Portoriko

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Komonvelt Portoriko
Estado Libre Asociado de Puerto Rico
Commonwealth of Puerto Rico
Grb Portorika
Grb
Krilatica: Joannes est nomen ejus
(Jovan mu je ime)
Himna: La Borinqueña
Položaj Portorika
Glavni gradSan Huan
Službeni jezikšpanski, engleski
Vladavina
Oblik državeRepublika
 — PredsednikDžo Bajden
 — GuvernerVanda Vaskez Garsed
Istorija
‍
Geografija
Površina‍
 — ukupno9.104 km2 (169)
 — voda (%)1.6
Stanovništvo‍
 — 2013.[1]3.615.086 (131)
 — gustina397,09 st./km2
Ekonomija
ValutaAmerički dolar
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC -4
Internet domen‍.pr‍
Pozivni broj+1-787 и +1-939

Portoriko (šp. Puerto Rico), zvanično Komonvelt Portoriko (šp. Estado Libre Asociado de Puerto Rico; engl. Commonwealth of Puerto Rico), teritorija je SAD na severoistoku Karipskog mora, istočno od Dominikanske Republike i zapadno od Američkih i Britanskih Devičanskih Ostrva.

Portoriko je arhipelag koji čine glavno ostrvo Portoriko i brojna manja ostrva, među kojima su najveća Vijekes, Kulebra, i Mona. Ostrvo Portoriko je najmanje ostrvo Velikih Antila, dok je po broju stanovnika treće od četiri ostrva. Najveći i glavni grad je San Huan. Zahvaljujući svom položaju, Portoriko ima tropsku klimu, a samim tim toplo vreme je prisutno tokom cele godine. Stanovništvo uglavnom koristi španski jezik, a engleski, pored španskog, ima status službenog jezika.

Pre dolaska Evropljana Portoriko su vekovima nastanjivali pripadnici naroda Taino. Kristifor Kolumbo je stigao na ovo ostrvo tokom svog drugog putovanja, 19. novembra 1493. godine. Pripadnici naroda Taino su tokom španske vladavine porobljeni i pretrpeli su velika stradanja, usled teških uslova života i bolesti koje su doneli Španci.[2][3]

Vlada u Madridu je 25. novembra 1897. priznala autonomiju ostrvu, čime je Portoriko prestao da postoji kao kolonija. Umesto toga, postao je prekomorska autonomna provincija Španije potpuno jednaka sa drugim španskim provincijama. Portorikanci su time postali španski državljani, a Portoriku je omogućeno da ima punu zastupljenost pred španskim sudovima u Madridu. Već naredne godine, Španija je nakon poraza u Špansko-američkom ratu bila prinuđena da ustupi ostrvo Sjedinjenim Američkim Državama.

SAD su 1917. godine dale državljanstvo stanovnicima Portorika, a 1948. godine omogućeno im je da biraju svog guvernera. Ustav Portorika usvojen je 1952. godine.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Portoriko čini glavno ostrvo Portoriko i nekoliko značajnih ostrva, među kojima su Vijekes, Kulebra, Mona, Desečeo, i Kaha de Muertos. Od ovih pet manjih ostrva samo su Kulebra i Vijekes nastanjeni tokom cele godine. Pored ovih, postoji i mnogo manjih ostrva kao što su Monito i Ostrvo San Huan, na kom se nalazi Stari San Huan i Puerta de Tijera.

Portoriko se prostire na površini od 9.104 km² U pravcu istok-zapad najveće rastojanje na ostrvu je 180 km dok je u pravcu sever-jug 65 km.[4] Najmanje je ostrvo Velikih Antila.

Reljef ostrva je uglavnom brdovit dok se na severu i jugu nalazi veliko priobalje. Glavni planinski venac su Središnji Kordiljeri (šp. La Cordillera Central). Na ovom planinskom vencu se nalazi i najviša tačka ostrva, Sero de Punta, visine 1.339 m.[4]

Obala kod Patiljasu

Na Portoriku nema jezera ali postoji petnaest rezervoara nastalih izgradnjom hidrocentrala.[4] Usled male širine na ostrvu nema većih reka. Najveća reka je Grande de Aresibo, koja teče prema severu. Druge značajnije reke Plata, Sibuko, Loiza, i Bajamon se takođe odvodnjavaju prema severu dok se reka Grande de Anjasko odvodnjava prema zapadu.[4]

Portoriko je smešten između Karipske i Severnoameričke tektonske ploče. Dodiri ove dve ploče izazivaju zemljotrese i cunamije. Ove seizmičke aktivnosti, uz odrone zemlje predstavljaju neke od najvećih geoloških pretnji za ostrvo.

