Patrik Vajt

Patrik Vajt
Lični podaci
Datum rođenja	(1912-05-28)28. maj 1912.
Mesto rođenja	Najtsbridž, Ujedinjeno Kraljevstvo
Datum smrti	30. septembar 1990.(1990-09-30) (78 god.)
Mesto smrti	Sidnej, Australija
Obrazovanje	Cheltenham College, Kings koledž
Književni rad
Najvažnija dela	„Vos“ „Na ognjenom vozu“
Nagrade	Nobelova nagrada za književnost

Patrik Vajt (engl. Patrick Victor Martindale White) australijski je književnik i dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1973. godine. Najznačajnija dela su mu „Vos“, „Na ognjenom vozu“, „Oko oluje“, „Priča Teodore Gudman“ i „Noć lupeža“.

Biografija

Patrik Vajt je rođen 28. Maja 1912.godine u Londonu, Engleska Ujedinjeno Kraljevstvo. Poticao je iz imućne porodice zemljoposednika i uzgajivača stoke. Njegovi roditelji su često putovali i Vajt je rođen tokom jedne njihove posete Engleskoj, što ga je činilo „sumnjivim Australijancem”

Ni obrazovanje nije stekao u Australiji već na engleskim koledžima – prvo na koledžu Čeltenam, u koji je poslat sa trinaest godina, a kasnije na Kraljevom koledžu u Kembridžu, gde je studirao moderne jezike i u originalu se upoznao sa delima evropske književnosti koja su izvršila presudan uticaj na njegovo literarno formiranje. Posle završetka studija, tri godine proveo je u Londonu družeći se sa umetnicima, uglavnom slikarima i ljudima iz pozorišta, boravio je u Sjedinjenim Državama, rat je proveo na Bliskom istoku, a zatim je proputovao Grčku sa svojim partnerom Manolijem Laskarisom. Sve je to uticalo na stvaranje jednog umetničkog senzibiliteta koji nadilazi ostrvski mentalitet i čiji se stvaralački impuls oslanja na tradiciju svetske književnosti i drugih umetnosti, naročito slikarstva i muzike.

Bio je australijski pisac i nobelovac koji se danas smatra jednim od najvećih romanopisaca engleskog jezika XX. veka.

Od 1935. godine pa do svoje smrti 1990. godine u Syndeyju, Vajt je izdao ukupno 12 romana, tri zbirke priča i osam sačuvanih drama.

Iako Vajtov književni ugled počiva isključivo na romanima, on je napisao i trinaest drama, kao i zapažene tekstove neknjiževne proze. Od trinaest Vajtovih drama, sačuvano je osam: : The Ham Funeral (1947), The Season at Sarsaparilla (1962), A Cheery Soul (1963), Night on Bald Mountain (1964), Big Toys (1977), Signal Driver: A Morality Play for the Times (1982), Netherwood (1983) i Shepherd on the Rocks (1987).

Vajt je autor i dve zbirke pesama, koje prethode romanima: Trinaest pesama i Orač i druge pesme (The Ploughman and Other Poems, 1935).

Vajtova neknjiževna proza obuhvata autobiografiju Nesavršenosti u ogledalu (Flaws in the Glass, 1981), koja se smatra remek-delom ovog žanra i nalazi se na listi deset najboljih knjiga objavljenih u Australiji u tom periodu.

Patrik Vajt 1990 izdaje zbirku pisma, govora i članaka, pisanih između 1958. i 1988. godine, u kojima iznosi svoj stav o raznim društveno-političkim temama, od protivljenja vađenju uranijuma i nuklearnom na- 80 oružanju do podrške inicijativi za raskidanje veza sa britanskom monarhijom i stvaranje demokratske republike u Australiji.

Zbirka sadrži i govor koji je, kao jednoglasno izabrani Australijanac godine, održao na Dan Australije 1974. godine u Melburnu, u kome, pred gradonačelnikom, premijerom i guvernerom, Vajt kritikuje australijsko društvo, odnos belačkih doseljenika prema starosedelačkim narodima i sam Dan Australije, 26. januar, dan kada su se 1788. godine na australijsko tlo iskrcali prvi belci – zatvorenici, njihovi čuvari, oficiri i službenici, koji su osnovali prvu zatvoreničku koloniju.

Patrik Vajt je umro u Sidneju 30. rujna 1990. godine.

Četiri godine nakon Vajtove smrti njegov biograf Dejvid Mar objavio je zbirku od preko šeststo pisama, koja čine svojevrsni dnevnik u kome se vide aspekti njegovog karaktera i u kome se Vajtov život odvija kroz korespondenciju sa savremenicima.

