Pećka patrijaršija
| Pećka patrijaršija | |
|---|---|
 Pećki manastir, sedište Srpske patrijaršije | |
| Osnovni podaci | |
| Osnivanje | 1346. |
| Autokefalnost | 1346—1766. |
| Kanonsko priznanje | kanonski priznata |
| Predstojatelj | arhiepiskop pećki i patrijarh srpski |
| Sjedište | Peć |
| Kanonska jurisdikcija | srednjovekovna Srbija, Osmansko carstvo |
| Kalendar | julijanski kalendar |
| Statistika | |
Pećka patrijaršija je istoriografski naziv za Srpsku patrijaršiju, odnosno Srpsku pravoslavnu crkvu u periodu od 1346. do 1766. godine. Kao pomesna crkva imala je stepen patrijaršije i svojstvo autokefalnosti. Sedište je bilo u Pećkom manastiru, a osnovni naslov poglavara je glasio: arhiepiskop pećki i patrijarh srpski.[1]
Istorija Pećke patrijaršije deli se na tri perioda:
- Period prvobitne Pećke patrijaršije, od 1346. do 1463. godine
- Period borbe za opstanak i obnovu, od 1463. do 1557. godine
- Period obnovljene Pećke patrijaršije, od 1557. do 1766. godine
U talasu nasilja koje je nastalo usled albanskih demonstracija, marta 1981. godine došlo je do spaljivanja konaka Pećke patrijaršije. Ovo nije urađeno slučajno, već namerno jer je trebalo pokazati Srbima u okolini da moraju da beže odatle.[2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Sveti Sava je 1219. godine ustanovio prvu autokefalnu arhiepiskopiju u srpskim zemljama. To je bila srednjovekovna Srpska arhiepiskopija, koja se u istoriografiji naziva Žičkom, odnosno Pećkom ili Žičko-pećkom arhiepiskopijom, a obuhvatala je sve episkopije na području Srpske kraljevine. U vreme stvaranja Srpskog carstva uzdignuta je 1346. godine na stepen patrijaršije. Na saboru koji je održan u Skoplju, srpski arhiepiskop Joanikije II je proglašen za prvog srpskog patrijarha, sa prestolom u Pećkom manastiru. Tom prilikom, eparhijski arhijereji su dobili pravo da nose počasni naslov mitropolita, a taj običaj se održao do kraja postojanja patrijaršije (1766).[1]
Krajem 14. veka, u vreme turskog osvajanja južnih srpskih zemalja (1392—1395), pod novouspostavljenu tursku vlast potpale su i tamošnje srpske eparhije, dok su one u severnijiim oblastima osvojene privremeno, za vreme prvog pada Srpske despotovine (1439-1444), a zatim i trajno, u vreme njenog konačnog pada (1455-1459). Nedugo potom, Turci su zaposeli Kraljevinu Bosnu (1463) i najveći deo Vojvodstava Svetog Save (1465), koje su potpuno osvojili 1482. godine, dok su Zetu zaposeli privremeno (1479), a potom i trajno (1496). Time su se sve tadašnje srpske eparhije našle pod turskom vlašću, a u međuvremenu je i sam opstanak patrijaršije bio doveden u pitanje.[1]
Borba za opstanak i obnovu[uredi | uredi izvor]
Nakon smrti srpskog patrijarha Arsenija II (1463), koja je nastupila u vreme učvršćivanja turske vlasti u srpskim zemljama, otpočeo je period borbe za opstanak u tadašnjim, veoma otežanim i neredovnim prilikama. Usled oskudnosti istorijskih izvora, ostalo je nepoznato da li je patrijaršijski prestol bio popunjavan ili je ostao upražnjen. U istoriografiji su iznošene razne pretpostavke o tadašnjim crkvenim prilikama u srpskim zemljama, a istraživači se dele na one koji smatraju da je srpska jerarhija sve do početka 16. veka uspela da očuva nekakav oblik organizacije čak i bez popunjavanja patrijaršijskog prestola, dok drugi smatraju da je odmah potpala pod nadležnost proširene Ohridske arhiepiskopije, što je posvedočeno nešto kasnijim izvorima (iz 1520-tih godina).[3][4][5]