Ostrvo je okruženo vrlo dubokim delovima okeana: duž severa ostrva proteže se Portorikanska brazda sa dubinom od 9.219 m u Atlantiku, a na jugu je Venecuelanski basen dubine 5.649 m u Karipskom moru.

Klima[uredi | uredi izvor]

Portoriko je smešten u tropskom klimatskom pojasu. Temperatura je blaga tokom cele godine i kreće se od 27 °C u nižim predelima do 21 °C u planinama. Između letnje i zimske prosečne temperature razlika je samo tri °C. Razlog tome je što topla voda Atlantskog okeana ublažava uticaj hladnog vazduha koji dolazi sa severa i severozapada. Središnji Kordiljeri značajno utiču na promene u temperaturi i količini padavina. Tokom cele godine sa istoka duvaju pasati. Kišna sezona traje od aprila do novembra. Četvrtina godišnje količine padavina izruči se tokom tropskih uragana. Godišnja količina padavina je 1.687 mm.[5]

Klima San Huana
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Maksimum, °C (°F) 28
(83) 		29
(84) 		29
(85) 		30
(86) 		31
(88) 		32
(89) 		32
(89) 		32
(89) 		32
(89) 		32
(89) 		30
(86) 		29
(84) 		31
(87)
Minimum, °C (°F) 22
(72) 		22
(72) 		23
(73) 		23
(74) 		24
(76) 		26
(78) 		26
(78) 		26
(78) 		26
(78) 		25
(77) 		24
(75) 		23
(73) 		24
(75)
Količina kišemm (in) 95,5
(3,76) 		62,7
(2,47) 		49,5
(1,95) 		118,9
(4,68) 		149,9
(5,90) 		112
(4,41) 		128,8
(5,07) 		138,7
(5,46) 		146,6
(5,77) 		142
(5,59) 		161,3
(6,35) 		127,5
(5,02) 		1.433,4
(56,43)
Dani sa kišom 17 13 12 13 17 15 19 18 17 17 18 19 196
Relativna vlažnost, % 78,0 75,5 73,9 75,0 77,2 77,0 78,0 77,6 77,7 78,2 78,6 78,3 77,1
Sunčani sati — dnevni prosek 8 8 9 9 8 9 9 9 9 9 8 8 8,6
Izvor: „Average Weather for San Juan, PR”. The Weather Channel. Pristupljeno 22. 3. 2014. 

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prekolumbovsko razdoblje[uredi | uredi izvor]

Selo naroda Taino

Drevna istorija današnjeg Portorika je nedovoljno poznata. Za razliku od drugih većih, naprednijih domorodačkih zajednica Novog sveta (Asteci i Inke) i naroda koji su ostavili obilje arheoloških tragova o svojim društvima, iza domorodačkog stanovništva Portorika ostali su samo oskudni artefakti. O njihovom postojanju govore retka arheološka nalazišta i zapisi španskih istraživača iz kolonijalnog doba. Prvu sveobuhvatnu knjigu o istoriji Portorika napisao je fratar Injigo Abad i Lasijera 1786, skoro tri veka nakon što su Španci stigli na ovo ostrvo.[6]

Prvi stanovnici ostrva bili su Ortoiroidi, američki Indijanci iz Arhajskog doba. Bavili su se lovom i ribolovom a na Portoriko su došli iz Južne Amerike. Prema nekim naučnicima naselili su se u ovim krajevima pre četiri hiljade godina.[7] Na ostrvu Vijekues je 1990. pronađen skelet star oko četiri hiljade godina.[8] Ortoiroide su potisnuli Saladoidi, pripadnici kulture iz iste oblasti koja je na Portoriko došla između 430. i 250. p. n. e..[7]

Između 120. i 400. godine na ostrvo je došlo pleme Injeri, koje je prvobitno živelo na području reke Orinoko, na severu Južne Amerike. Između 4. i 10. veka živeli su zajedno sa narodom Araiko.