Izbor za ovaj temat uključuje devet pisma, upućenih izdavačima, urednicima, članovima porodice, umetnicima, kulturnim radnicima, piscima i političarima.

Nobelova nagrada

Nobelova nagrada za književnost, koju je dobio 1973. godine, za „epsku i psihološku pripovedačku umetnost koja je u književnost unela jedan novi kontinent”, nije samo promenila Vajtov status u Australiji, unapredivši ga od autsajdera u Australijanca godine, već je na Vajta i australijsku književnost skrenula pažnju međunarodne javnosti.

Književni stvaraoci u Australiji, posebno pripadnici autohtonih naroda, ukazuju na evrocentričnost pogleda prema kom je Australija „novi kontinent”, a književnost stvaraju isključivo doseljenici/osvajači. To ne znači da se Patrik Vajt više ne smatra kanonskim piscem već da se njegovo stvaralaštvo sve više tumači u istorijskom kontekstu.

Patrik je daleko ispred svojih savremenika u pogledu prikaza aboridžinskih likova i da se distancira od kolonijalnog viđenja sveta. Vajtov prozni stil, međutim, koji je tadašnji istaknuti književni kritičar A. D. Houp okarakterisao kao „pretencioznu i nepismenu verbalnu brljotinu”, preživeo je test vremena, tako da savremeni australijski pisci danas govore o Vajtovoj „zanosnoj književnoj elokvenciji” ili „stilu koji ostavlja bez daha” .

Vest o dobitku nagrade zatekla na spavanju, ali nije došla kao potpuno iznenađenje. Patrik Vajt se u užem izboru Švedske akademije nalazio od 1969. godine, kada je Nobel otišao Semjuelu Beketu, zatim 1970, kada je nagrada pripala Aleksandru Solženjicinu, 1971. kada je uručena Pablu Nerudi, kao i 1972. kada je dodeljena Hajnrihu Belu. „Godinama se govorkalo o tome, tako da sam mislio da tu možda ima nešto”, izjavio je pisac za australijsku nacionalnu televiziju Ej-Bi-Si, „ali čovek postane pomalo ciničan” .

Vajt nije otišao na svečano uručenje nagrade decembra 1973, jer se zbog zdravstvenih razloga nije hteo izlagati zimskim uslovima severne hemisfere; u Stokholm je poslao svog bliskog prijatelja, slikara Sidnija Nolana, koji je pročitao Vajtov kratki govor u kome kaže da iako ne može da dođe, lako mu je da ponovo poseti Stokholm u mislima, budući da se živo seća kada je kao šesnaestogodišnjak sa roditeljima posetio tada novoizgrađenu Gradsku kuću (gde je održana ceremonija uručenja), te dodaje da je u Stokholmu popio svoju prvu čašu vina (The Nobel Prize).

Novac od Nobelove nagrade iskoristio je da u Australiji ustanovi književnu nagradu koja nosi njegovo ime i dodeljuje se svake godine starijim književnicima i književnicama koji nisu dobili zasluženo priznanje.

Vajtova književna priznatost došla je od američkih i britanskih kritičara pre nego od australijskih, za koje Vajt u svojoj autobiografiji kaže da su u njemu videli „uljeza, prekršioca pravila, pretnju tradiciji australijske književnosti”

Švedski ambasador u Australiji nije uspeo da dođe do Vajtovog broja telefona, a telegram iz Švedske stigao je tek ujutro, tako da je Vajt vest primio od novinara koji su se, nakon što je Akademija objavila vest, skupili ispred vrata njegove kuće u Sidneju i probudili ga.

Književni rad

Po završetku rata, za razliku od drugih australijskih pisaca koji su migrirali u suprotnom pravcu, Vajt je odlučio da se vrati u Australiju, gde se trajno nastanio i napisao prozna dela na kojima danas počiva njegov književni ugled.