Ohridski arhiepiskop Dorotej je 1466. godine, obilazeći svoju oblast svratio u Kratovo i zatražio da mu se prepiše jedan zakonik za Ohridsku crkvu srpskim jezikom, jer je imao samo tekst na grčkom jeziku. Kratovo je ranije pripadao Pećkoj patrijaršiji. Na Kosovu je 1530. godine bila "u svakom selu crkva i svećenik". U to vreme, do polovine 16. veka, u našim zemljama je podignuto više novih crkva i manastira, uključujući i Trebinjski manastir. Nekoliko carskih fermana je izričito naredilo da se postojeći manastiri ne diraju. Srpske crkvene starešine tog vremena, su išle čak tako daleko da su od njihovih sveštenih lica i crkvenih dobara tražile izvesne prihode.[6]
Oko 1528. godine javio se pokret za obnovu samostalne patrijaršijske uprave u srpskim zemljama. Postoji mišljenje da je stvarna vlast Ohridske crkve uvedena malo pre toga, uz pomoć poturčenog Grka Ibrahim-paše, koji je 1523. godine postao veliki vezir. Isto tako je moguće da je do sukoba došlo izvesnim merama novog ohridskog arhiepiskopa Prohora. Kad su srpski episkopi odbili da izvršavaju njegove naredbe, Prohor je 1528/29. sazvao Crkveni sabor u Ohridu, koji je osudio tu pojavu i tražio red u crkvi.
Na čelo srpske opozicije (svetovne i duhovne) stavio se srpski episkop Pavle. Sa nekoliko episkopa, on je 1530. godine proglasio otcepljenje Srpske od Ohridske crkve. Prohor se obratio svoj četvorici vaseljenskih patrijarha i oni su u septembru 1531. zajedničkim aktom osudili Pavlov postupak. Posle toga sazvan je u Ohridu novi crkveni sabor, koji je 13. marta 1532. doneo zaključke sa znatnim posledicama. Pavle je bio isključen iz crkve, a sa njim svi episkopi i sveštenici koje je on rukopoložio. Pavle je nastavio borbu i proglasio se za patrijarha srpskog. Nekako mu je pao u ruke i sam Prohor, pa ga je, sa nekim od neprijateljskih episkopa, zatvorio. Iz crkvenih optužbi vidi se da je Pavle imao nekih veza sa Portom i da su mu turske vlasti u izvesnoj meri izlazile u susret. Prohor se nekako spasao iz tamnice, pa je otišao u Carigrad i podneo tužbu sultanu. Sultan je naredio da se Prohoru vrati vrhovni položaj u Ohridu i da sabor Ohridske crkve donese odluke o daljem radu. I carigradski patrijarh bio je na njegovoj strani. Na ovom Ohridskom saboru Pavle je bio osuđen i konačno isključen iz crkve sa tri episkopa – kratovskim i zvorničkim. Taj treći sabor održan je 1541. godine. U Ohridu je posle Prohorove smrti (1550) za arhiepiskopa izabran dotadašnji raški episkop Simeon, ali je posle nekoliko meseci morao odustati, pošto su Grci hteli svog čoveka na ovoj poziciji.[1][7]
Obnovljena Pećka patrijaršija[uredi | uredi izvor]
