Partsko carstvo

Partsko carstvo, ili Arsakidsko carstvo, je bila antička država na Bliskom istoku, koja je postojala od sredine 3. veka stare ere, do početka 3. veka nove ere. Ponikla je u oblasti Partije, koja je obuhvatala severoistočni deo današnjeg Irana, a na svom vrhuncu je pored čitavog Irana obuhvatala i prostore današnjih država: Iraka, Jermenije, Gruzije, istočne Turske, istočne Sirije, Turkmenistana, Avganistana, Tadžikistana, Pakistana, Kuvajta, obalski deo Saudijske Arabije u Persijskom zalivu, Bahreina, Katara i Ujedinjenih Arapskih Emirata.

Partijom je vladala Arsakidska dinastija (srednjovekovni persijski: اشکانیان), koja je ujedinila i vladala Iranskim platoom, pošto je porazila Seleukide, od kraja 3. veka p. n. e., i povremeno kontrolisala Mesopotamiju između 150. p. n. e. 224. godine n. e. Arsakidi su bili treća dinastija starog Irana, posle Medijske i Ahemenidske dinastije. Partija (najviše zbog uvođenja teške konjice) bila je najveći neprijatelj Rimskog carstva na istoku; i ograničila je rimsku ekspanziju dalje od Kapadokije (istočna Anadolija).

Kada su se skitski-parni nomadi (Asirci su ih nazivali Aškuzi) naselili u Partiji i izgradili malo nazavisno kraljevstvo, ono se uzdiglo pod kraljem Mitridatom I Partskim (171—138. p. n. e.). Kasnije, na vrhuncu svoje moći, partski uticaj je dosezao sve do Ubra u Arabiji, središta puteva u trgovini tamjanom.

Relativno malo se zna o Partima u poređenju sa Rimskim carstvom ili Ahmenidskim kraljevstvo, s obzirom da je malo njihove literature preživelo. Stoga, o partskoj istoriji velikim delom saznajemo iz stranih izvora, novčića i natpisa. Čak je i ime kojim su se nazivali sporno zbog nedostatka domaćih izvora. Nekoliko grčkih autora, čiji fragmenti su sačuvani, uključujući Apolodusa iz Artemide i Isidora iz Karaksa, pisalo je pod partskom upravom. Njihova moć zasnivala se na kombinaciji gerilskog ratovanja konjaničkih nomadskih plemena, i organizacionih veština dovoljnih da se izgradi i upravlja prostranim carstvom - iako ono nikada nije dostiglo snagu persijskih carstava koja su mu prethodilo i koja su nastala posle njega. Vazalske kraljevine su činile veliki deo njihove teritorije a grčki gradovi su uživali određenu autonomiju.

Partija kao satrapija[uredi | uredi izvor]

Partija je prvobitno označavala teritoriju jugoistočno od kaspijskog mora. Bila je satrapija Ahemenidskog carstva, koje je pokorio Aleksandar Veliki oko 330. p. n. e. Nakon Aleksandrove smrti, upravljanje Partijom je povereno Nikanoru, na Vavilonskoj podeli 323. p. n. e. Na Triparadaskoj podeli 320. p. n. e. Partija je data Filipu. Njega je nasledio Piton. Nakon 311. p. n. e. Partija je postala deo Seleukidskog carstva, i njome su upravljali različiti satrapi pod seleukidskim kraljem.

Andragorasov novčić, poslednjeg seleukidskog satrapa Partije. Proglasio je nezavisnost oko 250. p. n. e.

Andragor (?-238. p. n. e.) bio je poslednji seleukidski satrap Partije, pod seleukidskim vladarima Antiohom I Soterom i Antiohom II Teosom. Andagor je pokušao da se izbori za nezavisnost u vreme kada je Seleukidsko carstvo bilo upleteno u rat sa Ptolemejskim Egiptom. U znak otpora iskovao je kovanice na kojima se nalazio njegov lik sa diademom na glavi i njegovim imenom. Andragon je bio sused, savremenik, a verovatno i saveznik Diodota I u Baktriji, koji se takođe u otprilike isto vreme borio protiv Seleukida za nezavisnost, stvorivši Grčko-baktrijsku kraljevinu.

