Prilep

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Prilep (višeznačna odrednica).

Prilep Прилеп
Glavni trg u Prilepu
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Severna Makedonija
Opština	Prilep
Stanovništvo
— (2002)	66.246
Geografske karakteristike
Koordinate	41° 20′ 45″ S; 21° 33′ 12″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	655 m
Prilep Prilep na karti Severne Makedonije
Ostali podaci
Poštanski broj	7500
Pozivni broj	(+389) 048
Registarska oznaka	PP
Veb-sajt	www.prilep.gov.mk

Prilep (mkd. Прилеп, tur. Pirlepe, Perlepe, grč. Πρίλεπ, vlaš. Pîrleap, Părleap; u narodnim pesmama i "Prilip") je grad u južnom delu Severne Makedonije. U Severnoj Makedoniji je poznat po nazivu Grad pod Markovim kulama (Markova tvrđava), zbog blizine tvrđave koja je pripadala čuvenom Marku Kraljeviću, sinu srpskog kralja Vukašina.

Prilep je bio i deo Srpskog carstva, gde je car Dušan izgradio svoj dvorac i voleo često odsedati u tom gradu. To je rodno mesto Kraljevića Marka. Ispod Markova grada (u ruševinama) na glavnom putu Bitolj—Veles, nalazi se manastir Sv. Arhanđela.

Geografija

Karta Prilepskog polja sa većim naseljenim mestima

Grad Prilep je smešten u južnom delu Severne Makedonije. Od glavnog grada Skoplja grad je udaljen 132 km južno, dok se od Bitolja nalazi 44 km severno.

Reljef: Prilep je jedno od središta istorijske oblasti Pelagonije, najveće visoravni Severne Makedonije. Naselje je najvažnije naselje u njenom severnom delu. Grad se smestio na severoistočnom delu visoravni, na približno 650 m nadmorske visine. Severno se pruža planina Treskavac, istočno planina Babuna, a južno Selečka planina. Zapadno se pruža polje.

Klima u Prilepu je kontinentalna.

Vode: Kroz Prilep protiče istoimena Prilepska reka, koja deli grad na severni i južni deo. Reka je u slivu Egejskog mora.

Istorija

Područje Prilepa naseljeno je još u praistoriji, u periodu neolita. Stari Rim je na datom mestu osnovao grad Stiberu (Styberra), čiji ostaci i danas postoje.

Za vreme carice Tevde (Tete) grad (stari Prilep) je teško osvojen, uz mnogo žrtava rimljanskih vojnika.

Početkom srednjeg veka područje Prilepa naseljeno je Slovenima. 1014. godine prvi put se sreće slovenski naziv naselja "Prilep". Srednjovekovni grad izgrađen je na uzvišenju koje dominira pejzažom.

Država kralja Marka

Godine 1334. Prilep je ušao u okvire Dušanovog carstva, o čemu svedoči Dušanova povelja u manastiru Treskavec. U tom periodu Prilep doživljava svoj "srednjovekovni zenit", kada je grad bio jedno od najvažnijih središta carstva. Posle 1365. godine grad je pripao kralju Vukašinu, pa potom njegovom sinu, čuvenom Marku Kraljeviću.

Godine 1395. Osmanlije osvajaju Prilep i pod njima će grad i okolina ostati sve do 1912. godine. Poslednjih decenija osmanske vlasti Prilep je izrastao u veliko trgovište.

Srbi u Prilepu

Srbi su zvali to mesto "Prilip" a Šimun Milinović kod Lovreća u Imotskoj krajini spominje Prilip grad i da je taj kraj rodno mesto Kraljevića Marka. Pod carom Dušanom grad Prilip je dobio na upravu svestokrator Branko Mladenović, rodonačelnik Brankovića.

