Pljevlja

Pljevlja
Pljevlja
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Crna Gora
Opština	Pljevlja
Stanovništvo
— (2011)	30.027
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 21′ 21″ S; 19° 21′ 30″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	761 m
Pljevlja Pljevlja na karti Crne Gore
Ostali podaci
Gradonačelnik	Dario Vraneš
Poštanski broj	84210
Pozivni broj	052
Registarska oznaka	PV
Veb-sajt	www.pljevlja.me

Pljevlja je grad i sjedište istoimene opštine u Crnoj Gori. Nalazi na sjeveru zemlje u centru prostrane Pljevaljske kotline u podnožju brda Golubinja. Leži na tri rijeke: Breznici, Ćehotini i Vezišnici. Grad je centar energetskog potencijala Crne Gore, važan industrijski, kulturni i obrazovni centar.

Uvod

Opština Pljevlja je danas najmnogoljudnija regija u Crnoj Gori. Njena istorija ide unazad do osnivanja drevnog, arheološki djelimično istraženog pimskog naselja u Kominima. Pljevlja su grad duge i bogate prošlosti, mjesto suočavanja različitih civilizacija. Od naseljavanja Slovena i Srba među njima na Balkan 6—8. vijeka, region Pljevalja predstavlja jezgro crpske državne teritorije. Od vremena vladavine dinastije kneza Vlastimira do vladavine kneza Časlava. Vijekovima, Pljevlja su bila raskrsnica različitih komercijalnih i kulturnih stremljenja. Međunarodni putevi koji povezuju primorske regione Dubrovnika i Kotora sa istočnim dijelovima Balkana, prije svega Solunom i Konstantinopoljom prolazila su kroz Pljevlja.

Geografski položaj

Pljevaljski kraj se nalazi u Starovlaško-raškoj visiji. Geografski položaj ove visije i pljevaljskog kraja kao njenog dijela, mijenjao se tokom istorije. Bio je vrlo povoljan tokom srednjeg vijeka, kada su ovuda vodili važni karavanski putevi od Jadranskog mora ka unutrašnjosti.

Kraj se pruža dinarski, a to znači od jugoistoka ka sjeverozapadu, niz sliv rijeke Ćehotine, kao glavne odvodnice. Ovako ispružen a istovremeno sužen, on je prosto ukliješten između kanjona Tare i planinske grede koju čine Kovač, Gradina, Crni Vrh i područje Bobova ca planinom Lisac, visine između 1400 i 1500 metara. Tako su mu glavne, duže granice izvanredno jasne: jugozapadnu čini kanjon Tare, a sjeveroistočnu izdužena greda planina srednje visine.

Jugoistočnu granicu čini planina Stožer (1576 metara) koja sa svojom podgorinom predstavlja razvođe između slivova Ćehotine i Ljuboviđe, najduže i vodom najbogatije rijeke Azbukovice. Od Stožera veći dio pljevaljskog kraja postepeno se spušta niz Ćehotinu ka Drini, preko zaravni Podgore i Bukovice. O pljevaljskom kraju u prethodno označenim granicama do sada nije napisana cjelovita geografska monografija. O pojedinim prirodnim osobenostima pljevaljskog kraja ostavili su značajne naučne zabilješke i vrijedne podatke Jovan Cvijić, Mihailo Bogićević, Zarija Bešić i Tanasije Pejatović. Kroz grad protiču rijeke Ćehotina i Breznica, a u blizini je planina Ljubišnja. Opština Pljevlja je treća po veličini u Crnoj Gori. Pljevlja su grad sa najvećom oblačnošću u Crnoj Gori. Oko 70% dana u godini je bez vetra, a oko 200 dana je sa maglom.

Pljevaljsko jezero

Pljevaljsko jezero je vodeno prostranstvo koje je postojalo na prostoru pljevaljske kotline. Nastalo je u mlađem periodu neogena. Prodirući u pljevaljsku kotlinu izazvalo je krupne promjene u reljefu; ispunilo je i svojim najvišim nivoom i doseglo do visine 1180 metara. Na sjeveroistoku je dopiralo do planinskog vijenca Kovač — Čemerno — Crni Vrh — Kamena Gora, na jugoistoku do Stožera, na jugozapadu do vijenca Ljubišnja — Obzir — Bunetina — Buren, a na sjeverozapadu do Drine, pa vjerovatno i dalje. Jezero je imalo izdužen oblik i dinarski pravac pružanja, vrlo dugačko a prilično usko, sa najvećom dubinom u kotlini od 400 metara.

