Razgovor:Čavaš

Prvi podnaslov

ČAVAŠ – POPOVO

Na desnoj strani oboda Popovog polja, udaljeno 52 km od Trebinja smešteno je pitomo: Selo ČAVAŠ (240 m kuće u kraju i 360 m kuće u poselju) na padini ispod Male Gradine (63o m) i Sovice, zapadno od Zvekovačke vale naspram Puhovca i Guberovine, istočno od Betinodolske vale, naspram Velike Gradine (585 m), iznad Velikog (12 m) i Malog (6 m) Humca i Malih Jama i na jugu naspram Blatogošta (871 m). Samo naselje nalazi se na prisojnoj strani, te je obas¬jano suncem od prvih jutarnjih zraka do večernjeg smiraja.

Područje sela Čavaš smješteno je od 42°53, 8’ do 42°56,3' sjeverne geografske širine i od 17°94,1’ do 17°98,1' istočne geografske dužine (Čavaš-VTI BG 1975). Dužine 7,8 km ispod Ilijine glave (803 m) na sjeveroistoku do Noža ispod Papčeva brda na jugozapadu i 3,8 km širine od Prijevora na sjeveru do ispod Blatogošta na jugu, ukupne površine od 9o9 hektara.

Geografski položaj

Klima je blaga mediteranska sa dosta sunčanih dana (preko 25o dana). Srednja januarska temperatura ne pada ispod 6°C, dok je srednja avgustovska preko 25°C. Zime su, uz nešto jači sjeverac i buru, bez značajnih sniježnih padavina.

Kišne padavine su u periodu oktobar-april veoma obimne, kada voda „izvire ispod svakog kamena“ i kad se Trebišnjica izlije iz korita i pretvara se u blato (jezero), od izgradnje HE Trebinje (1968) plavljenje je rijetko. U periodu maj-septembar padavine su slabije i rjeđe, tada rijeka Trebišnica presuši, te je veliki problem za stanovništvo i stoku nedostatak vode (zato se izgrađuju čatrnje za vodu). Izgradnjom HE Čapljina (1979) be¬tonira se korito rijeke od Trebinja do Hutova (65 km), te i preko ljeta u njemu ima vode što omogućava navodnjavanje putem motora, a izgradnjom crpni pumpi (2009) i razvodom cijevi ispod sela omogućeno je trajno i sveobuhvatno navodnjavanje poljoprivrednih kultura.

Vegetacija je bujna, ali zbog nedostatka većih obradljivih površina van polja i ograničenih kišnih padavina u toku ljeta svodi se na nisko rastinje. U poselju su se uzgajale povrtlarske kulture, manje žitarice i neznatno voće. U kraju se uzgajalo povrće i loza, manje žitarice. U polju do 1968 uzgajao se kukuruz, rjeđe proso i sijerak, te manje povrće, zbog vremena plavljenja polja. Poslije ovog perioda uzgajaju se žitarice, povrće, duvan, vinova loza, manje vo¬će i djetelina. Napominjemo da se napušta obrada zemljišta u brdu i velikom djelu poselja.

Ime sela potiče od turske riječi ČAVUŠ, što znači konjanik, glasnik, policijski službenik, koji su nadzirali vojnu disciplinu za vrijeme borbenih dejstava i sprovođenja državne vlasti, te dijelili državne nagrade i otka¬ze i, prenosili naredbe i ukaze vlasti do pokrajina Otomanske imperije. Budući da su ČAVUŠI i ostali državni službenici dobijali zemlju kao nagradu za svoj rad, da je takvim Čavušima dodjeljena zemlja u posjed gdje se sada nalazi selo Čavaš. Vremenom i slovenskim pretvaranjem slova "u" u slovo "a" postao je naziv ČAVAŠ.

GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE: Ukupan prostor čavaške granice predstavljaju četiri cjeline:

