Puritanizam

Portret Džona Devenporta, istaknutog engleskog puritanca i osnivača američke kolonije Nju Hejven

Puritanizam (lat. Puritas — „čistoća”) pokret je među engleskim protestantima iz 16. vijeka, a čiji je cilj bio održavanje crkve u jevanđeljskoj čistoći, nasuprot Anglikanskoj crkvi. Puritanac je moralno strog čovjek, koji odbacuje obična zadovoljstva. Uslijed progona u Evropi, puritanci su se tokom 17. vijeka naselili u Sjevernoj Americi, pogotovo regiji Nova Engleska. Američki puritanizam u 18. vijeku je imao mnogo šire značenje od želje za reformisanjem Anglikanske crkve, jer je puritanski pogled na svijet u Novoj Engleskoj imao velik uticaj na čitav crkveni život u Sjedinjenim Američkim Državama.

Puritanci su bili vjerski reformatorski pokret unutar engleskih protestanata krajem 16. i u 17. vijeku, koji je tražio da se engleska crkva očisti od ostataka katoličkog papizma, za kog su puritanci tvrdili da se zadržao nakon vjerskog kompromisa postignutog na samom početku vladavine kraljice Elizabeta I.

Puritanci su postali naročito zapaženi u 17. vijeku zbog svoje moralne i vjerske gorljivosti, koja je prožimala njihov cjelokupni život, oni su tražili crkvene reforme, kako bi njihov stil života, postao uzor za cijelu naciju. Njihovi napori da to ostvare u Engleskoj doprinijeli su izbijanju engleskog građanskog rata, ali i do osnivanja prvih kolonija u Sjevernoj Americi kao radnih modela puritanskog načina života.

Učenje i karakteristike

Puritanizam se može definisati prvenstveno kao intenzivni vjerski zanos. Puritanci su vjerovali da je neophodno uspostaviti saveznički odnos s Bogom, kako bi mogli otkupiti grijehe, dobijene samim rođenjem i životom, da se preko Boga može otkriti put spasa, kroz propovijedanje i da Sveti duh instrument spasenja. Puritanci su bili moralno strogi, i odbacivali su svaki oblik raskalašenosti i pretjerivanja, za njih je i ples bio raskalašenost.

Kalvinistička teologija i sistem, imala je veliki uticaj na formiranje puritanskog učenja. Zbog tog su oni odbacili brojne rituale anglikanske crkve, na koje su gledali kao papinsko idolopoklonstvo. Umjesto toga za puritance je propovijedanje bilo najvažnije, i to ono koje proizlazi iz svakodnevnog iskustva, a ne samo ono iz religijskih knjiga. Ipak zbog važnosti propovijedanja, puritanci su to ipak ostavili samo školovanim teolozima. Ali su usput i shvatili važnost školovanja, i bili među prvima koji su osnivali škole za djecu.

Istorija

Kralj Henri VIII odvojio je englesku crkvu od Katoličke crkve 1534, pa se protestantizam brzo širio za vladavine Edvarda VI (vladao 1547—1553). Tokom vladavine kraljice Meri I (1553—1558), Engleska se vratila u krilo katoličke crkve, pa su brojni protestanti bili prisiljeni na progonstvo. Mnogi od prognanika pobjegli su Ženevu, gdje je Žan Kalvin ponudio model uzorne crkvene organizacije. Puritanci su kao i svi protestanti oduševljeno dočekali izbor Elizabete I 1558, ali su ih njeni prvi potezi nakon ponovnog ozakonjenja protestantizma razočarali, jer su oni bili za veću reformu, ali to nisu bili u stanju provesti u vrhovnom vijeću tadašnje engleske crkve.

Veći dio puritanaca je sredinom 16. vijeka želio provesti reformu crkve u Engleskoj, preko parlamenta, i uz njegovu podršku — njih su zvali prezviterijanci. Manji dio, razočaran sporim tokom stvari, odlučio se za radikalniji put reformi bez čekanja ostalih. Njih su nazvali separatisti, oni su odbacili državnu crkvu i osnivali dobrovoljne crkve na temelju saveza s bogom i među sobom. Obje skupine, naročito separatiste, potisnula je društvena elita onog vremena. Kako nisu dobili priliku da provedu reformu u samoj crkvi, engleski puritanci okrenuli su se propovijedanju, pisanju pamfleta i raznim eksperimentima u iskazivanju svoje vjere, ali i posebno moralnom ponašanju, kako individualnom, tako i svojih organizacija. Svoj brzi rast, dugovali su brojnim sponzorima iz visokih aristokratskih krugova i parlamenta, ali i zbog velikog broja profesora teologije koji su prihvatili njihovo učenje na fakultetima Oksforda i Kembridža.