Rudno blago

Po raznovrsnosti ovog blaga i njegovoj količini, pljevaljski kraj stoji ispred svih područja Crne Gore, i bogatim raspoloživim resursima sirovinsko područje za razvoj ostalih krajeva zemlje. Pod uticajem veoma raznolikog geološkog sastava, kao i tektonskih pokreta, obrazovane su raznovrsne rude i velike naslage lignita i laporca. Dosadašnjim geološkim istraživanjem utvrđene su rezerve uglja, olova i cinka, gvožđa, barita, bakra u manjim nalazištima, laporca, gline i gipsa. Ugalj predstavlja najznačajnije prirodno bogatstvo, kao i laporac — sirovina za proizvodnju cementa. Na nekim mjestima naslage laporca dostižu debljinu i do 128 metara. Za sada su ovjerene rezerve laporca 250 miliona tona, a procjenjuje se da rezerve ukupno premašuju 500 miliona tona. Na padinama Kovača, utvrđene su izvjesne količine rude barit. Prema prvim procjenama njene rezerve iznose oko 500.000 tona. U ataru sela Kozica pronađena je gvozdena ruda, čije rezerve iznose oko 120.000 tona. Na prostoru Varina identifikovano je postojanje rude bakra i gvožđa. Važna su ležišta gline, pogodne za keramičku i opekarsku industriju, čije rezerve samo u Maočkom polju iznose preko 20 miliona tona.

Istorija

1. Natpis; 2. Nekropola; 3. Religiozni spomenik; 4. Rudnik; 5. Ostaci arhitekture; 6. Naselje.

Stari vijek

Ovaj predio bogat rudama naseljavalo je ilirsko pleme Pirusti. Značajni ilirski tumuli iz perioda gvozdenog doba nalaze se u Gotovuši. Pirusti su bili poznati kao rudari i od Rima su uživali velike povlastice, a slobodu im je potvrdio konzul Lucije Anicij.

U doba Rima, na mjestu današnjih Pljevalja se nalazilo varoško naselje, a u blizini i rimski municipijum sa određenom samoupravom. Ovo naselje u Kominima, kod Pljevalja, do danas nepoznatog imena, označeno je kao ’Municipium S’ (Municipijum S), a rezultat je postepenog prodiranja rimske politike i urbanizacije iz primorja u unutrašnjost provincije Dalmacije te romanizacije stanovništva. Pretpostavlja se da je Municipijum S, u drugom vijeku nove ere imao oko 40.000 stanovnika. Na natpisu u municipijumu se pominje prisustvo jedne rimske legije (Legio I Adriutix). Ljudi sa ovog područja pored bavljenja rudarstvom, služili su u pomoćnim vojnim jedinicama i bili upućivani van Dalmacije, u druge rimske provincije. Sačuvani su u kamenu urezani pomeni na romanizirane Ilire: vojnika Aurelija Maksima, sina Aurelija Vende, kao i na oficira (beneficijar) Publija Elija Fuscina (Publius Aelius Fuscinus). Kroz municipijum je prolazila značajna rimska saobraćajnica (put je vodio od Risna ka Nikšiću, prema sjeveru, a kod Komina, u blizini današnjih Pljevalja, račvao se u dva pravca, vodeći dalje, u unutrašnjost). Grad definitivno propada u šestom vijeku najezdom Slovena i Avara.

Srednji vijek

Glavni članci: Breznica (župa) i Pljevlja (trg)

Osvajanje Breznice Nikole Altomanovića od strane banovine Bosne, 1373. godine

Grb Kosača

U srednjem vijeku, naselje se (po Jeričeku i od XIX vijeka formiranom mišljenju) zvalo Breznik, po istoimenoj rijeci koja je kroz njega proticala. Početkom XV vijeka javlja se današnje ime, koje se pominje u dubrovačkim izvorima, 1430. godine, a potiče od pljevara na manastirskim posjedima (v. #Kultura i prosvjeta i Manastir Sveta Trojica#Istorija). Kroz mesto je prolazio važan trgovački put, koji je povezivao Dubrovnik sa Solunom (preko Skoplja) i Carigradom (preko Niša). Područje župe Breznice, u XI vijeku je u sastavu države Duklje, mada je generalno priznavana vrhovna vlast Romejskih careva. Krajem XII vijeka područje današnjih Pljevalja potpada pod vlast velikog župana Zavide i njegovog sina Stefana (Nemanja) a potom ulazi u sastav Kraljevine Srbije (Stefan Prvovjenčani).

