Revolucionarni studentski pokret na Beogradskom univerzitetu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kapetan-Mišino zdanje - zgrada Rektorata Beogradskog univerziteta

Revolucionarni studentski pokret na Beogradskom univerzitetu je bio studentski pokret, koji se borio za poboljšanje materijalnog položaja studenata i očuvanje autonomije univerziteta. Nastao je tokom dvadesetih godina ХХ veka, a njegova najjača aktivnost je bila tokom tridesetih godina. Bio je pod snažnim uticajem tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije, i svoju borbu je tokom godina sve više usmeravao protiv tadašnjih vlasti Kraljevine Jugoslavije. Revolucionarni studentski pokret delovao je na svim Univerzitetima u Jugoslaviji, ali je najjači bio na Beogradskom univerzitetu. Početkom Drugog svetskog rata, većina članova ovog pokreta se priključila Narodnooslobodilačkom pokretu Jugoslavije, a mnogi od njih su poginuli tokom rata. U istoriografiji bivše SFRJ, ovaj pokret naziva se i Napredni studentski pokret.

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Na Beogradskom univerzitetu je u međuratnom periodu postojala snažna politička aktivnost studenata. To delovanje je bilo uslovljeno društveno-političkim dešavanjima u zemlji i svetu, uslovima na Univerzitetu, kao i materijalnim položajem studenta. U početku, tokom dvadesetih godina, ono je prvenstveno bilo usmereno na očuvanje autonomije univerziteta i poboljšanje materijalnog položaja studenta. Kasnije tokom vremena primat nad političkim delovanjem studenta, preuzela je tada ilegalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), kao i njena omladinska organizacija - Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Tada borba studenta sve više počinje da prerasta u otvorenu borbu protiv tadašnjeg vladajućeg režima Kraljevine Jugoslavije.

Zgrada Filološkog fakulteta u kojoj se do 1937. godine nalazio Pravni fakultet
Zgrada Studentskog doma „Kralj Aleksandar“ (kasnije „Ivo Lola Ribar“)

Aktivnost studenta Beogradskog univerziteta naglo je oživela školske 1931/1932. godine. Tada je došlo do osnivanja stručnih studentskih udruženja na svim fakultetima, ali i ekonomsko-zdravstvenih i kulturno-sportskih organizacija, kao što su: Udruženje studentkinja, Potporno udruženje studenta, Studentska zadruga „Samopomoć“, Društvo studenta protiv tuberkuloze, Studentska menza, Akademsko pozorište, Akademsko pevačko društvo „Obilić“, Kulturno udruženje „Selo“, Studentski letovališni savez, Studentski sportski savez i dr. Njihova delatnost bila je usmerena na rešavanje gorućih problema studenta, kao što su zdravstveno stanje i problem ishrane. Prve menze osnovali su o održavali sami studenti, kao i neke spavaonice. Stručna udruženja su kulturni i naučni život obogatila javnim predavanjima, tribinama i drugim aktivnostima, a uz pomoć donacija osnivane su biblioteke.

Nezadovoljstvo studenta izražavano je u štrajkovima i demonstracijama, koje su u početku bile usmerene samo protiv loših uslova života studenta. Tokom vremena KPJ i SKOJ su stvorili široku ilegalnu mrežu na Univerzitetu, preko koje su sve više uzimali primat u štrajkovima i demonstracijama studenata, a kasnije su organizovali i spopstvene demonstracije i štrajkove usmerene protiv vlasti. Kasnije su organizovani skupovi protiv fašizma, kao i za republikancima u Španiji, za vreme građanskog rata.