Polje je rijekom Trebišnjicom podjeljeno na dva dijela: Rijeka Trebišnjica kod Plićih voda u samom kraju ulazi u čavašku granicu, i na Busi pravi malu adu, a tu je i pjeskom zatrpana jama, teče prema zapadu kroz Mali i Veliki vir gdje se nalazi pjeskom zatrpana jama, te južno prema velemećkoj mlinici i dalje zapadno prema Crnjavama i granici u ukupnoj dužini od 2,2 km. Mišljensko polje: koje ima 50 ha (oko 200 rala i 300 parcela), a prostire se od Velemičke mlinice do Golog kamena 605 m, od Golog kamena do Plićih voda u dužini od 1.250 m, i rijekom do Velemećke mlinice u dužini od 1.750 m. Čavaško polje: koje ima 160 ha (oko 700 rala i 900 parcela), a pro¬stire se od Plićih vođa rijekom do Crnjava u dužini od 2,2 km, te do Konj¬skog dužine 650 m i ispod Velike gradine, preko Ždralovica, ispod Velikog humca do Plićih voda u dužini od 3,2 km. Polje je podjeljeno gonicima na više dijelova. Gonik je neobrađeni prostor obrastao travom i troskotom (pirevinom), kuda se išlo i gdje se napasala stoka i kosila trava. Čavaška plan (237 m) prestavlja poseban lokalitet nepravilnog, pravougaonog oblika dužine 350-450 i širine 200-300 metara koji se nalazi pored rijeke. Cjelokupni prostor obrastao je troskotom i tu se napasala stoka, pripinjali konji, vrhlo žito i odvijao zabavni život preko ljeta. Na 40 metara od rijeke izgrađena je 1930. godine čatrnja širine 6, dužine 8, i dubine 5 metara sa dvije u dnu spojene pregrade i sa dvoja vratnjika širine 60, dužine 50 i vi¬sine 70 cm, sa ćemerom 1,2 m iznad zemlje. Čatrnja je ozidana i popločana klesanim kamenom u betonu.

Kraj: koji ima 16 ha, a to je prostor od Plićih voda iznad Striježava, Velikog bumca, Podvalja i ispod Velike gradine do Noža u dužini od 3,5 km i širine 50-250 m, kao i prostor od Velemećke mlinice do Golog kamena ispod Blatogošta dužone 650 i širine 50 m. Ovaj prostor obrastao je niskim rastinjem konopljikom, dračom, kupinom, šipurkom i dr. Iznad Velikog humca i u Podvalju nalaze se njive uglavnom pjeskovite zemlje pogodne za uzgoj loze, smokava i povrća. Striježava: je kamenita provalija dužine 35 širine 20 metara, obrasla dra¬čom, kupinom i konopljikom, koja je proždirala vodu i podzemnim kanalima po¬vezana sa Svitavom (gornje mlinice) u Hutovom blatu. Strmica: je jama iznad Striježave prečnika u otvoru 10 m i „bez dna“ koja je takođe gutala vodu i bila podzemnim kanalima povezana sa Svitavom. Veliki Humac: je kamenito-goletni brijeg dužine 100, širine 40 i visine 12 m, obrastao konopljikom, dračom, kupinom, smrekom, šipurkom, divljom smokvom i lozicom. Na vrhu se nalazi mala podpećina, gdje je sjedio poljar, jer je imao odličan pregled cijele poljske i dobar dio brdske čavaške granice. Mali Humac: je kamenito-goletni brežuljak dužine 85, širine 38 i visine 6 m, obrastao konopljikom, dračom, kupinom i smrekom. Peračica: je jama u ljutima (stijenama) pored Malih guvana, širine 6 i dužine 12 metara „bez dna“, koja je proždirala vodu i podzemnim kanalima povezana sa Svitavom. Male jame: su „uvala“ dužine 250, širine 50-100 i dubune 5-10 metara, koja je u sjevernom, dubljem dijelu, kamenita i obrasla dračom, konopljikom, kupinom i handravom. U sjevernom dijelu je kamenita provalija dužine 40 i širine 20 m koja je gutala vodu i povezana podzemnim kanalima sa Svitavom (Donje mlinice). Veoma značajan i neobičan događaj se desio u jesen 1936.godine. Te godine zbog obilnih kišnih padavina na Svetu Petku polje je potonulo „za dan“ i dostigla visinu preko 12 metara, jer je bio pod vodom Veliki humac. Na Lučindan oko podne po pričanju očevidaca čula se podvodna tutnjava i iznad Malih jama izbio je vodoskok visine preko 30 m, pa se ovaj događaj razli¬čito tumačio. Međutim, u proljeće poslije povlačenja blata (jezera) na 50 m, od Malih jama u Podvalju na njivi se pojavila rupa prečnika 5-6 i du¬bine 4 m. Pretpostavlja se da je prilikom naglog plavljenja u Malim jamama ostao vazduh, te je zbog pritiska rastućeg nivoa vode, došlo do izbacivanja vazduha koji je povukao vodu i zemlju i tom prilikom stvorena je ova rupa u zemlji. Ova rupa (jama) kasnije će biti masovna grobnica za vrijeme ustaškog genocida nad čavaskim nedužnim srpskim stanovnicima 11. avgusta 1941. godine. Ždralovice: bile su jame na dva lokaliteta u polju, ozidane provalije pre¬čnika 2,5 m i različitih dubina i koje su podzemnim kanalima povezane sa Svitavom. Obziđivanjem ovih jama i sadnjom niskog rastinja trebalo je stvoriti prirodnu branu da se jame ne šire i da ne nose obradljivu zemlju prilikom proždiranja vode.