Između 7. i 11. veka na Portoriku se razvijala kultura naroda Taino; da bi otprilike početkom 11. veka ostvarila prevlast. Krajem 15. veka, kada je Kolumbo došao u ove krajeve, procenjuje se da je Portoriko nastanjivalo između trideset i šezdeset hiljada pripadnika ovog naroda. Njih je predvodio poglavica (kasike) Agvejbana. Oni su ostrvo zvali Boriken što znači velika zemlja hrabrog i plemenitog Boga.[9] Domoroci su živeli u malim selima na čijem čelu je bio poglavica. Muškarci su se bavili lovom i ribolovom, dok su žene skupljale i spremale korenje i voće.

Španska kolonija[uredi | uredi izvor]

Kraljevski dekret iz 1815. kojim je dozvoljeno strancima da se nastanjuju u Portoriku

Kolumbo je na tle Portorika stupio 19. novembra 1493. tokom svog drugog putovanja u Novi svet. Ostrvo je nazvao San Huan Bautista u čast katoličkog sveca Jovana Krstitelja. Huan Ponse de Leon, oficir u Kolumbovoj službi, osnovao je 8. avgusta 1508. Kaparu, prvu špansku naseobinu na ovom ostrvu. Kasnije je obavljao dužnost guvernera na ostrvu.[a] Kasnije su trgovci i pomorci ostrvo prozvali Portoriko a glavna trgovačka luka je dobila ime San Huan.

Kada su kolonizovali ostrvo Španci su prisilili domoroce na život u enkomjendama. Pored teškog rada Indijance su pogodile i zarazne bolesti na koje nisu bili imuni.[10] Na primer epidemija malih boginja tokom 1518. i 1519. usmrtila je najveći deo domorodačkog stanovništva na Portoriku.[11] Kralj Karlo I od Španije je 1520. godine izdao dekret kojim su oslobođeni preostali pripadnici Taino naroda. Već tada je njihov broj bio veoma mali.[12] Radi obezbeđivanja radne snage Španci su počeli da uvoze robove iz podsaharske Afrike. Međutim, broj robova na Portoriku je bio manji nego na Kubi, Sen Domingu i Gvadalupu, gde su Španci i Francuzi napravili velike plantaže šećera.[13]

Robovi iz Afrike su prvenstveno korišćeni u lukama i gradovima gde je bilo skoncentrisano stanovništvo. Unutrašnjost ostrva je i dalje bila neistražena i neiskorišćena. Portoriko je uskoro postao važno uporište i značajna luka za dalju kolonijalnu ekspanziju Španije u severnom delu Južne Amerike. Na ostrvu je izgrađen veći broj utvrđenja i bedema, kao što su Fortaleza, tvrđava San Felipe del Moro i tvrđava San Kristobal, radi zaštite strateške luke San Huan od pokušaja invazije i od brojnih pljačkaških pohoda Evropljana. San Huan je bio važna luka za snabdevanje brodova iz svih evropskih zemalja koja su se bavila prekoatlantskom trgovinom.

Krajem 17. i početkom 18. veka Španija je svoje kolonijalne ambicije usmerila ka mnogo prosperitetnijim oblastima u Severnoj, Srednjoj i Južnoj Americi. Portoriko je zanemaren, samim tim i nerazvijen i uglavnom nenaseljen pre 19. veka. Širenje pokreta za nezavisnost u španskim kolonijama doprinelo je povećanom interesovanju matice za ovo ostrvo.

Vrhovna središnja hunta (šp. Junta Suprema Central) smeštena u Kadizu je 1809. priznala Portoriko kao prekomorsku provinciju Španije. To je učinjeno s ciljem obezbeđivanja političkih veza sa ostrvom jer je Španija bila usred rata za nezavisnost. Ovime je stanovnicima Portorika omogućeno da delegiraju svoje predstavnike za skoro ustanovljeni španski parlament, i ravnopravnost u odlučivanju sa delegatima Iberijskog poluostrva, Balearskih i Kanarskih ostrva.

Kula na tvrđavi San Felipe del Moro

Prvi predstavnik Portorika u španskom parlamentu bio je Ramon Pover i Hiralt. Ove ustavne i parlamentarne reforme bile su na snazi od 1810. do 1814. i od 1820. do 1823. godine. Dve puta su ukidane tokom obnove monarhije na čelu sa Fernandom VII. Imigracija tokom 19. veka kao i reforme u trgovini doprineli su povećanju broja Evropljana i razvoju privrede na ostrvu, takođe su pojačali španski kulturni i društveni uticaj na ostrvu.