Sv. Nikodim Grbić, rumunski svetac, Srbin, živeo u vreme cara Dušana. Napisao je na srpskom jeziku sveto jevanđelje 1405. godine u manastiru Tismenu. Došao iz Prilepa gde je rođen, od oca Grka i majke Srpkinje, u Vlašku kneževinu, gde je umro 1406. godine. Osnovao je u "Ugrovlaškoj" manastire Tismen i Vodicu. Knez Lazar i despot Stefan su bili prvi priložnici tih manastira.

Jednu romantičnu povest - srpsku knjigu, kupio je u Beogradu 1851. godine Ilija Anđelković iz Prilepa. Ruski istorijski roman preveden na srpski jezik privukao je pažnju čitalaca i u "Prilipu". Posrednici su bili tamošnji učitelji Dimitrije Miladinov i Knefon Zinzifović kao skupljači pretplate. Dug je spisak prilepskih čitalaca: Dimitrije Miladinović, Ksenofon Zinzifović, Pan Dimitrije Ikomonović, Jeftimije Belev učenik, Kosta Stefanović učenik i Kosta Pan. Danilović učenik, zatim Stamen Pecević epitrop, Ilija Dimitrijević bojadžija, Dimitrije Biolče bakalin, Dimitrije Hadži Naumov trgovac, Nikola Kostadin trgovac, Kosta Butljević trgovac, Hristifor Filipović epitrop, Haralampije Karmiš, Dimitrije Cicorov, Kosta Župan, Papa Jovan, Anastazij Spasović hadžija i Damjan Nikoloviku trgovac. Dimitrije Miladinović je 1858. godine kao saradnik, poklonio Društvu srpske slovesnosti u Beogradu jedan stari srpski zapis iz Prilepa, prepisan sa kožnog rukopisa.

Stara srpska manastirska škola radila je u 19. veku, u mestu Varoši, kod Prilepa. Radila je u periodu od pre 1830. godine do 1876. godine. Nju su pohađala i prilepska deca sve dok nije nova srpska škola otvorena je u samom gradu Prilepu 1831. godine. "Varoška škola" je prvo bila privatna, radilo se u kući učitelja, a zatim je po pravilima ustrojena i kao takva opstala do 1878. godine, dok nije "pobugarena". Nova srpska škola je otvorena 1897. godine.

I prilepske gradske srpske škole su 1831. godine najpre bile privatne. Učilo se kod starovremenskih učitelja meštana Riste Damjanovića i Ilije Miguša (koji se obrazovao u Srbiji). Posle se javio i treći učitelj, Kočo iz Topolčana. To su bile kućne škole, roditelji su davali 1-2 groša mesečno po učeniku, sticalo se osnovno znanje i to ono o crkvi, veri i pojanje. Pomenuti Kočo, bio je u stvari Aleksa Kočović učitelj između 1849—1852. godine, koji će zatim biti rukopoložen za sveštenika i ostati na parohiji u Prilepu. Prava škola je izgrađena 1851. godine u Prilepu, i ona je opšta, narodna, po karakteru srpska, jer Bugari nisu bili još prisutni. Zbog predmeta koji su se tu učili, i ona je kao skopska i tetovska - u stvari po svemu srpska niža gimnazija. U Prilepu je 1851. znači radila polugimnazija srpska, na kojoj su đaci sticali više elemenata zapadne kulture i šire obrazovanje.

To važi od 1854. godine kada je došao iz Srbije, učitelj Milovan sa novim knjigama i širim nastavnim planom gradiva. Dolazi za njim čitav niz predavača: Đorđe iz Velesa, Cincarin doseljenik Foni Žinzifa sa ocem (on je predavao na narodnom jeziku, a otac na grčkom), onda domaći Prilepčani učitelji - Kote Anđelović - Pazov, Risto pop Anđelov - Kolčaković. Sa strane pristigoše Konstanti hadži Dimitrijević iz Varoši, i Jordan hadži Konstantinović iz Velesa. Jordan je najčuveniji naš učitelj u Staroj Srbiji u to vreme, pobornik sloge Srba i Bugara Slavjanstva, a protivnik grčke jerarhije, zbog čega ga je i iz Prilepa proterao grčki vladika Venedikt. Strankinja Britanka Mjur Makenzi je tokom svog proputovanja Balkanom svratila i u Prilep. U svojoj putopisnoj knjizi je zapisala, da je: "zatekla u Prilepu srpskog učitelja i školu - za koje kaže - da đaci govore srpski, da poznaju srpsku istoriju i da se oduševljavaju srpskim narodnim pesmama".