Poselje: obuhvata oblast od Strmice i Guberovine preko Zvekovca, Košće ljuti, Kuka, Cilja do Graba (u Betinu dolu), Težanica i Botina, te iznad Drenike, Podvalja i Makljena do Strmice. Ovaj prostor obuhvata 38,8 ha i čini jedinstven lokalitet dužine 1.600 m i širine 300-650 m, ograđen suhozidinama i podzidama i zagrađen dračom, ispresjecan seoskim (konjskim) putevima. U njemu se nalaze kuće, zgrade, torovi, štale, salaši i pojate, guvna i čatrnje, zatim obradljive površine (vrtovi, doline, dolovi) i okrajci (pašnjaci). Ovaj pro¬stor obrastao je drvećem: košćelom, zelenikom, trenslom, bajamima (badem), rustovinom, ponekim cerom, te žbunjem (drača, kupina, smreka), zatim smokvama, jabuka¬ma, šljivama(džanarikama), orahom, šipkom i lozom. Zvekovačka vala: nastaje iz dva dijela, jedan od Rudnika, ispod Ilijine glave a drugi od Prijevora koji se spajaju na Brijestu, te kroz Raškovac i Dolove preko Makljena do Velikog humca, gdje jedan krak ide u Striježavu a drugi u Male jame. Dužina vale (kanjona) je oko 2.000, a najveća dubina 150 m i od Raškovca, u svom dnu, do Velikog humca predstavlja znatan prostor obradljive zemlje Poselja i Kraja. Betinodolska vala: se prostire od Vukasova krsta preko Graba, Težanica, Drenike i Podvalja do Malog humca, čiji jedan krak ide prema Malim jamama, a drugi prema Ždralovicama. Vala (knjon) dužine je oko 1.350 m. sa najvećom dubinom oko 150 m i u kraju ima veliku površinu obradljive pjeskovite zemlje. Cvjetinodolska vala: se prostire od Vukasova krsta preko Mokrog dola, Botina do Ždralovica u dužini oko 1.200 m i dubine oko 50 m. Kad su prolomi oblaka, a to se dešava obično svakih 30-40 godina, kroz ove vale stvore se potoci koji noseći kamenje, ruše ograde i zidove i odnose i onako oskudno obradijivo zemljište. Guberovina: je jedina „živa voda“ na području Čavša i šire okoline. Nalazi se na istočnoj strani Zvekovačke vale, na blagoj padini ispod Puhovca. Lokalitet prestavlja prirodni izvor u vidu bunara-pećine i jame, prečnika u otvoru 3 m, dubine sa gornje strane 4 m, sa donje strane 2,5 m i prečnika u dnu oko 2,2 metra. Sa južne, niže, strane od vrha prema unutrašnjosti nalaze se kamene ste¬penice dužine 1,3 širine u vrhu 2 a u dnu 0,8 metara, te bentom (kameni zid) čija se dalja unutrašnjost sužava kao pećina dubine 2,5 i prečnika 2,1 metar. U samoj unutrašnjosti na visini od jednog metra nalazi se prirodni benat u kome se nalazi kamenica dužine 80, širine 50 i dubune 40 cm. Kroz uski pećinski prolaz dotiče voda, lišće bukve i iglice jela. Nivo vode uglavno je isti, 2,5 m visine i ljeti i zimi. Izuzeci su ako je ljeto u Hercegovini dugo i sušno tada se voda povuče u kamenicu, ako su zime veoma kišovite tada riga, i ubrzo počinje plavljenje Popova Polja.

Brdo: prestavlja 634 ha kamenito-goletnog prostora od ispod Ilijine glave do Noža u Zarječju, dužine 7,8 km i širine 2 km. Teren je obrastao dračom, smrekom, kupinom, kao i pelimom (kaduljom), vrijeskom, smiljem, koviljem i travom - bjelišom. Na samom prostoru ima nešto ograda i vrtača u kojima se nalazi drveće hrasta, jasena, graba, trensle i poneka obradljiva dolina. Najznačajniji lokaliteti su na istoku Puhovac sa Mijatovića i Mičetinim ogradama i torivima, Brijest sa Magarećakom i Miloševića torovima, Popov laz sa Palametovim toro¬vima, Sovica sa nekoliko ograda i Malom gradinom (630 m) i jamom kod Repra, Guvnište sa Miloševića torom i jamom golubinkom, Vukasov krst sa Tulinim torom, Mokrim dolom i Borinim torovima i bunar, Velika gradina (585 m), te Glizuša sa Nožem.