Puritanska nadanja su porasla kad je kalvinista Džejms I naslijedio Elizabetu I 1603. Ali ih je on ubrzo razočarao kad je na sastanku u Hempton Kortu 1604, odbio njihove prigovore o potrebi reforme crkvene organizacije izjavivši bez biskupa, nema kralja. Pa su puritanci i nadalje ostali građani drugog reda, neki su izgubili svoje položaje, drugi su ih jedva uspjeli zadržati, a neki koji se nisu mogli pomiriti sa kompromisom, pobjegli su iz Engleske. Pritisak na njih da se pomire sa stanjem kakvo je, porastao je za vladavine Čarlsa I (1625—1649) i njegovog nadbiskupa Vilijama Lauda. Ipak se i u tim otežanim uslovima puritanizam nastavio širiti, a kad je izbio engleski građanski rat između parlamenta i Čarlsa I, puritanci su iskoristili da apel na parlament i narod i poziv na obnovu zajedništva s bogom. Parlament je na svoje zasjedanje o tom pitanju, pozvao i vijeće Anglikanske crkve radi konsultacija, ali je ono bilo toliko razjedinjeno, da nije uspjelo ponuditi nikakav model za reformu crkvene organizacije. U međuvremenu se nova vojska, koja je porazila kraljeve snage, bojala da bi crkveno vijeće i parlament mogli sklopiti kompromis sa kraljem Čarlsom I da zatru puritance, pa su preuzeli vlast i predali je svom lideru Oliveru Kromvelu. Za vrijeme njegove kratkotrajne vladavine, vladala je vjerska tolerancija koja je išla u prilog puritancima, pa se pojavio velik broj radikalnih puritanskih pokreta; Leveleri, Digeri (ili pravi Leveleri), Pokret petog kraljevstva i Kvekeri (oni su jedini uspjeli steći neki značaj).

Nakon Kromvelove smrti 1658, konzervativni puritanci podržali su restauraciju kralja Čarlsa II i njegov modifikovani model vjerske politike. Ali im to nije pomoglo, jer su ih slijedbenici nadbiskupa Lauda, uspjeli potpuno potisnuti, pa su nakon tog restaurirali staru strogu crkvenu hijerarhiju Anglikanske crkve. Nakon tog su engleski puritanci ušli u razdoblje poznato kao - Veliki progon. Puritanci su na kraju neuspješno pokušali ostvariti svoj ideal sveobuhvatne crkve za vrijeme Slavne revolucije (svrgavanje Čarlsa II). Nakon toga je Engleska 1689. usvojila Akt o vjerskoj toleranciji, koji je potvrdio status Anglikanske crkve kao državne, ali je tolerisao i druge vjerske zajednice.

Puritanci u Americi

Puritanski ideal ostvarivanja svetog zajedništva, pokušao je provesti u djelo u Virdžiniji Tomas Dejl, ali je to najviše uspjelo kolonijama u Novoj Engleskoj. Originalna crkvena organizacija Masačusetskog zaliva bila je srednji put između prezviterijanizma i separatizma, pa su zbog toga 1648. četiri novoengleske puritanske kolonije usvojile zajedničku platformu u Kembridžu, formirajući kongregaciju kao oblik crkvene vlasti.

Novoengleski puritanci oblikovali su svoju građansku zajednicu u okviru crkve, na čelu sa crkvenim vijećem, u kom su samo izabrani članovi mogli glasati i biti izabrani na neku od vodećih funkcija u zajednici. To je postao problem već u drugoj generaciji kolonista, pa su oni usvojili nova pravila, koja su omogućavala krštenim, moralnim i pravovjernim članovima da dodjeljuju privilegije crkvenog članstva.

Pored tih postojala je i puritanska zajednica na Roud Ajlandu i Providens Plantaži koju je osnovao Rodžer Vilijams, prognanik iz Masačusetsa, te u Pensilvaniji, koju je vodio kveker Vilijam Pen. Američki puritanci su u 18. vijeku presudno uticali na crkveni život rane Amerike, pa je to ostavilo traga i na kasniji tok događaja i život u Sjedinjenim Američkim Državama.