Na velikom protesnom zboru Srbo-Makedonaca u Beogradu, protiv nametanja bugarskih vladika egzarhista u Makedoniji, govorio je Jefta Najdanović iz Prilepa. On je podsećao na reči starijih ljudi, koji su svedočili da im je bugarsko ime nametnuto. Jer onog koji bi se oglasio da je Srbin, Turci su gonili kao opasnog čoveka. Po njemu "gde je Srbin tu je i slava", a u Makedoniji se slavi slava, koju su Bugari međutim pokušavali da iskorene, da bi tako uništili srpski identitet kod stanovnika Makedonaca. "Naši ljudi u Makedoniji toliko vole i poštuju slavu, to obeležje srpskog plemena i imena." Nakon stvaranja bugarske Egzarhije, dična prilepska srpska narodna škola je "pobugarena", To je uradio prvi bugarski učitelj Mindžov, poslat iz Bugarske. Mindžov je bez osećaja krivice, spalio ogroman kontingent srpskih knjiga i udžbenika, koje su u Prilepu čekale, da budu raznesene po starosrbijanskim srpskim školama. Mada se kaže da "od 1897. godine nema više srpske škole u Prilepu", nije bilo tako. Srbi su izmolili u leto 1897. godine da se ponovo otvori. Bitoljski valija Abdul-Kerim paša je izdao "rusat name" za školu. Određeni su bili i učitelji, Toma Nikolić i T. Čakširlijević. Iste jeseni bugarske komite su sačekali u zasedi nastojnika srpske škole i njegovu malu kćerku. Otac je bio teško ranjen u atentatu a nevino dete poginulo.

U pripremama za proslavu praznika Savindan 1898. godine najzaslužniji su tamošnji Srbi: Pera Dimitrijević vlasnik i nastojatelj srpske škole u Prilepu, Ivan Džambazović, braća pop Antići (knjižar i ćurčija) te Rista Kostić dunđer. U srpskoj knjižarnici Ilije pop Antića u Prilepu mogao se 1899. godine uzeti srpski kalendar "Golub", koji je izlazio u Carigradu. Godine 1899. domaćin školske slave bio je gazda Spiro Džambazović. Njihovo - Prilepsko srpsko rodoljublje ih je većinu nažalost koštalo glave. Bugarski komitski vojvoda, učitelj Petar Acev sa svojom četom, odgovoran je za ubistva istaknutih prilepskih Srba: Spire Džambazovića i njegovog sina Ivana, te braću Todora i Iliju pop Antića, kao i Tasu Drzmanovića.

Godine 1912. Prilep se sa okolinom pripaja Kraljevini Srbiji, kasnije Jugoslaviji. Upravnom podelom 1913. godine, Prilip je postao sresko mesto, u sastavu Bitoljskog okruga. Od 1991. godine grad je u sastavu Severne Makedonije.

Crkve

Prilep je između dva svetska rata imao tri srpske crkve pravoslavne: Sv. Blagoveštenja, Sv. Preobraženja i Sv. Ćirila i Metodija. Blagoveštenski hram je 1938. godine proslavio stogodišnjicu postojanja. On je nadaleko poznat po vrlo umetnički rađenoj rezbariji templa od orahovine. Radio ga je rekanski majstor Dimitrije 1835—1838. godine. To je inače prva gradska tada crkva prilepska, a stanovništvo pravoslavno je do tada moralo ići u crkvu obližnjeg mesta Varoš (Markov grad). Zasluga je to Riste hadži Damjanovića koji je išao u Carigrad i tamo izmolio dozvolu da grade crkvu. Dali su mu Prilepčani naziv "logoted" i priredili svečani doček, kada se vratio sa sultanskim fermanom.