Sa ovim studentskim aktivnostima, vlast se obračunavala silom - izbacivanjem sa fakulteta, hapšenjima i zatvaranjima studenata. Vlast je takođe, osnovala i podsticala rad „Organizacije nacionalnih studenta“ (ORNAS), koja je bila deo „Organizacije jugoslavenskih nacionalista“ (ORJUNA), sa željom da parira revolucionarnom studentskom pokretu. Tokom šestojanuarske diktature, od 1929. do 1932. godine, započeto je proterivanje studenta u rodna mesta. Pošto je većina studenta, koji su pripadali KPJ i SKOJ, nakon proterivanja u rodno mesto, tamo nastavljala sa revolicionarnom aktivnošću, Vlada Bogoljuba Jevtića je početkom 1935. godine osnovala koncentracioni logor u Višegradu. U ovaj logor, prvi ove vrste u Jugoslaviji, upućivani su studenti komunisti. Štrajkom studenata, u kojem je u sukobu s policijom stradao student Mirko Srzentić, kao i pritiscima javnosti, ovaj logor je marta 1935. godine ukinut.

Pošto vlast nije odustajala od napora da uguši revolucionarni studentski pokret, Vlada Milana Stojadinovića se početkom 1936. godine odlučila za uvođenje „studentske policije“. Ovaj potez vlasti izazvao je štrajk, koji je predstavljao vrhunac borbe revolucionarnog studentskog pokreta i zahvatio je sve Univerzitete u Jugoslaviji. Prvog dana štrajka, 4. aprila u sukobu s članovima ORNAS-a stradao je student Žarko Marinović, posle čega je ova organizacija ukinuta. Ovaj događaj izazvao je burnu rekaciju javnosti, što je dovelo do odustajanja vlasti od uvođenja „studentske policije“, ali i smene dotadašnjeg rektora Vladimira Ćorovića.

Novoizabrani rektor, profesor Pravnog fakulteta Dragoslav Jovanović, priznao je doprinos studenata u odbrani akademskih sloboda i uveo nove oblike saradnje. Studenti su bili više zastupljeni prilikom utvrđivanja iznosa školarina i upisnina, prilikom organizovanja nastave i ispitnih rokova. Tada je pokrenut i list „Student“. Tokom 1936. godine došlo je do jačanja i ujedinjenja studentskog pokreta u Akcionom odboru stručnih studentskih udruženja (preteča današnjeg Saveza studenta Beograda), kao i drugim udruženjima. Aktivisti revolucionarnog studentskog pokreta su uoči Drugog svetskog rata razvili živu međunarodnu saradnju, kao i veze sa drugim Univerzitetima u Jugoslaviji. Zbog snage, organizacije i aktivnosti studentskog revolucionarnog pokreta, koji je bio najjači u Jugoslaviji, Beogradski univerzitet je tridesetih godina nazivan i „crveni univerzitet“.

Kao glavni organizatori revolucionarnog studentskog pokreta na Beogradskom univerzitetu isticali su se studenti - Ivo Lola Ribar, Veljko Vlahović, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović, Strahil Pindžur, Miloš Minić, Đuro Strugar, Mirko Tomić i dr. Studenti Beogradskog univerziteta aktivno su učestvovali u organizovanju pomoći Španskoj republici, tokom građanskog rata, od 1936. do 1939. godine. Oko 40 studenta se borilo u redovima Internacionalnih brigada u Španiji, a polovina njih je poginula. Mnogi studenti, pre svega aktivisti i rukovodioci revolucionarnog studentskog pokreta, od 1941. godine učestvovali su u Narodnooslobodilačkom pokretu, kao borci i organizatori ustanka. Veliki broj je poginuo ili stradao u logorima i zatvorima, a neki su proglašeni za narodne heroje Jugoslavije. Među narodnim herojima bilo je 208 studenata i diplomiranih studenata Beogradskog univerziteta.

Dan studenata[uredi | uredi izvor]

Dan studenata Beogradskog univerziteta praznuje se 4. aprila, u znak sećanja na dan kada je 1936. godine, tokom studentskog štrajka, u sukobu sa pripadnicima „Organizacije nacionalnih studenta“ (ORNAS), poginuo student prava Žarko Marinović. Štrajk tokom kojeg je on poginuo, bio je vrhunac borbe revolucionarnog studentskog pokreta i zahvatio je sve univerzitete u Jugoslaviji. Kao rezultat ovog štrajka povučen je predlog vlasti o uvođenju studentske policije i smenjen rektor Vladimir Ćorović.