Literatura

• Ahlstrom, Sydney E. (2004) [1972]. A Religious History of the American People (2nd izd.). Yale University Press. ISBN 0-385-11164-9. 
• Barnett, James Harwood (1984). The American Christmas: A Study in National Culture. Ayer Publishing. ISBN 0-405-07671-1. 
• Bebbington, David W. (1993). Evangelicalism in Modern Britain: A History from the 1730s to the 1980s. London: Routledge. 
• Beeke, Joel R.; Jones, Mark (2012). A Puritan Theology: Doctrine for Life (Amazon Kindle izd.). Reformation Heritage Books. ISBN 978-1-60178-166-6. 
• Benedetto, Robert; McKim, Donald K. (2010). Historical Dictionary of the Reformed Churches. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5807-7. 
• Brady, David (1983). The Contribution of British Writers Between 1560 and 1830 to the Interpretation of Revelation 13.16–18. Mohr Siebeck. ISBN 978-3161444975. 
• Bremer, Francis J., ur. (1981). Anne Hutchinson: Troubler of the Puritan Zion. R.E. Krieger Pub. Co. ISBN 978-0898740639. 
• Bremer, Francis J.; Webster, Tom, ur. (2006). „Savoy Assembly”. Puritans and Puritanism in Europe and America: A Comprehensive Encyclopedia. ABC-CLIO. str. 533—534. ISBN 978-1576076781. 
• Bremer, Francis J. (2009). Puritanism: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0199740871. 
• Carpenter, John B. (zima 2003). „New England's Puritan Century: Three Generations of Continuity in the City upon a Hill”. Fides et Historia. The Conference on Faith and History. 35 (1): 41—58. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Cliffe, Trevor (2002). Puritan Gentry Besieged 1650–1700 (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 978-1134918157. 
• Coffey, John; Lim, Paul C. H., ur. (2008). The Cambridge Companion to Puritanism. Cambridge Companions to Religion. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-67800-1. 
• Coffin, Charles (1987), The Story of Liberty: So You Will Comprehend What Liberty Has Cost, and What It Is Worth, Maranatha Publications, ISBN 093855820X 
• Collinson, Patrick (1988). The Birthpangs of Protestant England: Religious and Cultural Change in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-349-19586-2. 
• Craig, John (2008), „The Growth of English Puritanism”, Ur.: Coffey, John; Lim, Paul C. H., The Cambridge Companion to Puritanism, Cambridge Companions to Religion, Cambridge University Press, str. 34—47, ISBN 978-0-521-67800-1 
• Demos, John (1970). A Little Commonwealth; Family Life in Plymouth Colony. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-501355-9. 
• Fischer, David Hackett (1989). Albion's Seed: Four British Folkways in America. ISBN 0-19-506905-6. 
• Foster, Thomas (oktobar 1999). „Deficient Husbands: Manhood, Sexual Incapacity, and Male Marital Sexuality in Seventeenth-Century New England”. The William and Mary Quarterly. 56 (4): 723—744. JSTOR 2674233. doi:10.2307/2674233. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Gay, Peter (1984). The Bourgeois Experience: The Tender Passion. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0393319033. 
• Harrison, Peter (2001). The Bible, Protestantism, and the Rise of Natural Science. Cambridge University Press. ISBN 978-0521000963. 
• Hill, Christopher (1972). The World Turned Upside Down: Radical Ideas During the English Revolution. Viking. ISBN 978-0670789757. 
• Hotson, Howard (2000). Paradise Postponed: Johann Heinrich Alsted and the Birth of Calvinist Millenarianism. Springer Science and Business Media. ISBN 978-9401594943. 
• Johnson, James Turner (1970). A Society Ordained by God. Nashville: Abingdon Press. ISBN 978-0687389339. 
• Keeble, N. H. (1987). The Literary Culture of Nonconformity in Later Seventeenth-Century England. ISBN 978-0820309514. 
• Kelly, Douglas F. (1992). The Emergence of Liberty in the Modern World: The Influence of Calvin on Five Governments from the 16th Through 18th Centuries. P&R. 
• Lamont, William M. (1969). Godly Rule: Politics and Religion 1603–60. ISBN 978-0333100745. 