Vremenom je dolazilo do manjih pobuna robova a najozbiljnija je bila pobuna iz 1821. predvođena Markosom Siorom. Iako nije uspeo da ostvari svoj cilj Sioro je stekao status legende i postao deo portorikanskog folklora.[14]

Podstaknuti događanjima u Južnoj Americi na Portoriku početkom 19. veka nastaje pokret za nezavisnost. Zbog progona španskih vlasti pripadnici pokreta za nezavisnost su se okupili na ostrvu Sent Tomas. Oni su bili predvođeni brigadnim generalom Antoniom Valerom de Bernabeom i Marijom de las Mersedes Barbudo. Ondašnji guverner Portorika Migel de la Tore razotkrio je i pohapsio pobornike nezavisnosti, dok su neki uspeli da odu u egzil.[15]

Zastava Fidela Veleza i njegovih saboraca tokom ustanka poznatog kao "Intentona de Yauco“

Nakon što je veliki deo španskih poseda na američkom kontinentu proglasio nezavisnost španska Kruna je počela da doživljava Kubu i Portoriko kao strateški važne teritorije. Radi ojačavanja vlasti na svojim dvema preostalim kolonijama u Novom svetu 1815. donet je kraljevski dekret iz Grasesa. Štampan je na tri jezika: španskom, engleskom i francuskom, s ciljem kolonizacije drugih evropskih naroda na ova ostrva. Španski dvor je smatrao da će time biti suzbijene težnje ka nezavisnosti jer bi novi doseljenici imali jače veze sa španskom Krunom. Stotine porodica, uglavnom sa Korzike, iz Francuske, Nemačke, Irske, Italije i Škotske imigriralo je na ostrvo.[16]

Svima koji su želeli da nastane ova dva ostrva ponuđeno je besplatno zemljište i podsticaji uz uslov da se zakunu na odanost španskoj Kruni i vernost rimokatoličkoj crkvi.[16] To je bio vrlo dobar potez jer se značajan broj Evropljana nastanio na ovim ostrvima a useljavanje se nastavilo i posle 1898. godine.

Siromaštvo i politička udaljenost od Španije doprineli su izbijanju jednog malog ali značajnog ustanka 1868. poznatog kao Pobuna u Laresu (šp. Grito de Lares). Pobuna je počela u ruralnom gradu Laresu ali su ustanici savladani kada su pokušali da je prošire na obližnji grad San Sebastijan.

Revolucionarna zastava iz Laresa

Među vođama ustanka bio je Ramon Emeterio Betanses, koji se smatra ocem portorikanskog pokreta za nezavisnost, i druge značajne osobe kao što je Segundo Ruiz Belvis. Pet godina kasnije na Portoriku je ukinuto robovlasništvo.[17]

Nakon propasti ustanka predvodnici ove pobune otišli su u egzil u Njujork. Tamo su 8. decembra 1895. osnovali Portorikanski revolucionarni komitet (šp. Comité Revolucionario de Puerto Rico) i nastavili borbu za nezavisnost Portorika. Antonio Matej Ljuberas je sa vođama pokreta za nezavisnost iz Jauka 1897. organizovao još jedan ustanak poznat kao Pokušaj puča u Jauku (šp. Intentona de Yauco). Tamo je prvi put istaknuta kasnija portorikanska nacionalna zastava. Glasine o pokušaju puča su stigle do španskih vlasti koje su brzo reagovale i osujetile poslednji značajniji ustanak na ostrvu tokom španske vladavine. [18]

Luis Munjoz Rivera je 1897. ubedio špansku vladu da pristane na donošenje Povelje o autonomiji Kube i Portorika. Naredne godine počela je da radi prva, ali kratkotrajna, autonomna vlada Portorika koji je sada bio definisan kao prekomorska provincija Španije. Ovaj sporazum je podrazumevao da Španija i dalje imenuje guvernera Portorika, koji je imao mogućnost da poništi bilo koju zakonodavnu odluku, i skupštinu koju su činili izabrani predstavnici Portorika i delegati koje je imenovala španska vlada. Opšti izbori su organizovani marta 1898. a vlada je počela sa radom 17. jula 1898.[19][20][21]

Kolonija Sjedinjenih Američkih Država[uredi | uredi izvor]

Prvi odred Američke vojske koji su činili Portorikanci sa ostrva.

