Peti krajiški partizanski odred
| Peti krajiški partizanski odred | |
|---|---|
 Borci Kozarskog NOP odreda 1941/42. godine | |
| Postojanje | mart 1942[1] – 9. septembar 1942[2] |
| Formacija | 12 četa, 6 bataljona |
| Jačina | oko 1.200 – 1.800 boraca[2] |
| Deo | Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije |
Peti krajiški NOP odred bio je jedinica u sastavu NOVJ od marta do septembra 1942., kada je prerastao u 4. krajišku udarnu brigadu NOVJ.[2]
Uvod[uredi | uredi izvor]
Ustanak u Bosanskoj krajini[uredi | uredi izvor]
Ustanak u Bosanskoj krajini (na teritoriji NDH) počeo je 27. jula 1941. i do kraja avgusta ustanici (većinom lokalno srpsko stanovništvo, delimično predvođeno od lokalnih članova KPJ) su potisli snage NDH i oslobodili veliku teritoriju, sa središtem u oslobođenom Drvaru (tzv. Drvarska republika). Pobeda ustanika naterala je vlasti NDH da zatraže pomoć Italije: oslanjajući se na srpske izbeglice na svojoj teritoriji i pozivajući na mir, garantujući bezbednost i preteći narodu represalijama svuda gde naiđu na otpor, italijanske trupe su 10. septembra prešle u nastupanje prema oslobođenoj teritoriji. Do polovine oktobra 1941., Italijani su, ne nailazeći na otpor, zauzeli čitavu južnu (italijansku) okupacionu zonu NDH, prodrevši duž drumova u Bosanski Petrovac, Ključ, Sanski Most, Bihać, Bosansku Krupu, Mrkonjić Grad, Jajce, Donji Vakuf, Bugojno, Kupres, Prozor i niz drugih mesta, uspostavljajući svuda svoje garnizone. To je dovelo do krize ustanka u Bosanskoj krajini.[3]
Naporima organizacija KPJ i vojnih štabova održalo se jezgro partizanskih odreda oko Drvara, Bosanskog Petrovca, u Podgrmeču, Janju, Plivi, Ključu i Livnu, dok je ustanak na Kozari (u nemačkoj okupacionoj zoni) i dalje napredovao. Nacionalističke snage obezbedile su dominantan uticaj oko Bosanskog Grahova i Glamoča, gde su formirani četnički odredi.
Stvaranje partizanskih odreda[uredi | uredi izvor]
Na Savetovanju u Stolicama (kod Krupnja), 26. septembra 1941., u prisustvu delegata iz BiH, odlučeno je da se pristupi reorganizaciji ustaničkih jedinica u čitavoj zemlji: formiran je Vrhovni štab NOVJ sa Titom na čelu, sa potčinjenim Glavnim štabovima u svim pokrajinama Jugoslavije; usvojen je zajednički naziv "partizani" za sve borce u čitavoj zemlji, obavezna crvena petokraka i partizanska zakletva, a osnovne borbene jedinice postali su partizanski odredi (sastavljeni od bataljona i četa) sa jedinstvenom komandom u sastavu: komandant, politički komesar i njihovi zamenici.[4]
Odluke Savetovanja u Stolicama, koje su stigle u Bosansku krajinu polovinom oktobra 1941., sprovođene su u znaku oštre političke borbe između KPJ i nacionalista za prevlast u ustaničkim jedinicama. Sve jedinice u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni objedinjene su krajem oktobra 1941. u tri partizanska odreda: 1. krajiški NOP odred (7 četa) obuhvatao je krajeve između Une i Sane, a na jugu zaključno sa Bosanskim Grahovom; 2. krajiški NOP odred (6 četa) krajeve između donjeg toka Une, Sane, Vrbasa i linije Prijedor-Banjaluka; 3. krajiški NOP odred (5 bataljona i više samostalnih četa) ostali deo Bosanske krajine i srednju Bosnu.[3]
U novembru, posle savetovanja u Glavnom štabu NOPO BiH na Romaniji, kojem su prisustvovali i predstavnici oblasnog rukovodstva Bosanske krajine, formiran je Operativni štab NOV i POJ za Bosansku krajinu. U januaru 1942. u tri odreda Bosanske krajine bilo je 17 bataljona. Uporna borba vodila se protiv shvatanja da se ostane pri ranijim seoskim odredima, da borci budu kod svojih kuća, a da se skupljaju samo u slučaju potrebe odbrane svoga sela (ova situacija slikovito je opisana u romanu Gluvi barut, Branka Ćopića). Svakodnevna borba za uvođenje vojničkog života i reda u ustaničkim jedinicama, neprekidna ofanzivna aktivnost i postignuti vojni uspesi, pored političke aktivnosti komunista, imali su presudan značaj u izgradnji vojne organizacije. Komunisti su radili na objašnjavanju ciljeva NOB, na stvaranju jedinstvenog sistema nove narodne vlasti, omladinskih i organizacija žena; na jačanju bratstva Srba, Hrvata i Muslimana i sprečavanju ustaških i (kasnije) četničkih pokolja. Radi toga, održane su krajem 1941. i početkom 1942. okružne i sreske konferencije KPJ i vojna savetovanja na Kozari, u Podgrmeču, Krnjeuši i Skender Vakufu, kao i mnogi zborovi sa vojskom i narodom. U februaru 1942. obrazovani su svuda sreski i okružni komiteti KPJ.[3]
Jačanje NOP[uredi | uredi izvor]
U međuvremenu je učvršćena komunistička vojna organizacija i eliminisan nacionalistički (četnički) uticaj u uglu između reka Une i Sane i na Grmeču. Manje četničke grupe bile su izolovane i potisnute, uglavnom, na teritoriju oko italijanskih garnizona. U januaru 1942. partizanske jedinice na tom području počele su napade na italijanske trupe. Posle nekoliko napada na italijanske kolone, od kojih je u Medenom Polju kod Bosanskog Petrovca bio najuspešniji, italijanski garnizoni izolovani su i blokirani. Početak borbe sa Italijanima označio je konačan prelom ustanka u tom delu Bosanske krajine u korist NOP.[5]
U februaru 1942. zbog priliva novih snaga formirani su 4. (na području Manjače i srednje Bosne) i 5. krajiški NOP odred (na prostoru južno od Grmeč planine). Početkom marta 1942. partizanske snage u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni bile su naoružane sa 6.500 pušaka, 163 puškomitraljeza, 41 mitraljezom, 5 minobacača i 5 topova.[5] Partizani su tada držali prostrane slobodne teritorije između Une i Sane, na Kozari, oko Jajca i u srednjoj Bosni.