STANOVNIŠTVO: O Čavšu u studuji M. Filipovića i Lj. Mićevića „Popovo u Herce¬govini", Sarajevo 1959. g. piše: „U selu su sredinom 1938. godine živjele porodice i to: Pravoslavni - MILOŠEVIĆI (10 kuća ranije slavili Petkovicu, a sada Jovanjdan) su starinom Nikćevići iz Riđana. Ima ih iseljenih oko Ljubinja i Stoca; MILETIĆI (4 kuće, Aranđelovdan) su porijeklom iz Dvrsnice od vojvode Milete čija kula još stoji tamo; MIHIĆI (2 kuće, Jovanjdan) su starinom Tomići iz Hrasna; MIJATOVIĆI (1 kuća, Nikoljdan) su došli iz Grmljana. Od Mijatovića su Banđuri; MIČETE (2 kuće, Jovanjdan) su porijeklom iz Hrasna. Vjeruje se da su Mičete, Bukvići, Medani, Djoge, Markovići i Komadi po Gornjem Hrasnu svi jedan rod i porijeklom od Denda iz Hrasna. Katolici - B0RE (9 kuća, Mitrovdan) su došli iz Maljkova iz Dalmacije; PALAMETE (3 kuće, Mitrovdan) su prije 120 godina došli iz Ravnog na zemlju Serdarevića; SKARAMUCE (2 kuće, Mitrovdan) su došli prije 100 godina iz Ravnog i BAŠADURI (1 kuća, Mitrovdan) su takođe iz Ravnog. Muslimana nije bilo, ali se zna da su živjeli Sefe, Serdarevići i Pajići, koji su se odselili u Stolac i Mostar". Prema statističkim podacima 1938. godine bilo je: Pravoslavnih 171 i Katolika 138 stanovnika, 1958. godine Srba 86 i Hrvata 45, a 1988. godine Srba 38 i Hrvata 4 i 2010. godine življelo je četvoro Srba (2 Miloševića i 2 Mijatovića). U raseljenju (2010. godine) najviše Čavšani žive: u Trebinju, Ljubinju, Mostaru, Dubrovniku, Bosni, Slavoniji, Beogradu, Vojvodini i drugim mjestima Srbije i Hrvatske, Crnoj Gori, te Americi, Kanadi, Njemačkoj i Australiji.

Stradanje stanovništva i imovine: Pravoslavno srpsko stanovništvo 11. avgusta 1941. godine poubijano je od strane Ustaša. Tog dana ubijeno je l00 čavaških Srba i jedan Srbin na¬jamni radnik od Stoca, najmlađe dijete imalo je 10 dana a najstarije 96 go¬dina i bili su uglavnom djeca, žene i starci. Ubijeno je 55 članova Miloševića (2 preživjelo); 20 članova Mijatović (3 preživjelo); 14 članova Mihića (5 preživjelo); 11 članova Miletića (13 preživjelo) i 2 člana Mičeta (jedno ubijeno ranije u Burmazima a drugo 13. avgusta u Čavšu), a preživjelo je 24 članova. U šest kuća niko nije preživeo. Tog dana jedan dječak od 15 godina pobjegao je, a srednjovječni čovjek sakrio se iznad kuća i posmatrao iz¬vršenje zločina, dok su ostali preživjeli ranije izbjegli u planinu Iliju kod Ljubinja.

Na 15-u godišnjicu 1956. godine podignut je monumetalni spomenik žrtvama sa krstom, što se nije sviđalo aktuelnoj Vlasti. Spomenik je podigla preživjela rodbina i udate kćeri, bez pomoći vlasti, a koštao je 15.000 američkih dolara.

U maju 1992. godine uslijed ratnih dejstava cjelokupno stanovništvo od 35 žitelja izbjeglo je iz sela koga su spalili pripadnici Hrvatskog vjeća odbrane, a krajem marta 1993. godine minirali su spomenik i oštetili porodične grobnice.

Zahvaljujući Vladici Eparhije Zahumsko-hercegovačke i primorske gospodinu Atanasiju spomenik je u dijelovima prenesen i obnovljen kod Manastira u Tvrdošu 1999. godine.

Ukupna ratna šteta na kućama, ekonomskim objektima, opremi, stvarima, namještaju, bjeloj tehnici, prekrivačima, odjeći, obući, spomeniku, grobnicama i drugim ličnim predmetima iznosi preko 900.000 (devestohiljada) evra, bez uništenih poljoprivrednih kultura (vinograda i voćnjaka) i izgubljene dobiti od poljoprivrede. Do kraja 2010. godine obnovljene su dvije kuće, bez priključenja električne energije, adekvatnog putnog prilaza i uslova održivog ekonomskog povratka.

Jovo N. Milošević Trebinje, R.S.

^{Ovde se nalazi unos korisnika koji je postavljen na pogrešno mjesto. Ovde ga dodajem kako bi bio sačuvan.} --BaŠ-ČeliK (razgovor) 14:48, 8. maj 2011. (CEST)