Krajem 19. veka u Sjedinjenim Američkim Državama jačaju imperijalne težnje pa tako i potreba da se ostvari prevlast na Karibima. SAD su izvršile invaziju na Portoriko 25. jula 1898. iskrcavši se kod Gvanike tokom Špansko – američkog rata. Kao rezultat rata Španija je SAD predala Portoriko, zajedno sa Filipinima i Gvamom.[22] Prvih decenija 20. veka Portorikom je upravljala vojska sa zvaničnicima koje je imenovao predsednik Sjedinjenih Američkih Država. Portoriko je Forejkerovim zakonom 1900. dobio određen stepen vlasti, uključujući i Predstavnički dom čiji su članovi birani na opštim izborima. (Članove gornjeg doma i guvernera imenovale su Sjedinjene Države; u to vreme članovi američkog senata nisu bili birani na izborima. Sve do usvajanja sedamnaestog amandmana 1913. godine, većinu američkih senatora su birala zakonodavna tela saveznih država.)

Pravosudni sistem Portorika je napravljen u skladu sa zakonodavstvom SAD; osnovani su Vrhovni sud Portorika i Teritorijalni sud SAD za Portoriko. Portoriku je omogućeno da ima jednog predstavnika u Kongresu SAD koji nema pravo glasa.

Tokom obraćanja u Predstavničkom domu Portorika 1906. godine, predsednik SAD Teodor Ruzvelt je predložio da Portorikanci postanu državljani SAD.[23]

Predstavnički dom Portorika je 1914. jednoglasno doneo odluku o nezavisnosti ali je Kongres SAD to odbacio smatrajući da je u suprotnosti sa ustavom i da krši odredbe Forejkerovog zakona iz 1900. godine.[24]

Američko državljanstvo[uredi | uredi izvor]

Kongres SAD je 1917. doneo Džouns-Šafrotov akt, poznatiji kao Džounsov akt, kojim su Portorikanci stekli pravo na američko državljanstvo.[25] Ovoj odluci su se usprotivili svi članovi Predstavničkog doma Portorika jer su smatrali da je to učinjeno s ciljem regrutovanja Portorikanaca za vojsku SAD i njihovo učešće u Prvom svetskom ratu.[24]

Vojnici 65. pešadijskog puka na obuci u Salinasu na Portoriku, avgusta 1941.

Pored državljanstva ovim aktom omogućeno je uspostavljanje dvodomne skupštine, kao i donošenje zakona o pravima. Takođe, njime je predviđen izbor jednog predstavnika Portorika u Kongres SAD, sa četvorogodišnjim mandatom, na opštim izborima.

Tokom prvih nekoliko decenija američke vladavine na siromašenje ostrva uticale su prirodne nepogode, kao što su zemljotres i cunami iz 1918, i Velika depresija.[26] Neke vođe političkih stanaka, kao što je Pedro Albizu Kampos, lider Nacionalističke partije Portorika, zahtevale su promene u odnosima sa Sjedinjenim Državama. On je 1935. organizovao proteste na Univerzitetu Portorika u Rio Pijedrasu u kojima je policija usmrtila četvoro demonstranata.

Američki senator Milard Tajdings je 1936. predstavio nacrt zakona kojim bi Portoriku bila omogućena nezavisnost. Iako su sve portorikanske partije podržale nacrt zakona on nije prošao zbog protivljenja Luisa Munjoza Marina iz Liberalne partije. Marin je smatrao da će ovaj zakon imati loše posledice po privredu Portorika.[27]

U drugoj polovini tridesetih godina 20. veka došlo je do sukoba pristalica nezavisnosti sa organima reda na ostrvu. Najozbiljniji protesti desili su se 21. marta 1937. u Ponsu kada je Ostrvska policija, ekvivalent Nacionalnoj gardi, ubila devetnaestoro i ranila više od dvesta ljudi.[28] Ovaj događaj je poznat kao masakr u Ponsu. Za posledicu je imao novi predlog senatora Tajdingsa za donošenje nacrta zakona o nezavisnosti Portorika, međutim i taj predlog je glatko odbačen.

Administracije Frenklina Ruzvelta i Harija Trumana su sklopile kompromisni sporazum sa Luisom Munjozom Marinom i ostalim portorikanskim političkim vođama oko uprave nad ostrvom. Predsednik SAD Hari Truman je 1946. po prvi put za guvernera Portorika imenovao osobu rođenu na ovom ostrvu, Hesusa Pinjera.

Komonvelt[uredi | uredi izvor]

Od 1948. do 1952. javno isticanje portorikanske zastave predstavljalo je krivično delo; na ostrvu je bilo dozvoljeno isticanje isključivo zastave SAD.