Partsko carstvo[uredi | uredi izvor]

Pleme Parti, nomadski narod iranskog porekla, koje je prvobitno govorilo istočnoiranski jezik a kasnije postalo poznato pod imenom Parti, došlo je na Iransku visoravan iz srednje Azije. Bili su vrhunski konjanici, poznati po „Partskom hicu“: okretanju unazad pri punom galopu kako bi ispalili strelu direktno iza sebe. Oko 238. p. n. e. njihov kralj Arsak svrgnuo je Andragora i uspostavio nezavisnost svoje dinastije od seleukidskog carstva u udaljenim delovima severnog Irana, na kojima se danas nalazi Turkmenistan.

„On (Arsak) već je bio naviknut na život otimanja i pljačkanja, kada je čuo za poraz Seleuka u borbi sa Galima. Oslobođen straha od kralja, napao je Parte sa grupom svojih lopova, savladao njihovog prefekta Andragora, i pošto ga je ubio preuzeo vlast nad državom“ Justin, xli. 4.

Potomci Arsaka vladali su sve dok Antioh III nije napao Partiju 209. p. n. e., osvojio glavni grad Hekatomil i nastavio napred prema Hirkaniji. Partski kralj Arsak II navodno je uspešno molio za mir, i Partija je priznala seleukidsku vlast. Antioh III je toliko dobro osigurao Partiju da je nastavio dalje prema istoku ka Baktriji, gde se tri godine borio protiv grčko-baktrijskog kralja Eutidemusa I, a zatim je nastavio ka Indiji.

Sve do 2. veka p. n. e. Parti nisu uspevali da profitiraju od kontinualnog slabljenja seleukidskog carstva, da bi zatim postepeno zauzeli sve njegove teritorije istočno od Sirije. Kada su Parti zauzeli Herat, kretanje trgovine duž Puta svile je presečeno i postaleksandrovsko helenističko grčko-baktrijsko kraljevstvo je bilo osuđeno na propast.

Seleukidski monarsi pokušali su da zadrže partsku ekspanziju; Antioh IV proveo je svoje poslednje godine u borbi protiv nastajućih iranskih država. Nakon njegove smrti 164. p. n. e., Parti su iskoristili dinastička previranja i došli do još veće koristi.

Partski kralj Mitridat I je, 139. p. n. e., zarobio seleukidskog monarha Demetrija II, i držao ga zatočenog deset godina dok su njegove trupe ovladale Mesopotamijom i Medijom.

Do 129. p. n. e. Partija je kontrolisala zemlje sve do Tigra, i uspostavila svoje zimsko utvrđenje na njegovoj obali kod Ktesifona, nizvodno od današnjeg Bagdada. Ktesifon je tada bio malo predgrađe tačno sa druge strane reke od Seleukije, najhelenističnijeg grada zapadne Azije. Pošto su zavisili od bogatstva i trgovine koju je obezbeđivala Seleukija, partska vojska je ograničila svoje upade, omogućivši gradu da zadrži svoju nezavisnost. Za vreme najvećih vrućina mesopotamskog leta partska armija se povlačila do drevnih persijskih prestonica Suse i Ekbatane (današnji Hamadan).

Počevši od oko 130. p. n. e., Parti su pretpeli više upada skitskih nomada, u kojima su poginuli kraljevi Fraat II i Artaban I. Skiti su ponovo napali Partiju oko 90. godine p. n. e., i postavili kralja Sanatruka na partski presto.