Drugi prilepski hram, Sv. Ćirila i Metodija, započet je 1926. godine na mestu porušenog paraklisa. Podignut je u čast srpskog kralja Petra prvog Oslobodioca, u vizantijskom stilu po nacrtu arhitekte Momira Korunovića, a ispod njega se nalazi u kriptama velika vojnička kosturnica - posmrtni ostaci 1500 srpskih vojnika, palih za oslobođenje Prilepa u ratovima 1912—1918. godine. Na ulazu u grad, kod bivše Učiteljske škole nalazi se grob arhimandrita Danila starešine manastira Treskavca. On se 1838. godine odazvao pozivu da učestvuje na osvećenju gradske crkve baš o Uskrsu, ali ne želeći da privuče pažnju neprijateljski raspoloženih Turaka, krenuo je noću i to zaobilaznim putem u Prilep. Tu na ulazu, u mraku ga je dočekao subaša i ubio iz puške, ne znajući ko mu dolazi u susret. Arhimandrit je sahranjen na mestu gde je poginuo, i tu su bili kao spomenik postavljena dva kamena stuba, doneta iz Čepigova, i drevne neznabožačke varoši Dioripo.

U Preobraženskom hramu Srbi su 1899. godine proslavili školsku slavu Sv. Savu. Tu je činodejstvovao starac pop Alekso Kočović.

Stari, nekadašnji veliki, značajan istorijski grad koji su stanovnici 1854. godine zvali Varoš, Markova kula ili Markov dvor, malo udaljen od današnjeg Prilepa, bio je davno razrušen. To selo je postalo deo grada Prilepa. Sve je tu što je sačuvano u vidu freski ili natpisa govorilo da je reč o Markovim crkvama. Tu je bio na bregu iznad sela, smešten i kraljevski dvor Markov. U Starom gradu je po učitelju poborniku "Slavjaninstva", Jordanu Konstantinovom dopisniku "Carigradskog vesnika" (srpskog lista), tu bilo čak 75 hramova iz doba Mrnjavčevića. Od tolikog blaga preostale su samo dve crkve. Jedna posvećena Sv. Bogorodici a druga posvećena Sv. velikomučeniku mirotočcu Dimitriju, služili su nedeljom i praznikom, redovno. Niže od Starog grada bile su ruševina manastira nazvanog Sv. Arhanđel Mihail. Mada je to očigledno nasleđe srpskih kraljeva Mrnjavčevića Vukašina i Marka, Konstantinov je tu smestio centar bugarske duhovnosti i pismenosti, koji po njemu sadrži mnogo za bugarski narod važnih istorijskih knjiga i rukopisa. Tu se piše on nalazio i razoreni manastir posvećen Sv. Nikodimu — prilepskom Bugarinu. Knjižno blago je pre 214 godina tu našlo utočište, iz njihovog postradalog Sarandopolskog manastira.

Po dopisniku "Pravde" iz 1939. godine, to je nekadašnji Prilep - grad Kraljevića Marka Mrnjavčevića. Savremeni Prilep je premešten odavno na obale reka Dabničke i Orahovačke. Tada su bile sačuvane 4 crkve stare, od 77 koliko ih je navodno bilo nekada davno. Iznad samog sela bio je manastir Sv. Arhanđela, u visini, zadužbina Kraljevića Marka i oca njegovog Vukašina. U crkvi se nalaze sačuvane freske obojice ktitora. Hram Sv. Dimitrija je najveći i najsačuvaniji, ali freske su mu prekrečene. Treći sakralni objekat, crkva Sv. Nikole je malo dalje, sadrži freske koje međutim uništava vlaga u zidovima. Na "dva sata hoda" od Prilepa nalazi se stari manastir Treskavac, sa crkvom Bogorodičinom.