Odluku o ustanovljenju 4. aprila kao Dana studenta donelo je Predsedništvo Univerzitetskog odbora Saveza studenata Beograda, 2. aprila 1959. godine, u okviru proslave četrdesetogodišnjice SKJ i SKOJ-a. Dan studenata je prvi put proslavljen 1960. godine nizom manifestacija od 2. do 4. aprila. Centralna proslava tada je održana na Kolarčevom univerzitetu, a na Univerzitetu i fakultetima organizovane su manifestacije, priredbe, razgovori sa učesnicima predratnih demonstracija; svečana povorka studenata prošla je kroz grad, koji je za tu priliku bio ukrašen; organizovani su maskenbal, izleti, sportska takmičenja; izašao je svečani broj lista „Student“.

Prilikom proslave Dana studenta, 4. aprila 1966. godine, na zgradi Patološkog instituta Medicinskog fakulteta, postavljena je spomen-ploča Žarku Marinoviću, na kojoj piše: „4. aprila 1936. u borbi protiv nenarodnog režima pao je na ovom mestu student prava ŽARKO MARINOVIĆ učesnik najvećeg štrajka studenata Beogradskog univerziteta. Studenti Beograda, 4. aprila 1966“. Zalaganjem Univerzitetskog odbora Saveza studenata Beograda, posmrtni ostaci Žarka Marinovića, su 15. juna 1972. godine, preneti i sahranjenu i Aleju zaslužnih građana na Novom groblju.

Hronologija studentskog pokreta[uredi | uredi izvor]

U međuratnom periodu, na Beogradskom univerzitetu je organizovano 123 zbora sa oko 100.000 učesnika, 88 demonstracija sa preko 40.000 učesnika, 22 štrajka i rad je prekidan 13 puta u trajanju od 93 dana. Pritom je uhapšeno oko 2.600 studenata, ranjeno oko 200, ubijeno 4, dvoje je umrlo od posledica ranjavanja, a 6 studenata je nestalo.

Hronologija važnijih događaja vezanih za Revolucionarni studentski pokret Beogradskog univerziteta, od 1931. do 1941. godine:

  • 1931. godina
    • 6. novembar
      • Studenti Beogradskog univerzita održali su protestni zbor protiv Vlade Petra Živkovića i potom krenuli u protestnu šetnju Knez Mihailovom ulicom, u kojoj je učestvovalo oko 2.000 studenata. Policija je zaustavila povorku, uhapsivši 13 i ranivši 6 studenata.
    • 6. decembar
      • Izbile studentske demonstracije protiv Jugoslovenskog akademskog kluba i sa zahtevima univerzitetskim vlastima da obore izbore za novu upravu Fonda i Pobratimstva. Pred zgradom Tehničkog fakulteta održan je veliki zbor studenata. Nekoliko dana kasnije, 12. decembra, održane su nove demonstracije protiv Uredbe Ministarstva porsvete kojom se ukidala autonomija Univerziteta.
  • 1932. godina
    • 15. januar
      • Na dan zasedanja Nove narodne skupštine i Senata održane velike studenteske demonstracije u Beogradu. Oko stotinu studenata je bilo uhapšeno, a Univerzitet je bio zatvoren na tri dana.
    • 1. april
      • Na Pravnom, Medicinskom i Tehničkom fakultetu održani su protestni zborovi protiv donošenja opšte Uredbe o Univerzitetu, kojom je bila povređena njegova autonomija, kao i protiv hapšenja i proterivanja studenata. Zborovi su se pretvorili u demonstracije, zbog čega je Senat Univerziteta doneo odluku o desetodnevnoj obustavi rada Univerziteta.
  • 1933. godina
    • 29. januar
      • Održani su izbori za upravu Studentskog pravničkog udruženja, na kojima je najveći broj glasova dobila lista studenta-marksista, koji su osvojili sva mesta u upravi.
    • 1. mart
      • Studenti Beogradskog univerzita organizovali demonstracije protiv uvođenja školarina i taksi. Tada je prihvaćena Rezolucija, koju su pretodno usvojili studenti Zagrebačkog univerziteta o generalnom štrajku.
    • novembar
  • 1934. godina
    • 21-22. maj
      • Na Pravnom fakultetu održan protestni zbor povodom donošenja Uredbe o studentskim udruženjima, kojom se narušavala autonomija univerziteta. Policija je pred zgradom fakulteta pretukla grupu studenata što je izazvalo proteste i dovelo do studentskih demonstracija. Sutradan 22. maja, na zboru oko 300 studenta, okupljenih u zgradi Pravnog fakulteta (danas zgrada Filološkog fakulteta ), koji je bio pod blokadom policije, donet zahtev da policija odstupi s Univerziteta i da se daju garancije da neće biti hapšenja. Uveče istog dana policija upala na fakultet i pohapsila 142 studenta.
    • jun
      • Formiran Akcioni odbor stručnih studenstkih udruženja.
  • 1935. godina
    • 1. februar
    • 11. decembar
      • Održan opštestudentski zbor na kome je objavljen dvodnevni štrajk, zbog sve veće povrede autonomije Univerziteta.
  • 1936. godina
    • 1. februar
      • Komemoracija povodom godišnjice smrti studenta Mirka Srzentića na Beogradskom univerzitetu prerasla u zbor protiv Vlade Milana Stojadinovića. Policija je rasturila zbor i pohapsila organizatore.
    • 4. april
    • 4. decembar
      • Na Pravnom fakultetu, uz učešće oko 2.000 studenata održan miting za mir. Na mitingu je govorio Mirko Davičo. tada je bio formiran Odbor studentskih udruženja za mir, koji je obuhvatao 28 organizacija. Za predsednika Odbora bio je izabran Miloš Minić.
  • 1937. godina
    • 15. mart
      • Počeo je da izlazi organ stručnih, ekonomskih i kulturnih studentskih udruženja Beogradskog univerziteta list „Student“.
    • 8. jun
    • 5. decembar
      • Održan antifašistički zbor studenata Beogradskog univerziteta, kom je prisustvovalo oko 4.000 studenata.
  • 1938. godina
    • februar
      • Osnovana organizacija Ujedinjena studentska omladina, koja je bila pod snažnim uticajem revolucinarnog studentskog pokreta i KPJ.
    • 17. mart
    • 19-22. maj
      • Održan višednevni štrajk studenata Beogradskog univerziteta protiv policijskog nasilja, koje je izvršeno 17. i 18. maja prilikom pretresa i hapšenja studenata Tehničkog fakulteta. Za vreme trajanja štrajka rukovodstva Ujedinjene studentske omladine izdalo nekoliko proglasa - „Kako policija muči studente“ i „Šta je sa uhapšenim studentima“
    • 25. maj
      • Studenti Pravnog fakulteta u Subotici stupili u jednodnevni štrajk solidarnosti sa studentima Beogradskog univerziteta.
  • 1939. godina
    • 30. januar
      • Održan miting studenata Beogradskog univerziteta, kom je prisustvovalo oko 2.000 studenata, posvećen odlukama Njujorškog omladinskog kongresa za mir. U Rezoluciji sa mitinga zahtevala se aktivna pomoć žrtvama rata u Španiji, odbrana žrtava rasnih i antisemitskih progona.
    • 22. april
      • Na Pravnom fakultetu održana Akademija omladine iz 23 omladinske organizacije, udruženja i sekcija, posvećena ulozi omladine u odbrani zemlje. Na Akademiji je govorio Ivo Lola Ribar.
    • 14. decembar
      • Održane velike radničko-studentske demonstracije u Beogradu, sa učešćem oko 50.000 ljudi. Policija je u želji da rasturi demonstracije, upotrebila silu i otpočela sukobe s demonstrantima. Najžešći sukobi između demonstranata i policije odigrali su se u Prištinskoj ulici (danas Ulica Cara Nikolaja, a jedno vreme ulica 14. decembra), kod Pravnog fakulteta, kod Tehničkog fakulteta i u Aleksandrovoj ulici (danas Bulevar Kralja Aleksandra, a jedno vreme Bulevar revolucije). Tokom demonstracija stradalo je 10 lica, od čega 8 studenata, među kojim su: Mirko Luković, student medicine, Rajko Lalić, stolarski radnik, Bosiljka Bosa Milićević, student više komercijalne škole, Živadin Sedlan, student tehnike i dr.
  • 1940. godina
    • 8. septembar
      • Veliki broj studenata Beogradskog univerziteta učestvovao u izletu radničke i srednjoškolske omladine i građana u Košutnjaku. Izletu je prisustvovalo oko 5.000 ljudi. Policija je napala izletnike i ubila preko deset učesnika.
  • 1941. godina