Vajt odlučno odbacuje realizam, u kojem po njegovom mišljenju nema ničega umetničkog, i usmerava svoja interesovanja ka misticizmu, simbolizmu, psihološkim pojavama i religijskim impulsima, nastojeći da stvori prozu koja će izraziti prosvetljujuću misao o postojanju i dostizanju iskustva uzvišene egzistencije koja se nalazi izvan i iznad običnih i svakodnevnih realnosti. Zbog toga se njegova percepcija ne zadržava na čvrstoj i opipljivoj svakodnevici materijalne egzistencije već prodire u unutrašnje slojeve svesti likova, istražuje skrivene implikacije ljudskog govora i ponašanja ili u nestalnom i promenjivom svetu traga za stalnim i nepromenjivim. Zadržavajući formu realizma i društvene kritike, Vajt istovremeno stvara na nivou spiritualne alegorije, gradeći metafizičku koncepciju čoveka i viziju ljudskog postojanja koje su problematizovane u pitanjima patnje i mogućnosti iskupljenja, i ljudskog napretka ka prosvetljujućem iskustvu konačne spoznaje.

Romani

Njegovi prvi romani, Srećna dolina 1939, Živi i mrtvi 1941 i Priča Teodore Gudman 1948, prikazuju likove na putu samospoznaje, istražuju mogućnost prikazivanja patnje i emocionalne umrtvljenosti u ljudskim odnosima koji rezultiraju usamljenošću i izolacijom i govore o potrebi spiritualne nadgradnje čoveka.

Drvo čoveka 1955 i Vos 1957 su romani koji su Vajtu doneli međunarodnu reputaciju i označili prekretnicu njegove pozicije u Australiji.

Ova dva romana, nastala iz istog mitotvoračkog impulsa, ostavila su najdublji uticaj u istoriji australijske književnosti ukazujući na put moderne adaptacije i interpretacije tradicionalnog materijala.

Drvo čoveka transformiše kolonijalnu sagu o pokoravanju i kultivisanju zemlje, koristeći njene distinktivne karakteristike kao osnovu za metafizičke spekulacije. Istraživačka ekspedicija prikazana je kao metafora duhovnog iskustva u romanu Vos, koji, bazirajući se na istoriji, otvara riznicu mitskih potencijala australijske doseljeničke prošlosti, dok istovremeno nosi bogatstvo izražajno-stilskih sredstava u obliku moćnih simbola i poetskih slika.

U romanu Putnici u kočijama 1961 Vajt se okreće fragmentiranoj strukturi, raznolikim disonantnim stilovima, a satirična karikatura savremenog društva postaje sve izraženija, pri čemu njegova vizija nudi mogućnost spiritualne dimenzije u jednoj krajnje utilitarnoj i svetovno orijentisanoj zajednici.

Roman Savršena mandala 1966, napisan u vreme Vajtovog interesovanja za Junga, u likovima braće blizanaca istražuje mogućnosti jedinstva suprotnosti i dosezanja celovitosti koju simbolizuje mandala.

Vivisektor 1970, portret umetnika i portret grada, i Središte oluje 1973, mračni prikaz umetnosti i porodičnih odnosa, označavaju novu fazu Vajtovog stvaralaštva.

Pervaz od lišća 1976 vraća se temi iskupljenja kroz patnju i ujedinjenju duhovnog i fizičkog bića.

Slučaj Tvajborn 1979 s androginim centralnim likom, pun transvestizma, seksualnih nedoumica, homoseksualnih odnosa i narcisoidnosti, usredsređuje se na problem podeljene ličnosti koja traga za jedinstvom.

Memoari mnogih u jednom 1986, objavljeni na Svetski dan šale, koncipirani su kao fiktivni memoari prevremeno senilne žene koje je priredio njen prijatelj po imenu Patrik Vajt.

Vajtov nedovršeni roman, Viseći vrt 2012, objavljen je posthumno bez uredničkih intervencija. Pisan u prvom, drugom i trećem licu, roman (zapravo prvi od planirana tri dela) prati devojčicu Irin, koju je majka ostavila kod poznanice u Australiji i vratila se u ratom zahvaćenu Evropu.

Pripovetke

Vajt je autor i tri zbirke pripovedaka:

Spaljeni 1964, studija savremenog života u predgrađu,

Kakadui 1974, koja obuhvata šest priča povezanih temom bliskih odnosa u kojima posesivna ljubav deluje destruktivno i sputava ljudski duh, i

Tri neprijatne priče 1987,

Proza

Vajtovo poslednje objavljeno delo kreativne proze, u kome, slično Memoarima, dolazimo u iskušenje da poistovetimo naratora i autora, jer Vajt i ovde, ali u nešto sažetijem obliku, istražuje neprijatnije strane svog života i imaginacije.