Nakon Drugog svetskog rata dolazi do društvenih, političkih i ekonomskih promena koje i danas oblikuju život ostrva. Krajem četrdesetih godina 20. veka počinje masovna migracija Portorikanaca na kontinentalni deo SAD, prvenstveno u Njujork. Glavni razlog za iseljavanje predstavljale su nepovoljne privredne okolnosti na ostrvu, kao i izražena potreba za pripadnicima oružanih snaga SAD i radnom snagom u američkim preduzećima.

Hesus Pinjero je 10. juna 1948. potpisao zloglasni zakon kojim je bilo zabranjeno isticanje portorikanske zastave, pevanje rodoljubivih pesama, razgovaranje o nezavisnosti ili borbi za nezavisnost ostrva. Ovaj zakon je podsećao na antikomunistički Smitov zakon.[29]

Iste godine Kongres SAD je doneo zakon kojim je omogućeno stanovnicima Portorika da izaberu guvernera. Prvi izbori su održani 2. novembra 1948. na kojima je pobedio Luis Munjoz Marin, predsednik Senata Portorika.[29]

Predsednik SAD Hari Truman je 4. jula 1950. potpisao zakon kojim je omogućeno Portorikancima da sami donesu ustav kojim bi samostalno uredili organe uprave; a Portoriko bi imao status komonvelta. Munjoz Marin, kao guverner Portorika, nije se zalagao za nezavisnost što je razljutilo neke od njegovih birača. Nekoliko meseci kasnije odigralo se više lokalnih pobuna među kojima je najznačajnija pobuna u Hajuji. Tada je došlo do napada na rezidenciju guvernera pa je vojska morala da interveniše. Portorikanski nacionalisti, Griselio Toresola i Oskar Koljazo, pokušali su da 1. novembra 1950. izvrše atentat na predsednika SAD Harija Trumana. Toresola je ubijen tokom akcije, dok je Koljazo zarobljen. Koljazo je odslužio kaznu od 29 godina u federalnom zatvoru, i pušten je 1979. godine.

Birači su u februaru 1952. na referendumu potvrdili ustav čime je konačno uspostavljen Komonvelt Portoriko (šp. Estado Libre Asociado; engl. Commonwealth of Puerto Rico). Iste godine po prvi put je od 1948. bilo dozvoljeno javno isticanje portorikanske zastave.

Prvi plebiscit o državnopravnom statusu Portorika održan je 23. jula 1967. godine. Za status komonvelta glasalo je 60,4%, za status savezne države 39%, dok je za nezavisnost glasalo 0,6% posto stanovništva.[30] Pored ovog održani su i plebisciti 1993. i 1998. godine. Oba puta, iako sa malom razlikom, ostao je status kvo.[31] Nakon plebiscita održanog 1967. osnovana je Nova progresivna partija (šp. Partido Nuevo Progresista) sa Luisom Fereom na čelu. Ova partija se od svog osnivanja zalaže da Portoriko postane savezna država SAD. Luis Fere je pobedio na izborima 1968. i postao prvi guverner zagovornik Portorika kao savezne države SAD.

Politika[uredi | uredi izvor]

Portoriko je teritorija u sastavu SAD ali nema status savezne države to jest nije punopravan član. U okviru SAD ima status komonvelta što znači da poseduje određenu autonomiju koju mu je odobrio Kongres SAD. Vlast na Portoriku je podeljena na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Zakonodavnu vlast vrši dvodomna skupština koju čine senat i predstavnički dom. Izvršnu vlast ima guverner, koji je ujedno na čelu vlade. Guverner i članovi skupštine biraju se na opštim izborima svake četiri godine. Poglavar države je predsednik Sjedinjenih Američkih Država.

Na čelu sudske vlasti je Glavni sudija Vrhovnog suda Portorika; trenutno tu dužnost obavlja Federiko Ernandez Denton. Zakonodavstvo Portorika predstavlja spoj građanskog i opšteg zakona. Sudije imenuje guverner na predlog i uz dogovor sa senatom.

Članovi Vrhovnog suda Portorika nakon njegovog ozakonjenja Forejkerovim aktom.

U Kongresu SAD Portoriku ima jednog delegata bez prava glasa. On ima status Resident Commissioner-a.

Izbori na Portoriku se održavaju pod okriljem Federalne izborne komisije i Državne izborne komisije Portorika.[32][33] Portorikanci koji žive na ostrvu ne mogu da glasaju na izborima za predsednika SAD ali mogu da glasaju na primarnim izborima, dok oni koji žive u nekoj od pedeset saveznih država SAD mogu da glasaju na predsedničkim izborima.