Spomen-obeležja[uredi | uredi izvor]

Spomen-ploča studentima-narodnim herojima na Pravnom fakultetu

Posle završetka Drugog svetskog rata i oslobođenja Jugoslavije, nove vlasti su se sa posebnom pažnjom odnosile prema učešću studenata Beogradskog univerziteta u revolucionarnom pokretu i Narodnooslobodilačkoj borbi. Proslavljani su jubileji revolucionarne prošlosti Univerziteta, postavljane su spomen-ploče i biste studenata revolucionara, stradalih pre i tokom rata, pre svega narodnih heroja. Njihova imena davana su studentskim domovima, kulturno-umetničkim društvima i studentskim radnim brigadama, koje su učestvovale na Omladinskim radnim akcijama.

Akademsko kulturno-umetničko društvo osnovano decembra 1945. godine, inicijativom Veljka Vlahovića, 1948. godine dobilo je ime „Branko Krsmanović“, a društvo osnovano u Studentskom gradu 1954. godine nazvano je „Žikica Jovanović Španac“.

  • Studentski domovi

Krajem marta 1946. godine, tadašnji studentski domovi su dobili nova imena - Dom za studente „Dom Nj. V. kralja Aleksandra I“ u Bulevaru Revolucije (danas Bulevar kralja Aleksandra) nazvan je „Ivo Lola Ribar“ (2004. godine vraćen stari naziv domu), a dom za studentkinje „Kraljica Marija“ u ulici 27. marta, dobio je ime „Vera Blagojević“ (kasnije je izgrađen još jedan novi dom koji je takođe poneo ime Vere Blagojević, pa se ti domovi danas nazivaju „Vera 1“ i „Vera 2“). Aprila 1946. godine u zgradi zadužbine Luke Ćelovića Trebinjca, na uglu Karađorđeve i Zagrebačke ulice, osnovan je studentski dom koji je nazvan „Milovan Đilas“ (ovom domu je kasnije promenjen naziv u „14. decembar“). Tokom 1946. godine osnovan je i dom za studente Poljoprivredno-šumarskog fakulteta u Zemunu koji je dobio ime „Rifat Burdžović-Tršo“ (ovaj dom je kasnije zatvoren, a 1959. godine studentskom domu na Zvezdari, izgrađenom 1948. godine, dato je ime „Rifat Burdžović“).