Stanovništvo

Po popisu iz 2002. godine, grad Prilep imao je sa kasnije ukinutim bivšim naseljem Varoš, 69.704 stanovnika. Početkom 20. veka grad je imao oko 25.000 duša, od čega 2/3 pravoslavnih Slovena, a ostalo mahom Turaka muslimana.

Sastav prema narodnosti u Prilepu bio je sledeći:

Popis 2002.‍
Makedonci			64.761	92,90%
Romi			4.379	6,28%
Srbi			158	0,22%
Turci			123	0,17%
Albanci			21	0,03%
Bošnjaci			17	0,02%
Cincari			17	0,02%
ostali			228	0,32%
ukupno: 69,704

Veroispovest: većinska veroispovest u naselju je pravoslavlje.

Privreda

Glavna zgrada Tutunskog kombinata Prilep

Tu je 1929. godine izgrađena jedna od najvećih električnih centrala u Srbiji.

Privredno, Prilep je poznat po duvanskoj, metaloprerađivačkoj, elektronskoj, drvnoj, tekstilnoj, prehrambenoj i mermernoj (rudnik „Sivec“ na planini Babuni) industriji.

Obrazovanje

Visoko obrazovanje

U Prilepu se nalazi Ekonomski fakultet, ogranak Bitoljskog univerziteta „Sv. Kliment“, osnovan 1960. godine, kao naslednik Visoke i kasnije Visoke ekonomske škole.

Srednje škole

• Gimnazija „Mirče Acev“
• SOEPTU „Kuzman Josifovski Pitu“
• SOU "Đorče Petrov“
• SOU „Riste Risteski — Ričko“
• SU „Orde Čopela“

Osnovne škole

Na makedonskom se Osnovne škole zovu Osnovni učilišta otud i skraćenica OU.

• OU „Kočo Racin“
• OU „Blaže Koneski“
• OU „Goce Delčev“
• OU „Dobre Jovanoski“
• OU „Kire Gavriloski Jane“
• OU „Kliment Ohridski“
• OU „Rampo Levkata“

Kultura

• Institut Staroslovenske kulture — obrazovan je kao Centar za istraživanje Staroslovenske Kulture pri Muzeju grada Prilepa.
• Centar za Savremenu Likovnu umetnost (CSLU)
• Nacionalna Ustanova Zavod i Muzej — Prilep

Galerija

• 
  Prilepska bitka 1912.
• 
  Prilep između 1910—1915.
• 
  Prilep 1916.
• 
  Oslobođenje Prilepa 1944.
• 
  Stara prilepska ulica
• 
  Pogled na Prilep iz Markove kule
• 
  Sat-kula
• 
  Sušenje duvana na ulici
• 
  Spomenik "Nepobeđeni", spomen-park "Revolucije"
• 
  Spomenik Aleksandru Makedonskom
• 
  Ulaz u prilepsku pijacu nazvanu po Filipu II
• 
  Prilep i Pelagonija
• 
  Ulica u Prilepu
• 
  Pešačka zona u Prilepu
• 
  Pogled na Markovu tvrđavu
• 
  Zgrada Istorijskog arhiva u Prilepu
• 
  Pogled na Markove kule iz centra Prilepa.
• 
  Panorama Prilepa.
• 
  Panorama Prilepa.
• 
  Panorama Prilepa.
• 
  Panorama Prilepa.
• 
  Panorama Prilepa.

Vidi još

• Opština Prilep
• Prilep u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Pivo Fest (Prilep)

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt
• Fudbalski klub Pobeda Prilep Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. avgust 2017)
• http://www.oldprilep.com
• Kostić, Kosta (1922). Naši novi gradovi na jugu. Beograd.