Borba za obnovu Pečke patrijaršije uspešno je končana 1557. godine, izborom srpskog patrijarha Makarija, koji je bio rođak Mehmed-paše Sokolovića. Na Porti su tada 1555. godine bila još dva Srbina vezira: Rustem-paša Opuković i Semiz Ali-paša. Sva trojica su zastupala opštu liniju turske politike: Srbe pridobiti kao državni element i raji učiniti život što snošljivijim. Njima se pripisuje, a Sokoloviću u prvom redu, što je Sulejman Veličanstveni 1557. godine dozvolio obnovu Srpske patrijaršije. Tada su svi pravoslavni Srbi ponovo došli pod jednu zajedničku crkvenu vlast. Za delo srpskog opstanka i očuvanja srpskog pravoslavlja obnovljena Pećka patrijaršija je učinila najviše. Ona je prihvatila vođstvo u narodu kad drugog vođstva nije bilo.[7]
Česti ustanci i seobe Srba iz Osmanskog carstva krajem 17. i tokom prve polovine 18. veka znato su oslabile srpsku crkvu i uzdrmale samostalnost Pećke patrijaršije, koja je pala u dugove. Takvu situaciju su iskoristili fanarioti, koji su sredinom 18. veka uspeli da na razne arhjerejske položaje u Srpskoj patrijaršiji postave svoje kandidate, pomoću kojih su 1766. godine iznutra, uz sadejstvo turske vlasti uspeli da ukinu Pećku patrijaršiju. Tom prilikom, sve njene eparhije koje su bile pod turskom vlašću, priključiene su Carigradskoj patrijaršiji.[8][9]
Za vreme svog postojanja, obnovljena Srpska patrijaršija je imala nadležnost i nad pravoslavnim Srbima u oblastima pod habzburškom i mletačkom vlašću. Na tim prostorima, pravoslavlje je u periodu od 16. do 18. veka bilo na udaru rimokatoličkog prozelitizma. Habzburške i mletačke vlasti su putem raznih restriktivnih mera nastojale da ograniče i suzbiju veze svojih srpskih pravoslavnih podanika sa njihovom matičnom patrijaršijom. Uprkos intenzivnom pokatoličavanju, koje je vršeno i putem unijaćenja, pravoslavni Srbi sa tih prostora su ostali pod okriljem Pećke patrijarššije.[10][11]
Eparhije[uredi | uredi izvor]
Prilikom proglašenja Srpske patrijaršije, svim dotadašnjim srpskim episkopima dodeljeni su počasni naslovi mitropolita. Tokom 14. i 15. veka, Srpska patrijaršija je imala preko 20 eparhija. Njihov ukupan broj se tokom vremena povećavao ili smanjivao, pogotovo u vreme turske najezde kada su mnoge eparhije teško postradale.
- Arhiepiskopska, odnosno patrijaršijska eparhija u Peći
- Beogradska eparhija, poznata i kao Mačvanska
- Braničevska eparhija, poznata i kao Smederevska
- Budimljanska eparhija
- Velbuždska eparhija, poznata i kao Banjska
- Dabarska eparhija u donjem Polimlju
- Debarska eparhija u oblasti Crnog Drima
- Dramska eparhija (srpska sredinom 14. veka)
- Zetska eparhija
- Zletovska eparhija, poznata i kao Lesnovska
- Moravička eparhija, poznata i kao Gradačka
- Lipljanska eparhija, poznata i kao Gračanička, odnosno Novobrdska
- Melnička eparhija (srpska sredinom 14. veka)
- Niška eparhija
- Pološka eparhija, poznata i kao Tetovska
- Prizrenska eparhija
- Raška eparhija
- Serska eparhija (srpska sredinom 14. veka)
- Skopska eparhija, poznata i kao prvoprestolna mitropolija
- Strumička eparhija
- Toplička eparhija, poznata i kao Belocrkvanska
- Hvostanska eparhija
- Humska eparhija, poznata i kao Limska, odnosno Hercegovačka
Sredinom 14. veka, pod vrhovno duhovno starešinstvo Srpske patrijaršije potpadala je privremeno i Ohridska arhiepiskopija sa njenim preostalim eparhijama. Takođe, pod vrhovnu duhovnu vlast Srpske patrijaršije su za vreme vladavine cara Stefana Dušana privremeno potpadale i eparhije u oblastima egejske Makedonije, Tesalije, Epira, Akarnanije i Etolije.