Tvpđava i nahija Kukanj

Nahija Kukanj, čiji su Pljevlja bili centar, osnovana je neposredno po padu ovog dijela stare Hercegovine pod osmansku vlast. U osmanskim izvorima prvi put se pominje u sumarnom popisu 1469. godine. Džemati Cvetka, Brajka, Gojaka i Vitomira ljetovali su u mjestima: Zasada, Ljubišnja, Konjsko Polje, Obzir, Lješnica i Hranac.

Nakon konačnog pada Srpskog carstva 1371. godine Kukanj je posjed moćne porodice Kosača, u okviru Kraljevine Bosne. Njihovi će se srednjovjekovni posjedi po tituli hercega Stefana Vukčića Kosače i prezimenu njegovih nasljednika (Hercegovići) nazvati Hercegovina, odnosno Stara Hercegovina (jugoistočni krajevi ove oblasti u Crnoj Gori, kao i oblast Mileševe). Godine 1448. herceg Stefan svoju teritoriju proglasio je Vojvodstvom od Svetog Save, u želji za obnavljanjem urušene srednjovjekovne srpske države i očiglednim pretenzijama na srpski presto. Herceg Stefan Vukčić Kosača je bezuspješno pokušavao odbiti Turke od svojih posjeda. Najprije je izgubio svoje sjeverne posjede. Naime, godine 1463. kod Pljevalja, na rijeci Breznici, izgubio je bitku sa Osmanlijama i naselje je palo u turske ruke. Herceg se iz palog područja povukao u Novi (Herceg Novi) ali su Osmanlije i ovaj grad zauzele 1483. godine.

Iz srednjovjekovnog perioda, ostao je sačuvan Manastir Sveta Trojica i relativno dobro očuvani ostaci Kastruma Koznik, na oko 20 km jugoistočno od današnjih Pljevalja.

U Osmanskoj državi

Glavni članci: Hercegovački sandžak i Pljevaljski sandžak

Oblast Stara Hercegovina, u današnjoj Crnoj Gori

U osmanskim izvorima, Pljevlja se pominju kao pazar (trg) Pljevlja, ali i kao Taslidža (kamenita banja). U XVI vijeku, poznati su kao karavan-saraji, za odmor putnika i trgovaca. Za turske okupacije, Pljevlja su pripadala hercegovačkom sandžaku (pljevaljski kadiluk). Prethodno, Pljevlja su bila sjedište nahije Kukanj, u okviru Drinskog kadiluka. Od 1572. godine, kada je osnovan novi Pljevaljski kadiluk. Pljevlja su zvanično sjedište hercegovačkog sandžak-bega.

Za vrijeme turskog popisa stanovništva 1475—1477. godine u Pljevljima (Taslidži) popisano je 110 hrišćanskih i nijedno muslimansko domaćinstvo. Tek u popisu iz 1516. godine od 150 domaćinstava, 130 je bilo hrišćanskih, a 20 muslimanskih. 1570. godine popisani su konvertiti u prvom pojasu kao: Pervana, sin Miloša, Ilijas, sin Bojića, Hurem sin Vukanov, Skender, sin Vlatka, dok je mnogima uz njihovo ime pisalo da su sinovi Abdulaha (božiji robovi, zapravo novi muslimani). Otac Muhameda je po muslimankoj verziji bio paganin, neznabožac i zvao se Abdulah. Po toj analogiji i svi novi muslimani su u popisima mogli staviti pravo hrišćansko ime svoga oca ili navesti da im je otac Abdulah, što nije odgovaralo istini, ali je ličilo na Muhamedovu okolnost. Popis iz 1585. godine pokazuje 14 muslimana čijim očevima je bilo ime Abdulah, a osmoro muslimana su bili sinovi Srba hrišćana. Bilo je i onih koji nisu krili ime oca pa su popisani kao Šain, sin Nikole, Hasan Jovanov, Murat Milošev, Hamza, sin Đurin, Hasan, sin Miloša...

