.[1]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g Norwegian Sea, Great Soviet Encyclopedia (in Russian)
  2. ^ Norwegian Sea, Encyclopædia Britannica on-line
  3. ^ ICES, 2007, p. 1
  4. ^ Westerly storms warm Norway Arhivirano 2018-09-29 na sajtu Wayback Machine. The Research Council of Norway. Forskningsradet.no (3 September 2012). Retrieved on 2013-03-21.
  5. ^ „Limits of Oceans and Seas, 3rd edition” (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 10. 2011. g. Pristupljeno 28. 12. 2020. 
  6. ^ a b v g Terje Thornes & Oddvar Longva "The origin of the coastal zone" in: Sætre, 2007, pp. 35–43
  7. ^ a b v Sætre, 2007, pp. 44–58
  8. ^ a b v g d đ e Blindheim, 1989, pp. 366–382
  9. ^ Aken, 2007, pp. 119–124
  10. ^ Roald Sætre Driving forces in: Sætre, 2007, pp. 44–58
  11. ^ a b Seppälä, Matti (2005). The Physical Geography of Fennoscandia. Oxford University Press. str. 121—141. ISBN 0-19-924590-8. 
  12. ^ Tyler, 2003, pp. 45–49
  13. ^ Tyler, 2003, pp. 115–116
  14. ^ ICES, 2007, pp. 2–4
  15. ^ Gerold Wefer, Frank Lamy, Fauzi Mantoura Marine Science Frontiers for Europe, Springer, 2003 ISBN 3-540-40168-7, pp. 32–35
  16. ^ Schaefer, 2001, pp. 10–17
  17. ^ Kieran Mulvaney At the Ends of the Earth: A History of the Polar Regions, Iceland Press, 2001 ISBN 1-55963-908-3, p. 23

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Норвешко_море&oldid=27551224”