Vajtova neknjiževna proza obuhvata autobiografiju Nesavršenosti u ogledalu 1981, koja se smatra remek-delom ovog žanra i nalazi se na listi deset najboljih knjiga objavljenih u Australiji u tom periodu, kao i Patrik Vajt govori 1990, zbirku pisma, govora i članaka, pisanih između 1958. i 1988. godine, u kojima Vajt iznosi svoj stav o raznim društvenopolitičkim temama, od protivljenja vađenju uranijuma i nuklearnom na- 80 oružanju do podrške inicijativi za raskidanje veza sa britanskom monarhijom i stvaranje demokratske republike u Australiji.

Drame

Napisao je gtrinaest drama, od kojih je sačuvano osam.

Poezija

Vajt je autor i dve zbirke pesama, koje prethode romanima: Trinaest pesama oko 1930 i Orač i druge pesme 1935.

Eseji

Deset godina nakon povratka u Australiju, Vajt je objavio esej „Bludni sin” 1958, u kome se osvrće na godine provedene u Evropi i razmatra teškoće sa kojima se suočio pokušavajući da u posleratnim godinama nađe inspiraciju za kreativni rad, i koje su ga naposletku navele da se vrati u zemlju u kojoj je odrastao.

Autobiografija

Vajtova autobiografija Nesavršenosti u ogledalu: autoportret, kako objašnjava Dejvid Mar, pisac Vajtove autorizovane biografije, nastala je iz Vajtove želje da javnost na dostojanstven način lično od njega sazna za njegovu homoseksualnost 1992. Podeljena je u tri dela: „Nesavršenosti u ogledalu”, iz kojeg su uzeti odlomci u ovom izboru, u kome Vajt govori o detinjstvu, mladosti, odnosu prema Australiji, o homoseksualnosti, svom stvaralaštvu, odnosu sa kritičarima, ali i o sopstvenom karakteru; „Putovanja”, u kome Vajt opisuje putovanja sa Manolijem Laskarisom po Grčkoj; „Epizode i epitafi”, u kome Vajt iznosi sažete utiske o nekim javnim ličnostima, kao i osobama iz kruga prijatelja i poznanika. Autobiografija je postala udarna vest, a uski krug Vajtovih prijatelja postao je još uži.

Dela prevedena na srpski jezik

Australijska književnost se u prevodu na srpski jezik prvi put pojavila 1954. godine, kada je u izdanju beogradskog Novog pokolenja objavljena zbirka pripovedaka iz savremene australijske proze, koju je priredio i preveo Dragoslav Andrić.

Sudeći po tome što je broj prevedenih tekstova iz australijske književnosti u periodu 1954–1973. iznosio trideset, a da je od toga u deceniji pre dodele Nobelove nagrade Vajtu bilo svega šest prevedenih tekstova, ne može se reći da je za australijsku književnost kod nas vladalo veliko interesovanje.

Po dodeli nagrade, interesovanje za australijsku književnost kod nas naglo raste, a broj prevoda se udesetostručava u odnosu na prethodni petogodišnji period, te period 1974–1978. beleži šezdeset četiri prevedena dela proze i poezije. Interesovanje ostaje konstantno sve do početka devedesetih, kada se broj objavljenih prevoda značajno smanjuje, verovatno usled društvenopolitičke situacije u zemlji.

Pre raspada Jugoslavije na srpskohrvatski je prevedeno nekoliko Vajtovih romana: Vos (prev. Josip Katalinić, Znanje, Zagreb, 1974), Oko oluje (prev. Ljiljana Filipović, August Cesarec, Zagreb, 1979), Priča Teodore Gudman (prev. Snežana Stojanović i Zlatica Putinčanin, Slovo ljubve, Beograd, 1979)2 i Tybornova stvar (prev. Ines Županov, August Cesarec, Zagreb, 1984), kao i odlomak iz romana Drvo čovjeka (prev. Jadranka Arsenić, Dalje, 1988).

Prevedeno je i nekoliko Vajtovih pripovedaka, među kojima se izdvajaju prevodi Maje Herman Sekulić: „Vedra duša” (Stvaranje, 1977), „Noć lupeža”i „Kakadui” (Noć lupeža, Rad, Beograd, 1977).

Izbor u ovom tematu obuhvata primere Vajtove kreativne proze, izbor iz autobiografije i pisama, najčuveniji esej, kao i dva kritička osvrta na aspekte njegovog stvaralaštva. „Šivaća mašina iz Tobruka” , jedna od najranijih Vajtovih pripovedaka, napisana je u Severnoj Africi, gde je Vajt bio stacioniran tokom Drugog svetskog rata, i poslata u domovinu, gde je objavljena u januaru 1942. godine u časopisu Australija.