Po Evliji Čelebiji, Pljevlja su 1682. godine imala 700 kuća i 10 mahala, pola hrišćanskih, pola muslimanskih. Velika eksplozija baruta, 1818. godine, uništila je svu čaršiju. Po podacima iz 1837. godine, Pljevlja su brojala 3000 stanovnika. Sredinom 19. vijeka dolazi do prvih organizovanih otpora Osmanskom carstvu, u vidu četovanja, kao i pojavom hajduka. Istaknute četovođe iz Pljevaljskog kraja bili su Ristan Šarac i Mićo Gluščević, koji su organizovali otpor, a učesnici su bitke na Šarancima 1866. godine.

U vremenu od 1880. do 1912. godine, u Prevljima se nalazio središte Pljevaljskog sandžaka.

Godine 1906. stanovništvo Pljevaljskog kraja podiglo je ustanak protiv zavojevača — tzv. Raonička buna. Naime, osmanska civilna vlast je poslije dvije nerodne godine povećala porez ’raji’, a bilo je predviđeno da se porez plati po plugu (raoniku); nakon početnih uspjeha ustanika, oslobođen je gotovo čitav prostor današnjih opština Pljevlja i Bijelo Polje. Buna je ugušena na jesen 1906. godine intervencijom turskog garnizona u Prizrenu (komandant divizije: Šemsi-paša Biševac), uz učešće artiljerije i podršku austrougarskih trupa. Gušenje bune pratile su velike odmazde, ali je miješanjem Srbije i Crne Gore — život djelimično normalizovan.

Austrougarska uprava

Austrougarska je na osnovu odluka Berlinskog kongresa imala pravo da drži garnizone u svim većim mjestima u Novopazarskom sandžaku. Austrougarska ima svoj garnizon u Pljevljima od 1878. do 1908. godine. Civilna vlast je pripadala Osmanskom carstvu.

U Kraljevini Crnoj Gori

Nakon oslobođenja od austrougarske vlasti, od 1908. godine naselje je ponovo potpalo pod Osmansku vlast, u sastavu Kosovskog vilajeta. U prvom balkanskom ratu, Pljevlja su branili dijelovi turskog odreda iz Sjenice, a oslobođena su od strane vojske Kraljevine Crne Gore, 27. oktobra 1912. godine. Javorska brigada srpske vojske je mirno ušla u gradić 15. maja 1913. godine. Dočekala ih je ispred mjesta delegacija najviđenijih građana muslimana, među kojima je bio i pravoslavni Srbin — Voja Đenasijević. Vlast je, pod određenim uslovima, predata komandantu javorske vojske — pukovniku Anđelkoviću. Pljevlja je tada imala 16.000 stanovnika, od kojih je polovina stanovnika bilo pravoslavno i neznatnog broja katoličko. Od javnih zdanja isticalo se šest džamija i oficirska kasina, dok su kasarne bile izvan grada.

Londonskim ugovorom o miru, 30. maja 1913. godine, Pljevlja su kao neodvojiv dio Stare Hercegovine pripala Kraljevini Crnoj Gori. U Prvom svjetskom ratu, 2. decembra 1915. godine, zauzela ih je austrougarska 62. divizija. Tom prilikom, pljevaljski bataljon sa sandžačkim bataljonom, u sastavu crnogorske sandžačke vojske, povukao se na jug, gdje su sačekali neprijatelja i u bici kod Mojkovca (6—7. januara 1916. godine) pobjedom zakratko zaustavili napredovanje austrougarske vojske.

Novija istorija

Pljevlja su oslobođena novembra 1918. godine i ušla je u sastav Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije. U septembru 1935. otvoren je put Tara—Pljevlja, dionica Durmitorskog druma prema Nikšiću; u isto vrijeme je postavljen kamen-temeljac elektrocentrale. Elektrika je uvedena 1936. godine, a u to vrijeme se postepeno zamjenjivao i stari turski vodovod. Grad je navodno davao najveći procenat regruta.

Tokom Drugog svjetskog rata vođena je pljevaljska bitka.

U 2005. godini na saboru u manastiru Žitomislić SPC je kanonizovala Milorada Macu Vukojičića i Slobodana Šiljka, pravoslavne sveštenike, koje je 1945. osudio i streljao Vojni sud komande u Beranama pod optužbom da su sudelovali u teškim zločinima nad stanovništvom u Pljevljima 1943. i 1944. godine. Posebno su bili okrutni prema suprugama partizana. Na ovu crkvenu odluku reagovale su porodice poklanih ali im je odgovoreno kako je to unutrašnja stvar SPC. Crnogorska televizija snimila je dokumentarac u kojem pljevaljski svedoci pričaju o užasnim Macinim zločinima.