Prilikom obnove Srpske patrijaršije (1557) izvršeno je njeno razgraničenje sa Ohridskom arhiepiskopijom i Carigradskom patrijaršijom. Tokom 16. i 17. veka, područje Srpske patrijaršije se znatno proširilo prema zapadu ("Zapadne strane") i severu ("Severne strane") što je dovelo do osnivanja novih eparhija. U vreme najšireg opsega, obnovljena Srpska patrijaršija je imala čak oko 40 eparhija.[12]
Nasleđe[uredi | uredi izvor]
Uprkos ukidanju, tradicije Pećke patrijaršije očuvale su se u svim srpskim zemljama, a prvenstveno među pravoslavnim Srbima u Habzburskoj monarhiji, gde je 1708. godine osovana srpsa pravoslavna Karlovačka mitropolija, kao autonomna crkva u sastavu Pećke patrijaršije. Nakon ukidanja patrijaršije (1766), karlovačka jerarhija se nije potčinila Carigradskoj patrijaršiji, već je 1848. godine obnovila srpsko patrijaršijsko dostojanstvo, putem proglašenja Srpska patrijaršija u Sremskim Karlovcima.[11]
Sa ukidanjem Pećke patrijaršije (1766), u specifičnom položaju se našla i srpska pravoslavna Cetinjska eparhija u Crnoj Gori, koja se takođe nije potčinila Carigradskoj patrijaršiji, već je očuvala jerarhijske veze sa ostatkom srpske jerarhije u Karlovačkoj mitropoliji. Oslobađanjem centralnee Srbije od Turaka u prvoj polovini 19. veka došlo je do stvaranja samoupravne (1831), a docnije i autokefalne Beogradske mitropolije (1879). Takođe je opstala i srpska crkva u Dalmaciji, koja od 1870. godine postaje sastavni deo novostvorene Bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Od 1880. godine poseban položaj su imale i srpske pravoslavne eparhije u Bosni i Hercegovini, kojima je carigradski patrijarh formalno bio vrhovni duhovni poglavar.[11]
Nakon oslobođenja i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918) srpska jerarhija je otpočela rad na ujedinjenju svih srpskih oblasnih crkava u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu, što je ostvareno 1920. godine putem obnove Srpske patrijaršije.[13]
Paljenje Pećke patrijaršije[uredi | uredi izvor]
U rano proleće 1981. godine širom AP Kosova i Metohije došlo je do pobune širokih razmera od strane albanske nacionalne zajednice. Iako je ovo izgledalo kao nezadovoljstvo studentata Prištinskog Univerziteta zbog loše hrane u menzi, vrlo brzo su agenti ŠIK preuzeli vođstvo i pokrenuli ustanak.
U talasu nasilja koji je poznat kao tkz. Kosovsko proleće, došlo je do upada albanskih ekstremista u portu Pećke patrijaršije 16. marta 1981. kada su spaljeni konaci ove drevne svetinje. Ovo je bila samo jedna u niz pravoslavnih svetinja i spomenika kulture koji su se našli na udaru. Cilj je bio oterati Srbe iz južne pokrajine.[14]
Sredinom aprila 1981. ustanak je ipak ugušen zalaganjem generala Branka Mamule, načelnika Generalštaba JNA u Beogradu koji je poslao tenkovske jedinice i razbio demonstrante koji su hteli prisajedinjenje matici Albaniji odnosno obnovu šovinističke ideje iz Drugog svetskog rata, poznato kao Velika Albanija.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Manastir Pećka patrijaršija
- Istorija Pećke patrijaršije
- Istorija Srpske pravoslavne crkve
- Arhiepiskopija pećka
- Pećka eparhija
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Slijepčević 1962.
- ^ B, B. (16. 3. 2021). „Paljenjem Pećke patrijaršije 1981. Srbima je poručeno da idu sa KiM”. Politika Online.
- ^ Đurđev 1970, str. 185-209.
- ^ Đurđev 1984, str. 179-194.
- ^ Nilević 1990.
- ^ Ćorović & Istorija Srba, str. 407.
- ^ a b Samardžić 1993, str. 5-102.
- ^ Slijepčević 1938, str. 250-307.
- ^ Samardžić 1986, str. 531-552.
- ^ Slijepčević 1963.
- ^ a b v Slijepčević 1966.
- ^ Tričković 1980, str. 61—164.
- ^ Slijepčević 1986.