Religija[uredi | uredi izvor]

Parti su bili politeisti i verovali su u razna božanstva. Uporedo sa širenjem partske države, primili su verske uticaje od Persijanaca i drugih pokorenih naroda. Po tom osnovu, jedna od najznačajnijih religijskih sistema na području Partskog carstva bio je zoroastrizam. Počevši od 1. veka nove ere, u zapadnim oblastima Partskog carstva, prvenstveno u Mesopotamiji, počinje da se širi rano hrišćanstvo.^[1]

Lista partskih vladara[uredi | uredi izvor]

Arsak I 247–211. p. n. e.
- (Prema nekim istoričarima, Arsakov brat Titidat I je vladao u periodu od 246–211. p. n. e.)
Arsak II 211–191. p. n. e.
Friapat 191–176. p. n. e.
Fraat I 176–171. p. n. e.
Mitridat I 171–138. p. n. e.
Fraat II 138–127. p. n. e.
Artaban I 127–124. p. n. e.
Mitridat II 123–88. p. n. e.
- Gotarz I 95–90. p. n. e.
Orod I 90–80. p. n. e.
Nepoznat kralj, 80–77. p. n. e.
Sanatruk 77–70. p. n. e.
Fraat III 70–57. p. n. e.
Mitridat III 57–54. p. n. e.
Orod II 57–38. p. n. e.
- Pakor I 39–38. p. n. e. (vladao zajedno sa svojim ocem Orodom II)
Fraat IV 38–2. p. n. e.
- Tiridat II 30–26. p. n. e.
Fraat V 2. p. n. e.– 4 ne.
- Mika 2. p. n. e.– 4. ne (vladala zajedno sa svojim sinom Fraatom V)
Orod III 6
Vonon I 8–12
Artaban II 10–38
- Tiridat III 35–36
Vardan I 40–47
Gotarz II 40–51
- Sanabar 50–65
Vonon II 51
Vologas I 51–78
- Vardan II 55–58
Vologas II 77–80
Pakor II 78–105
- Artaban III 80–90
Vologas III 105–147
- Osro I 109–129
- Partamaspat 116
- Mitridat IV 129–140
- Nepoznat kralj, 140
Vologas IV 147–191
- Osro II 190 (polagao pravo na presto)
Vologas V 191–208
Vologas VI 208–228
- Artaban IV 216–224

Reference[uredi | uredi izvor]