Kultura i prosvjeta

Kultura i obrazovanje su se razvijali tokom istorije Pljevalja i regiona. Prvi obrazovni život počeo je pri crkvi manastira Svete Trojice, kao i u muslimanskim školama — tzv. ruždijama i medresama, te samim džamijama. Manastir Sveta Trojica je najbogatija riznica kulturnog i duhovnog života pravoslavnih Srba iz srednjeg veka do današnjih vremena. Škola u manastiru radi neprekidno od 16. vijeka. Ruždije rade od kraja 16. pa do kraja 18. vijeka. Osnovna škola u Pljevljima počela je da radi 1823. godine. Inicijativom mitropolita Raško-prizrenskog Nićifora Perića, u Pljevljima je početkom 20. vijeka osnovan „Fond Svete Trojice”. Škola u manastiru Dovolja radila je od XVIII vijeka.

Tokom 1893, 1894. i 1895. u Pljevljima je distribuiran Veliki narodni Tipar (šaljivo-stokog i ilustrovanog listića za uzdanicu Srbinovu). U Beogradu su ga realizovali Pljevljaci braća Tanasije i Risto Pejatović i Stevan Samardžić, koji su slali brojeve lista u zavičaj. Po njima se danas zovu škola i biblioteka u Pljevljima. List je promovisao srpske patriotske vrijednosti i objavljivao humorističan sadržaj.

Veoma važan datum u istoriji obrazovanja u Pljevljima i regionu je otvaranje Pljevaljske gimnazije, srpske gimnazije, 17. septembra 1901. godine. Prvi upravitelj postao je Tanasije Penjatović (do tada suplent Skopske gimnazije) a nastavnik — Stevan Samardžić (do tada učitelj u Novoj Varoši). Upis je trajao do 5. novembra 1901. godine. U prvi mešoviti razred gimnazije pošlo je 44 učenika i 16 učenica; u okviru gimnazije rad je započela čisto ženska Radnička škola sa 26 devojčica. Od 22. novembra počeli su da stupaju za katedru i drugi nastavnici. Gimnazija je, međutim, ubrzo potpuno izgorjela 30. oktobra 1904. godine a sa njom i sva njena arhiva.

Mediji

Pljevaljske novine su imale više lokalni karakter. Od 1990-ih godina prema sadašnjosti, Pljevaljske novine su uređivačkom linijom u kratkom vremenu uspjele da ostanu jedine novine u Crnoj Gori i regionu poslije Drugog svjetskog rata. Moderna digitalna izdavačka djelatnost omogućila je pljevaljskoj čitalačkoj publici na svim kontinentima pristup zavičajnom mediju.

Kulturno-istorijske znamenitosti

Najznačajnije religijske znamenitosti predstavljaju manastir Sveta Trojica i Husein-pašina džamija.

Demografija

U naselju Pljevlja živi 16.059 punoletnih stanovnika, a prosječna starost stanovništva iznosi 35,5 godina (34,7 kod muškaraca i 36,3 kod žena). U naselju ima 6.493 domaćinstva, a prosječan broj članova po domaćinstvu je 3,29.

Stanovništvo u ovom naselju veoma je heterogeno, a u posljednja tri popisa — primijećen je porast u broju stanovnika.

Grafik promjene broja stanovnika tokom 20. vijeka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 6.101 1953. 7.202 1961. 10.552 1971. 14.511 1981. 17.440 1991. 20.889 20.887 2003. 22.106 21.377 2011. 19.136

Etnički sastav prema popisu iz 2003.‍
Srbi			10.997	51,44%
Crnogorci			4.963	23,21%
Muslimani			2.437	11,40%
Bošnjaci			1.696	7,93%
Jugosloveni			34	0,15%
Hrvati			12	0,05%
Makedonci			11	0,05%
Albanci			8	0,03%
Rusi			5	0,02%
Slovenci			4	0,01%
Mađari			3	0,01%
Nemci			2	0,00%
nepoznato			67	0,31%

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	54			78
80+	78			142
75—79	167			241
70—74	254			342
65—69	409			492
60—64	403			506
55—59	443			485
50—54	740			734
45—49	991			851
40—44	926			967
35—39	694			821
30—34	614			726
25—29	713			740
20—24	833			821
15—19	975			943
10—14	799			811
5—9	721			698
0—4	602			563
Prosek :	726			84