- ^ B, B. (16. 3. 2021). „Paljenjem Pećke patrijaršije 1981. Srbima je poručeno da idu sa KiM”. Politika Online.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Grujić, Radoslav (1920). Pravoslavna srpska crkva. Beograd: Izdavačka knjižarnica Gece Kona.
- Đurđev, Branislav (1970). „Odnos između Ohridske arhiepiskopije i Srpske crkve od pada Smedereva (1459) do obnavljanja Pećke patrijaršije (1557)”. Radovi. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 38: 185—209.
- Đurđev, Branislav (1984). „Titula piskopos u popisu mitropolija i episkopija Pećke patrijaršije iz sredine XVII veka i pitanje postojanja samostalne srpske crkve pre 1557. godine”. Godišnjak Društva istoričara Vojvodine. 9 (1982): 179—194.
- Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga.
- Kalić, Jovanka (1967). Beograd u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Nilević, Boris (1990). Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Sarajevo: Veselin Masleša.
- Popović, Jelena R. (2014). „Položaj Srpske pravoslavne crkve u poslednjim decenijama srpske Despotovine” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 73 (1): 151—160.
- Popović, Radomir V. (1997). Srpska crkva u istoriji (1. izd.). Srbinje: Hilandarski fond.
- Popović, Radomir V. (1989). „Crkvenopolitičke prilike u Srbiji pred Kosovsku bitku 1389. godine” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 47 (1-2): 10—21.
- Puzović, Predrag (1997). Prilozi za istoriju Srpske pravoslavne crkve. 1. Niš: Vizantijsko ogledalo.
- Puzović, Predrag (2000). Srpska pravoslavna crkva: Prilozi za istoriju. 2. Beograd: Hilandarski fond pri Bogoslovskom fakultetu SPC.
- Puzović, Predrag (2000). Kratka istorija Srpske pravoslavne crkve (1219—2000). Kragujevac: Kalenić.[mrtva veza]
- Puzović, Predrag (2006). Prilozi za istoriju SPC. 3. Foča: Pravoslavni bogoslovski fakultet "Sv. Vasilije Ostroški".
- Puzović, Predrag (2010). Srpska patrijaršija: Istorija Srpske pravoslavne crkve. Novi Sad: Pravoslavna reč.
- Puzović, Predrag (2014). Prilozi za istoriju Srpske pravoslavne crkve. 4. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja.
- Samardžić, Radovan (1986). „Srpska crkva u Turskom Carstvu 1690-1766”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 531—552.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srpska pravoslavna crkva u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. 3 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—102.
- Slijepčević, Đoko M. (1938). „Ukidanje Pećke patrijaršije 1766” (PDF). Bogoslovlje. 13: 250—307.
- Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra.
- Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 2. Minhen: Iskra.
- Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 3. Keln: Iskra.
- Sotirović, Vladislav B. (2011). „The Serbian Patriarchate of Peć in the Ottoman Empire: The First Phase (1557—94)” (PDF). Serbian Studies: Journal of the North American Society for Serbian Studies. 25 (2): 143—169.
- Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164.
- Tričković, Radmila (1994). „Srpski patrijarh Kalinik I: Druga obnova Pećke patrijaršije”. Istorijski časopis. 39 (1992): 87—118.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Šuletić, Nebojša (2010). „Podaci o beratima arhijereja Pećke i Ohridske arhiepiskopije u defteru prihoda Kancelarije crkvenih mukata (BOA, KK 2542-33)” (PDF). Srpske studije. 1: 177—193. Arhivirano iz originala 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 14. 12. 2021.
- Šuletić, Nebojša (2011). „Berat patrijarha Kalinika I” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 83: 97—104.
- Šuletić, Nebojša (2013). „Poreske obaveze Pećke patrijaršije u vreme patrijarha Kalinika I (1691-1710)” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 88: 9—23.
- Šuletić, Nebojša (2018). „Jugoistočna granica Srpske patrijaršije u doba osmanske vladavine”. Južni srpski krajevi u XIX i XX veku: Društveno-ekonomski i politički aspekt. Vranje: Narodni muzej. str. 47—57.
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