^ [http://www.transoxiana.org/0106/venetis-mozoor_christianity_parthian_empire.html The Establishment and Development of Christianity in the Parthian Empire (1st cent.-224/6 A.D.)]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Hill, John E. 2004. The Western Regions according to the Hou Hanshu. Draft annotated English translation.[1]
Hill, John E. 2004. The Peoples of the West from the Weilue 魏略 by Yu Huan 魚豢: A Third Century Chinese Account Composed between CE 239 and 265. Draft annotated English translation. [2]
An, Jiayao (2002), „When Glass Was Treasured in China”, Ur.: Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner, Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, 7, Turnhout: Brepols Publishers, str. 79—94, ISBN 978-2-503-52178-7 .
Asmussen, J.P. (1983). „Christians in Iran”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 924—948. ISBN 0-521-24693-8.
Assar, Gholamreza F. (2006). A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 BC. Parthica. Incontri di Culture Nel Mondo Antico. 8: Papers Presented to David Sellwood. Istituti Editoriali e Poligrafici Internazionali. ISBN 978-8-881-47453-0. ISSN 1128-6342.
Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6 .
Bausani, Alessandro (1971), The Persians, from the earliest days to the twentieth century, New York: St. Martin's Press, str. 41, ISBN 978-0-236-17760-8 .
Bickerman, Elias J. (1983). „The Seleucid Period”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 3—20. ISBN 0-521-20092-X. .
Bivar, A.D.H. (1983). „The Political History of Iran Under the Arsacids”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 21—99. ISBN 0-521-20092-X. .
Bivar, A.D.H. (2007), „Gondophares and the Indo-Parthians”, Ur.: Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, str. 26—36, ISBN 978-1-84511-406-0 .
Boyce, Mary (1983). „Parthian Writings and Literature”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 1151—1165. ISBN 0-521-24693-8. .
Bringmann, Klaus (2007) [2002]. A History of the Roman Republic (na jeziku: engleski). Prevod: W. J. Smyth. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3371-8.
Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4 .
Burstein, Stanley M. (2004), The Reign of Cleopatra, Westport, CT: Greenwood Press, ISBN 978-0-313-32527-4.
Colpe, Carsten (1983). „Development of Religious Thought”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 819—865. ISBN 0-521-24693-8. .
Curtis, Vesta Sarkhosh (2007), „The Iranian Revival in the Parthian Period”, Ur.: Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, str. 7—25, ISBN 978-1-84511-406-0 .
de Crespigny, Rafe (2007), A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Leiden: Koninklijke Brill, ISBN 978-90-04-15605-0 .
Demiéville, Paul (1986), „Philosophy and religion from Han to Sui”, Ur.: Twitchett and Loewe, Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, 1, Cambridge: Cambridge University Press, str. 808—872, ISBN 978-0-521-24327-8 .
Duchesne-Guillemin, J. (1983). „Zoroastrian religion”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 866—908. ISBN 0-521-24693-8. .
Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-66991-7 (paperback).
Emmerick, R.E. (1983). „Buddhism Among Iranian Peoples”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 949—964. ISBN 0-521-24693-8. .
Frye, R.N. (1983). „The Political History of Iran Under the Sasanians”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 116—180. ISBN 0-521-20092-X. .
Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd., ISBN 978-1-55786-860-2 .
Green, Tamara M. (1992), The City of the Moon God: Religious Traditions of Harran, BRILL, ISBN 978-90-04-09513-7 .
Howard, Michael C. (2012), Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: the Role of Cross Border Trade and Travel, Jefferson: McFarland & Company .
Katouzian, Homa (2009), The Persians: Ancient, Medieval, and Modern Iran, New Haven & London: Yale University Press, ISBN 978-0-300-12118-6 .
Kennedy, David (1996), „Parthia and Rome: eastern perspectives”, Ur.: Kennedy, David L.; Braund, David, The Roman Army in the East, Ann Arbor: Cushing Malloy Inc., Journal of Roman Archaeology: Supplementary Series Number Eighteen, str. 67—90, ISBN 978-1-887829-18-2
Kurz, Otto (1983). „Cultural Relations Between Parthia and Rome”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 559—567. ISBN 0-521-20092-X. .
Lightfoot, C.S. (1990), „Trajan's Parthian War and the Fourth-Century Perspective”, The Journal of Roman Studies, 80: 115—126, JSTOR 300283, doi:10.2307/300283
Lukonin, V.G. (1983). „Political, Social and Administrative Institutions: Taxes and Trade”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 681—746. ISBN 0-521-24693-8. .
Mawer, Granville Allen (2013), „The Riddle of Cattigara”, Ur.: Nichols, Robert; Woods, Martin, Mapping Our World: Terra Incognita to Australia, Canberra: National Library of Australia, str. 38—39, ISBN 978-0-642-27809-8 .