Domaćinstva

Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2003. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. Broj domaćinstava 1.639 1.881 2.669 3.694 4.741 5.933 6.568

Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2003. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek Broj domaćinstava 6.493 1.010 1.119 1.115 2.009 882 237 84 24 5 8

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	8.294	2.816	5.023	247	101	107
Ženski	8.889	2.331	5.049	1.153	271	85
UKUPNO	17.183	5.147	10.072	1.400	372	192

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	3.958	102	0	1.092	374
Ženski	2.335	40	0	221	219
UKUPNO	6.293	142	0	1.313	593
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	371	213	247	88	249
Ženski	99	62	430	130	52
UKUPNO	470	275	677	218	301
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	40	21	647	150	87
Ženski	69	34	263	242	304
UKUPNO	109	55	910	392	391
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	172	0	2	103
Ženski	109	0	0	61
UKUPNO	281	0	2	164

Partnerski gradovi

Užice, Srbija

Poznate ličnosti

• prof. Atanasije Pejatović, direktor gimnazije
• Božidar Žugić, poručnik Vojske Kraljevine Jugoslavije

Galerija

• 
  Pogled na Taru iz Zasade
• 
  Gimnazija Tanasije Pejatović Pljevlja
• 
  Pečat Srpske gimnazije na crpskom i osmanskom turskom jeziku (1901)
• 
  Termoelektrana Pljevlja je najveći proizvođač energije u Crnoj Gori
• 
  Položaj Pljevalja u Crnoj Gori

Vidi još

• Istorija Pljevalja
• Zasada (Bobovo)
• Bobovo (Pljevlja)
• Ljubišnja
• Rudnik uglja Pljevlja
• Opšta bolnica Pljevlja
• Umjetnička galerija „Vitomir Srbljanović” Pljevlja

Literatura

• Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, podaci po naseljima. Podgorica: Republički zavod za statistiku. septembar 2005. COBISS-ID 8764176. 
• Terzić, Slavenko, ur. (2009). Istorija Pljevalja. Pljevlja: Opština Pljevlja. 
• Slavenko Terzić: Srednje Polimlje u 1809. godini i ustanički planovi prodora prema Pljevljima i Tari, Zbornik radova sa naučnog skupa Odjek Prvog srpskog ustanka u Polimlju i Prijepoljskom kraju (1804-1813). - Prijepolje 2006, 37-44.
• Slavenko Terzić: Pljevlja u Kraljevini Srbiji 1912/13 : Okrug kao okosnica regionalnog razvitka, Glasnik Zavičajnog muzeja. Pljevlja 3 (2003) 103–117.
• Aličić,poimenični popis,34-35,Prof.dr.Ema Miljković,Pljevaljsko društvo - preobražaj srpskog trga,100 - 103 - Istorija Pljevalja 2009. katalogizacija u publikaciji Centralne narodne biblioteke Crne Gope.
• Prof.dr.Ema Miljković,Pljevaljsko društvo - preobražaj srpskog trga,100 - 103 - Istorija Pljevalja 2009. katalogizacija u publikaciji Centralne narodne biblioteke Crne Gope.
• Đuro Tošić: Kontinuitet naseljenosti pljevaljskog kraja od praistorije do uspostavljanja turske vlasti, u: Glasnik Zavičajnog muzeja. Pljevlja 1 (1999) 39-53.
• Đuro Tošić: Zemljoradnja pljevaljskog kraja u prvim godinama turske vlade, u: Glasnik Zavičajnog muzeja. Pljevlja 2 (2001) 91-102.
• Pljevlja u srednjem veku - akademik Sima Ćirković skr. tekst, nav.: str. 69—89.
• Pljevlja na putu u novo doba 1804 -1913 - prof.dr.Slavenko Terzić skr.tekst,nav.: str. 175—277.
• Obrazovanje- Miloš Starovlah - Milosav Grbović - skr.tekst,nav.: str. 517—535.
• Kultura - Jovan Petrović - skr.tekst,nav.: str 535—555.
• Geografija - Rudno blago Cit.pp. 13 - 20

Spoljašnje veze

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• Uspavana varoš u kojoj su ljudi danas gazde a sutra sluge („Politika”, 18. jul 1935)