Formiranje[uredi | uredi izvor]
Peti krajiški NOP odred formiran je početkom marta 1942. od jedinica 1. krajiškog NOP odreda južno od grebena planine Grmeča. 5. marta u svom sastavu imao je 12 četa.[2]
Ratni put odreda[uredi | uredi izvor]
1942[uredi | uredi izvor]
Dejstvima na komunikacije Odred je uspeo da oteža, a zatim i spreči saobraćaj italijanskog okupatora između Bihaća, Bosanskog Petrovca, Ključa, Drvara i Bosanskog Grahova, i blokira neke od tih garnizona. Istovremeno je vodio borbe sa četnicima koji su imali jaka uporišta oko Bosanskog Grahova i Knina, odakle su ugrožavali slobodnu teritoriju Odreda.[2]
U aprilu 1942. Odred je vodio borbe sa jakim italijanskim snagama koje su prodrle iz Knina preko Bosanskog Grahova u Drvar i Bosanski Petrovac i deblokirale te garnizone. No, njegova aktivnost sve se više uredsređuje na borbu protiv četnika u grahovskom srezu. U toj borbi učestvuju i ličke i dalmatinske partizanske jedinice.[2]
U maju delovi Odreda izvode više napada na italijanske jedinice koje su se povlačile iz Ključa ka Bosanskom Petrovcu i Drvaru. U rejonu Bravskog, u borbama 3-7. maja, razbijen je jedan italijanski bataljon uz sadejstvo 1. krajiškog NOPO. Pošto su Italijani 25. maja napustili Bosanski Petrovac, Odred je usmerio glavninu svojih snaga prema Drvaru i Bosanskom Grahovu. Radi čišćenja sela od četnika u okolini Bosanskog Grahova i Knina formiran je Udarni bataljon, koji je 27. maja vodio borbe sa četnicima kod sela Peulja, Grkovaca, Crnog Luga, a 6. juna napadao na Glamoč, da bi zatim produžio ka Pljevi i Janju, gde je zajedno sa Udarnom četom 3. krajiškog NOPO vodio, krajem juna, borbe sa četnicima i domobranima.[2]
U međuvremenu su ostala 3 bataljona nastavila sa napadima na komunikaciji Bosanski Petrovac-Drvar-Bosansko Grahovo. Udarni bataljon Odreda učestvovao je 20. jula u oslobođenju Glamoča, a krajem jula Odred je sudelovao u borbama za oslobođenje Ključa i doline Sanice, a potom obezbeđivao sakupljanje žetve.[2]
Formiranje krajiških brigada[uredi | uredi izvor]
Odred je 31. jula reorganizovan, formirajući još dva bataljona, pa je imao 6: Bihaćki, Zdravko Čelar, Rajko Bosnić, Gavrilo Princip, Udarni i Omladinski bataljon Radivoje Rodić. Prilikom napada proleterskih brigada na Livno 5-7. avgusta, učestvovalo je i 5 četa Odreda. U avgustu je bataljon Zdravko Čelar ušao u sastav 6. krajiškog NOPO, a 1. i 3. bataljon u 3. krajišku brigadu. Pošto je ostao samo sa 2 bataljona (Omladinski i Gavrilo Princip) Odredu su pripojeni Glamočki bataljon Budućnost iz 3. krajiškog NOPO i bataljon Starac Vujadin iz 4. operativne zone Hrvatske (21. avgusta), čime je teritorija odreda proširena na Glamoč i gornje Livanjsko polje.[2] Početkom septembra Omladinski bataljon učestvuje u borbama u Cazinskoj krajini zajedno sa 3. krajiškom brigadom i delovima 1. krajiškog NOPO. 9. septembra 1942. od Odreda je formirana 4. krajiška brigada.[2]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 750.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 167.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 6). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 573.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 4). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 689.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 749—751.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Gažević 1974, str. 573 harvnb greška: više ciljeva (7×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ a b v g d đ e ž z i Gažević 1974, str. 689 harvnb greška: više ciljeva (7×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ a b v Gažević 1974, str. 749 harvnb greška: više ciljeva (7×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 167.
- ^ a b Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 750.