S obzirom da Portoriko nije nezavisna država na njegovoj teritoriji nema ambasada. Međutim, postoje konzulati iz četrdeset jedne države, uglavnom su to zemlje iz Evrope i Amerike. Većina konzulata je smeštena u San Huanu. Pošto nije savezna država, na Portoriku ne postoje administrativne jedinice prvog reda tj. okruzi. Podeljen je na 78 opština koje su podeljene na kvartove. Svaka opština ima gradonačelnika i opštinsko zakonodavno telo sa mandatom od četiri godine.

Od 1952. na Portoriku deluju tri veće političke stranke: Narodna demokratska stranka (šp. Partido Popular Democrático (PPD)), Nova progresivna stranka (šp. Partido Nuevo Progresista (PNP)) i Stranka za nezavisnost Portorika (šp. Partido Independentista Puertorriqueño (PIP)). Ove tri stranke imaju različito viđenje političkog položaja Portorika: PPD se zalaže za očuvanje statusa komonvelta, PNP se zalaže za status savezne države, dok se PIP zalaže za status nezavisne države.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Prema proceni Popisnog biroa Sjedinjenih Država na Portoriku je 1. jula 2012. živelo 3.667.084 osobe, što predstavlja smanjenje od 1,6 procenata u odnosu na popis iz 2010. godine.[34] Tokom prve decenije 21. veka zabeleženo je smanjenje broja stanovnika na ostrvu, prvi put otkada se vrši popis na Portoriku. Broj stanovnika Portorika je prema popisu iz 2000. bio 3.808.610 dok je 2010. evidentirano 3.725.789 osoba.[35] Smanjenje i starenje stanovništva predstavlja ozbiljan problem za portorikansko društvo.[35]

Prema rasnoj strukturi belci su dominantno stanovništvo sa 75,8%, crnci čine 12,4%, američki Indijanci 0,5%, dok melezi čine 11,1% stanovništva.[36] Skoro celokupno stanovništvo ostrva je hispanoameričkog porekla.[36]

Najveći gradovi[uredi | uredi izvor]

 

Izvor: ?
№ Grad Populacija
Jerusalim
San Huan
Tel Aviv
Bajamon 		1. San Huan 395.326 Haifa
Karolina
Rišon le Cion
Ponse
2. Bajamon 208.116
3. Karolina 176.762
4. Ponse 166.327
5. Kagvas 142.893
6. Gvajnabo 97.924
7. Aresibo 96.440
8. Toa Baha 89.609
9. Majagvez 89.080
10. Truhiljo Alto 74.842

Privreda[uredi | uredi izvor]