Novoizgrađeni studentski domovi, takođe su dobijali imena po narodnim herojima, bivšim studentima, kao i značajnim događajima vezanim za studentski pokret - dom na Voždovcu, osnovan 1954. godine, dobio je ime „Mika Mitrović“; dom na Zvezdari, osnovan 1964. godine, dobio je ime „Slobodan Penezić Krcun“; dom na Voždovcu, osnovan 1965. godine, dobio je ime „4. april“; a dom u Zemunu, osnovan 1978. godine, dobio je ime „Žarko Marinović“. Aprila 1975. godine, najveći studentski dom u zemlji – Studentski grad na Novom Beogradu, dobio je ime po Veljku Vlahoviću.

  • Spomen-ploče i biste

Prilikom proslave 100-godišnjice rođenja Svetozara Markovića, septembra 1946. godine, u dvorištu Kapetan-Mišinog zdanja otkrivena je bista Svetozara Markovića (kasnija premeštena u dvorište Univerzitetske biblioteke), a Univerzitetska biblioteka je dobila ime „Svetozar Marković“ i u njoj je postavljena spomen-ploča. U zgradama Prirodno-matematičkog fakulteta, Medicinskog fakulteta i Tehničkog fakulteta, 29. novembra 1949. godine postavljene su spomen-ploče sa imenima studenata poginulim u ratu i narodnih heroja, sa podacima o godini rođenja i smrti i partijskim i vojnim funkcijama pre i tokom rata. Saveta Univerziteta je 24. novembra 1951. godine, doneo odluka da se „fizička sala“ u zgradi Filozofskog fakulteta nazove „Sala narodnih heroja“ i u njoj je postavljeno 28 medaljona sa likovima istaknutih studenata palih u Narodnooslobdilačkoj borbi.

U okviru proslave „četrdesetogodišnjice SKJ i SKOJ“ postavljeno je nekoliko bista i spomen-ploča rukovodiocima studentskog pokreta. Biste su postavljene na Pravnom fakultetu Đoki Kovačeviću, na Prirodno-matematičkom fakultetu Mirku Srzentiću, na Šumarskom fakultetu Momčilu Popoviću, na Višoj pedagoškoj školi Veljku Dugoševiću, u domu „Vera 1“ Veri Blagojević i u domu na Zvezdari Rifatu Burdžoviću. Spomen-ploče sa imenima poginulih studenata podignute su na Šumarskom, Veterinarskom i Poljoprivrednom fakultetu, a narodnom heroju Božidaru Dimitrijeviću na Građevinskom fakultetu. Godine 1970. na ulazu u dom „Vera 1“ postavljena je spomen-ploča stanarkama doma koje su poginule u ratu, 1978. godine u domu „Mika Mitrović“ postavljena je i spomen-ploča ispod biste, a oktobra 1983. u holu nove zgrade Mašinskog fakulteta postavljena je spomen-ploča sa imenima studenata mašinstva i elektromašinstva koji su poginuli u NOB-u.

Istaknuti članovi i rukovodioci studentskog pokreta[uredi | uredi izvor]

Rukovodioci studentskog pokreta[uredi | uredi izvor]

  • Miloš Minić (1914—2003), student Pravnog fakulteta, od 1933. godine. Član KPJ. Bio je predsednik Opšte studentske menze, sekretar Potpornog udruženja studenata, član Akcionog odbora stručnih studentskih udruženja, rukovodilac studentske „Samopomoći“ i član Univerzitetskog komiteta KPJ. Učesnik Narodnooslobodilačke borbe. Posle oslobođenja bio društveno-politički radnik i član CK SKJ. Narodni heroj.

Istaknuti članovi studentskog pokreta[uredi | uredi izvor]

Spomen-ploča studentima narodnim herojima Filozofskog fakulteta u Beogradu

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975. 
  • Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919-1979 (knjiga prva). „Narodna knjiga“ i Institut za savremenu istoriju, Beograd 1980. godina.
  • Dragomir Bondžić Pogled na prošlost Beogradskog univerziteta posle Drugog svetskog rata – stvaranje nove tradicije. Institut za savremenu istoriju, Beograd.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Револуционарни_студентски_покрет_на_Београдском_универзитету&oldid=26988377”