Mommsen, Theodor (2004) [original publication 1909 by Ares Publishers, Inc.], The Provinces of the Roman Empire: From Caesar to Diocletian, 2, Piscataway (New Jersey): Gorgias Press, ISBN 978-1-59333-026-2 .
Morton, William S.; Lewis, Charlton M. (2005), China: Its History and Culture, New York: McGraw-Hill, ISBN 978-0-07-141279-7 .
Neusner, J. (1983). „Jews in Iran”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 909—923. ISBN 0-521-24693-8. .
Olbrycht, Marek Jan (2016). „The Sacral Kingship of the early Arsacids. I. Fire Cult and Kingly Glory”. Anabasis. 7: 91—106.
Posch, Walter (1998), „Chinesische Quellen zu den Parthern”, Ur.: Weisehöfer, Josef, Das Partherreich und seine Zeugnisse, Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, vol. 122 (na jeziku: nemački), Stuttgart: Franz Steiner, str. 355—364 .
Rezakhani, Khodadad (2013). „Arsacid, Elymaean, and Persid Coinage”. Ur.: Potts, Daniel T. The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
Roller, Duane W. (2010), Cleopatra: a biography, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-536553-5.
Schlumberger, Daniel (1983). „Parthian Art”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 1027—1054. ISBN 0-521-24693-8. .
Sellwood, David (1976). „The Drachms of the Parthian "Dark Age"”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. 1: 2—25. JSTOR 25203669.
Sellwood, David (1983). „Parthian Coins”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 279—298. ISBN 0-521-20092-X. .
Shahbazi, Shahpur A. (1987), „Arsacids. I. Origin”, Encyclopaedia Iranica, 2: 255
Shayegan, Rahim M. (2007), „On Demetrius II Nicator's Arsacid Captivity and Second Rule”, Bulletin of the Asia Institute, 17: 83—103
Shayegan, Rahim M. (2011), Arsacids and Sasanians: Political Ideology in Post-Hellenistic and Late Antique Persia, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-76641-8
Sheldon, Rose Mary (2010), Rome's Wars in Parthia: Blood in the Sand, London & Portland: Valentine Mitchell, ISBN 978-0-85303-981-5
Strugnell, Emma (2006), „Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph”, Acta Antiqua, 46 (3): 239—252, doi:10.1556/AAnt.46.2006.3.3
Syme, Ronald (1939), The Roman Revolution, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-280320-7
Torday, Laszlo (1997), Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History, Durham: The Durham Academic Press, ISBN 978-1-900838-03-0
Wang, Tao (2007), „Parthia in China: a Re-examination of the Historical Records”, Ur.: Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart, The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, str. 87—104, ISBN 978-1-84511-406-0 .
Waters, Kenneth H. (1974), „The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East”, Ur.: Temporini, Hildegard, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, str. 415—427 .
Watson, William (1983). „Iran and China”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 537—558. ISBN 0-521-20092-X. .
Widengren, Geo (1983). „Sources of Parthian and Sasanian History”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 1261—1283. ISBN 0-521-24693-8. .
Wood, Frances (2002), The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-24340-8 .
Yarshater, Ehsan (1983). „Iranian National History”. Ur.: Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. str. 359—480. ISBN 0-521-20092-X. .
Yü, Ying-shih (1986), „Han Foreign Relations”, Ur.: Twitchett, Denis and Michael Loewe, Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, 1, Cambridge: Cambridge University Press, str. 377—462, ISBN 978-0-521-24327-8 .
Young, Gary K. (2001), Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC - AD 305, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-24219-6 .
Zhang, Guanuda (2002), „The Role of the Sogdians as Translators of Buddhist Texts”, Ur.: Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner, Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, 7, Turnhout: Brepols Publishers, str. 75—78, ISBN 978-2-503-52178-7 .
Daryaee, Touraj (2012). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. str. 1—432. ISBN 978-0-19-987575-7. Arhivirano iz originala 01. 01. 2019. g. Pristupljeno 12. 04. 2020.
Neusner, J. (1963), „Parthian Political Ideology”, Iranica Antiqua, 3: 40—59
Schippmann, Klaus (1987), „Arsacid ii. The Arsacid dynasty”, Encyclopaedia Iranica, 2, New York: Routledge & Kegan Paul, str. 526—535

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Parthia.com - sa bogatom bibliografijom
Istorija Partije
Partija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. jun 2011)

[1] [http://www.transoxiana.org/0106/venetis-mozoor_christianity_parthian_empire.html The Establishment and Development of Christianity in the Parthian Empire (1st cent.-224/6 A.D.)]

[1]