Najvažniji poljoprivredni proizvodi su im šećerna trska, banane, kafa, ananas i duvan, a važan je i ribolov. Važnije industrijske grane su prehrambena proizvodnja, tekstilna i cementna industrija i proizvodnja mašina, ali je važan privredni faktor i turizam.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Visente Janjez Pinzon se smatra prvom osobom koja je imenovana za guvernera Portorika, ali on nikada nije došao iz Španije.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Nacionalna agencija za statistiku
  2. ^ „taino”. Pbs.org. Pristupljeno 27. 8. 2014. 
  3. ^ „Puerto Rico | Colonial Genocides | Genocide Studies Program | Yale University”. Yale.edu. Arhivirano iz originala 20. 5. 2013. g. Pristupljeno 27. 8. 2014. 
  4. ^ a b v g „Welcome to Puerto Rico!”. topuertorico.org. Pristupljeno 22. 8. 2014. 
  5. ^ Daly, Christopher, Eileen H. Helmer, and Maya Quiñonez. 2003. Mapping the Climate of Puerto Rico, Vieques and Culebra. International Journal of Climatology 23: 1359-1381.
  6. ^ Abbad y Lasierra, Iñigo. Historia Geográfica, Civil y Natural de la Isla de San Juan Bautista de Puerto Rico. 
  7. ^ a b Rouse, Irving (1992). The Tainos : Rise and Decline of the People Who Greeted Columbus. ISBN 978-0-300-05696-9. 
  8. ^ Mahaffy, Cheryl (28. 1. 2006). „Vieques Island - What lies beneath”. Edmonton Journal. Arhivirano iz originala 11. 10. 2007. g. Pristupljeno 7. 8. 2014. 
  9. ^ Torres, Pedro. „The Dictionary of the Taíno Language”. Taíno Inter-Tribal Council Inc. Arhivirano iz originala 13. 2. 2006. g. Pristupljeno 7. 8. 2014. 
  10. ^ Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998, str. 204.
  11. ^ Kohn 2008, str. 160.
  12. ^ „Puerto Rico | Colonial Genocides | Genocide Studies Program”. Yale University. Arhivirano iz originala 08. 09. 2011. g. Pristupljeno 8. 8. 2014. 
  13. ^ Dietz, str. 38
  14. ^ Guillermo A. Baralt, Slave revolts in Puerto Rico: conspiracies and uprisings, 1795-1873; Markus Wiener Publishers. ISBN 978-1-55876-463-7. ISBN 978-1-55876-463-7
  15. ^ „María de las Mercedes Barbudo; Primera mujer independentista de Puerto Rico; CLARIDAD; December 1994;” (PDF). str. 19. Pristupljeno 10. 8. 2014. 
  16. ^ a b „Real Cédula de 1789 "para el comercio de Negros"” (na jeziku: Spanish). Ensayistas.org. Pristupljeno 11. 8. 2014. 
  17. ^ „Ways of ending slavery”. Encyclopaedia Britannica. Pristupljeno 11. 8. 2014. 
  18. ^ Negroni 1992.
  19. ^ „USA Seizes Puerto Rico”. History of Puerto Rico. solboricua.com. 2000. Arhivirano iz originala 15. 5. 2014. g. Pristupljeno 11. 8. 2014. 
  20. ^ Rivera, Magaly. „History”. topuertorico.org. Pristupljeno 11. 8. 2014. 
  21. ^ „Chronology of Puerto Rico in the Spanish-American War”. The World of 1898: The Spanish–American War. Hispanic Division, Library of Congress. 
  22. ^ „Treaty of Peace Between the United States and Spain”. The Avalon Project at the Yale Law School. Yale Law School, Lillian Goldman Law Library. 10. 12. 1898. 
  23. ^ „Report by the President's task force on Puerto Rico's Status” (PDF). decembar 2005. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 09. 2007. g. Pristupljeno 1. 10. 2007. 
  24. ^ a b Gonzalez 2000, str. 60–63
  25. ^ Levinson, Sanford; Sparrow, Bartholomew H. (2005). The Louisiana Purchase and American Expansion: 1803–1898. New York: Rowman & Littlefield Publishers. str. 166,178. 
  26. ^ „Earthquake of 1918”. Puerto Rico seismic network. Arhivirano iz originala 19. 08. 2014. g. Pristupljeno 19. 8. 2014. 
  27. ^ Gatell, Frank Otto. Independence Rejected: Puerto Rico and the Tydings Bill of 1936. str. 25—44. Pristupljeno 19.  Nepoznati parametar |accessyear= ignorisan [|access-date= se preporučuje] (pomoć); Nepoznati parametar |accessmonth= ignorisan [|access-date= se preporučuje] (pomoć); Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date= (pomoć)
  28. ^ „Report of the Commission of Inquiry on Civil Rights in Puerto Rico. The Commission, 70p, np, May 22, 1937”. Llmc.com. Arhivirano iz originala 14. 12. 2010. g. Pristupljeno 19. 8. 2014. 
  29. ^ a b „History of Puerto Rico”. Pristupljeno 20. 8. 2014. 
  30. ^ „Elections in Puerto Rico: Results 1967 Plebiscite”. Pristupljeno 21. 8. 2014. 
  31. ^ Izbori u Portoriku: rezultati.
  32. ^ „Puerto Rico Primary Election Report Notice”. Fec.gov. 2. 2. 2008. Pristupljeno 30. 10. 2011. 
  33. ^ „2008 Presidential Primary Dates and Candidates Filling Datelines for Ballot Access” (PDF). Pristupljeno 30. 10. 2011. 
  34. ^ „Annual Estimates of the Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2012”. 2012 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division. decembar 2012. Pristupljeno 1. 9. 2014. 
  35. ^ a b „Wall Street eyes PR population loss”. Kevin Mead. Caribbean Business. 17. 12. 2012. Arhivirano iz originala 5. 11. 2013. g. Pristupljeno 1. 9. 2014. 
  36. ^ a b „2010 Census: Puerto Rico Profile” (PDF). US Census Bureau. US Census Bureau. Pristupljeno 1. 9. 2014. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Порторико&oldid=27551631”