• Leighton, Denys (2004). The Greenian Moment: T.H. Green, Religion and Political Argument in Victorian Britain. Imprint Academic. ISBN 978-0907845546. 
• Lewis, C. S. (1969). Selected Literary Essays. New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-07441-X. 
• Maclear, J. F. (april 1975). „New England and the Fifth Monarchy: The Quest for the Millennium in Early American Puritanism”. The William and Mary Quarterly. Omohundro Institute of Early American History and Culture. 32 (2): 223—260. JSTOR 1921563. doi:10.2307/1921563. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Miller, Perry; Johnson, Thomas H., ur. (2014). The Puritans: A Sourcebook of Their Writings. Courier Corporation. 
• Miller, Randall M. (2008). The Greenwood Encyclopedia of Daily Life in America. ABC-CLIO. ISBN 978-0313065361. 
• Milton, Michael A. (1997). The Application of the Faith of the Westminster Assembly in the Ministry of the Welsh Puritan, Vavasor Powell (1617–1670) (PhD). University of Wales. 
• Norton, Mary Beth (2008). People and a Nation: A History of the United States, Volume 1: To 1877, Brief Edition. Cengage Learning. 
• Norton, Mary Beth (2011). Separated by Their Sex: Women in Public and Private in the Colonial Atlantic World. Ithaca: Cornell University Press. 
• Nuttall, Geoffrey F. (1992). The Holy Spirit in Puritan Faith and Experience. University of Chicago Press. str. 9. ISBN 978-0-226-60941-6. 
• Olsen, Viggo Norskov (1973). John Foxe and the Elizabethan Church. Berkeley, University of California Press. ISBN 978-0520020757. 
• Porterfield, Amanda (1992). Female Piety in Puritan New England the Emergence of Religious Humanism. New York: Oxford University Press. 
• Saxton, Martha (2003). Being Good: Women's Moral Values in Early America. New York: Hill and Wang. ISBN 978-0374110116. 
• Spencer, Ivor Debenham (decembar 1935). „Christmas, the Upstart”. The New England Quarterly. The New England Quarterly, Inc. 8 (4): 498—517. JSTOR 360356. doi:10.2307/360356. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Spraggon, Julie (2003). Puritan Iconoclasm During the English Civil War. Studies in Modern British Religious History. 6. Boydell Press. ISBN 978-0851158952. 
• Spurr, John (1998). English Puritanism, 1603–1689. Social History in Perspective. Palgrave MacMillan. ISBN 978-0-333-60189-1. 
• Ulrich, Laurel Thatcher (1976). „Vertuous Women Found: New England Ministerial Literature, 1668–1735” (PDF). American Quarterly. 28 (1): 20—40. JSTOR 2712475. S2CID 144156297. doi:10.2307/2712475. 
• Watras, Joseph (2008). „Education and Evangelism in the English Colonies”. American Educational History Journal. 35 (1): 205—219. ISSN 1535-0584. 
• West, Jim (2003). Drinking with Calvin and Luther!. Oakdown Books. ISBN 0-9700326-0-9. 
• White, James F. (1999). The Sacraments in Protestant Practice and Faith. Abingdon Press. ISBN 0-687-03402-7. 
• Bremer, Francis J. Lay Empowerment and the Development of Puritanism. New York: Palgrave Macmillan, 2015.
• Eicholz, Hans (2008). „Puritanism”. Ur.: Hamowy, Ronald. The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: Sage; Cato Institute. str. 407—408. ISBN 978-1412965804. OCLC 750831024. 
• Giussani, Luigi. American Protestant Theology: A Historical Sketch. McGill-Queens UP (2013).
• Hall, David D. (2019). The Puritans: A Transatlantic History. H-Net online review
• Neuman, Meredith Marie (2013). Jeremiah's Scribes: Creating Sermon LIterature in Puritan New England. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
• Winship, Michael P. (2018). Hot Protestants: A History of Puritanism in England and America. Yale University Press. 
• Dent, Arthur (1601). The Plain Man's Pathway to Heaven. Belfast, North of Ireland Bk. [and] Tract Depository. 
• Rogers, Richard (1610). Seven Treatises. 
• Scudder, Henry (1627). Christian's Daily Walk (PDF). 
• Sibbes, Richard (1620). The Bruised Reed and Smoking Flax. 

Spoljašnje veze

• Puritanism na portalu Encyclopædia Britannica (jezik: engleski)
• Schaff’s Encyclopedia of Religious Knowledge: Puritans, Puritanism