Rimsko pravo

Izraz rimsko pravo se odnosi na rimski pravni sistem koji je postojao od osnivanja rimske države, pa do propasti Vizantije, koja predstavlja prirodni produžetak rimske države i prava.

Istorijat

Celokupno rimsko pravo se, formalno, zasnivalo na Zakonu dvanaest tablica. Zakon dvanaest tablica je bio prilično primitivan zbornik. Ipak, sadržao je veliki broj propisa koji su bili osnova čitavog rimskog pravnog sistema. Ovaj zakon nikad nije bio menjan, dopunjavan, niti su mu neki propisi bili brisani, nego je on formalnopravno važio kroz celokupnu rimsku istoriju. Ovo, naravno, ne znači da je zakon bio savršen. Daleko od toga, ali su preduzimljivi Rimljani jednostavno prelazili preko nekih zastarelih propisa ili su ih tumačenjem prilagođavali izmenjenoj stvarnosti. Pošto su bili velike tradicionalnosti, nikad nisu smogli hrabrosti da ga ukinu ili promene. Smatrali su ga božanskim zakonom, učili ga napamet u školama i smatrali ga osnovnim izvorom celokupnog prava.

Tokom većeg dela svoje istorije Rimljani su retko donosili zakone kojima bi uređivali oblast građanskog prava. Zato su morali da stvore mehanizam koji bi im omogućavao da svoje pravo usklađuju sa novonastalim društvenim potrebama. Rešenje je pronađeno u pretoru. Pretori su bili visoki državni rukovodioci, koji su imali velika ovlašćenja za uređivanje prava. Oni nisu bili sudije, ali su davali dozvolu građanima da idu na sud, kao što su i savetovali sudije (inače običnim građanima) kako da presude povodom nekog pitanja. Nisu bili zakonodavci, ali su svojim tumačenjem zakona umeli da potpuno preokrenu značenje nekog propisa. Bilo je uobičajeno da svaki pretor, prilikom stupanja na dužnost, izda proglas o tome kako će odlučivati u pojedinim slučajevima koji dođu pred njega (jer je nedostatak zakona ostavljao velike praznine). U početku su te odluke bile usmene i nazivale su se edikti, a kasnije su bile ispisivane na drvenim pločicama i isticane na rimskom gradskom trgu Forumu. Ove pločice nosile su naziv album (lat. albus - beo). Vremenom su se ove odluke toliko namnožile da su stvorile složeni sistem privatnog prava koji je potisnuo sistem koji se zasnivao na Zakonu dvanaest tablica.

Pored Zakona dvanaest tablica i pretorskog prava, značajan izvor prava u Rimu bila su i mišljenja uglednih pravnika, odluke senata i carske odluke iz kasnijeg doba rimske države.

Razvoj

Razvoj rimskog prava se deli na 4 doba koja se poklapaju sa dobima razvoja države:

1. Staro civilno pravo (ius civile antiquum) - od osnivanja Rima (753. godine p. n. e) do stvaranja Republike (509. godine p. n. e), period kraljeva;
2. Civilno pravo (ius civile) - od 509. p. n. e. do stvaranja Principata 27. godine p. n. e, period Republike;
3. Klasično pravo - od 27. p. n. e. do stvaranja Dominata 284. godine, period Principata;
4. Postklasično pravo - od 284. godine do smrti Justinijana 565. godine (poslednjeg rimskog i prvog vizantijskog cara), period Dominata.

Svoj vrhunac u razvoju i potpunu kodifikaciju rimsko pravo dostiže na kraju poslednjeg doba, za vreme cara Justinijana. Obavljanje ovog ogromnog zadatka (kodifikovanja celokupnog rimskog prava) Justinijan je poverio komisiji sa pravnikom Tribonijanom na čelu. Komisija je u veoma kratkom roku pregledala i sredila hiljadugodišnje rimsko pravo, počev od Zakona dvanaest tablica iz 450. p. n. e. sve do Justinijana I. Kodifikovano je pravo sadržano u carskim odlukama (leges) i pravo nastalo iz zvaničnih mišljenja poznatih pravnika (ius). Justinijanov zbornik se sastojao od tri dela, a kasnije je dobio i četvrti:

1. Justinijanov Kodeks (Zbirka carskih odluka od Hadrijana do Justinijana I) iz 529. i dopunjen 534. godine;
2. Digesta (Zbirka mišljenja rimskih pravnika) iz 533. godine;
3. Institucije (Izvodi iz Digesta i udžbenik za mlade pravnike, rađen po ugledu na Gajeve Institucije) iz 533. godine;
4. Novele (Zbirka carskih odluka objavljenih za vreme Justinijana I) od 535. do 565. godine.

Varvarski zbornici Rimskog prava

Tokom perioda Dominata varvarski narodi naseljavaju teritoriju imperije i to: Iliri, Tračani, Goti i Franci. Oni su primljeni u rimsku vojsku da bi zamenile legije u Italiji i Galiji i tu se organizuju u posebne administrativne jedinice. Ponekad dolaze i čitavi narodi kao što su: Burgundi, Vizigoti i Ostrogoti. Zbog toga su Rimljani prinuđeni da im daju status saveznika (federati). Prinuđeni su i da im priznaju pravo da unutrašnje običaje regulišu po sopstvenom običajnom pravu. Varvari žive po jednom a starosedeoci po drugom pravu.

Kulturni i civilizacijski nivo je bio suviše nizak da bi prihvazili Rimsko pravo, a nivo Rimljana suviše visok da bi im odgovarali varvarski običaji. Samo u odnosima među pripadnicima različitih plemena, te odnosa Rimljana i varvara, primenjuje se rimsko, i to vulgarizovano pravo.

Nakon propasti Zapadnog rimskog carstva pravo se često primenjivalo po personalnom principu. U novim kraljevstvima bio je dubok jaz između starosedelaca i varvara i on nije mogao biti prevaziđen. Varvarski zbornici rimskog prava nastaju krajem V. veka i početkom VI. veka, na nekadašnjem zapadnom delu imperije. S njima počinje druga istorija rimskog prava u Zapadnoj Evropi.

Rimsko pravo nakon pada Vizantije pod Osmansku vlast

Propast Vizantijskog (Romejskog) carstva i viševekovna Osmanska vlast nisu doveli do potpunog zaborava grčko-rimskog prava na teritoriji nekadašnjeg Istočnog rimskog carstva.

Očuvanju rimskih pravnih instituta i rimskog pravničkog rezonovanja na različitim delovima te teritorije donosili su razni činioci, ali je u tome najznačajnija bila Pravoslavna crkva. Uz pravo, koje su stvarali carevi i svetovna lica, konstitutivni deo vizantijskog pravnog poretka činilo je i Kanonsko pravo Istočne crkve.

Obnova

Rimsko pravo se u Vizantiji primenjivalo još oko 900 godina, sve do njene propasti 1453. godine. Ipak treba napomenuti da se ovo pravo vremenom menjalo i prilagođavalo novonastalom feudalnom društvenom sistemu. Tako je nastalo vizantijsko pravo, izgrađeno na temeljima rimskog prava. U ovo doba je nastao veliki broj pravnih zbornika, od kojih su najpoznatiji: Ekloga (740. godina), Prohiron (oko 869. godine), Vasilike (krajem 9. veka), Heksabiblos (sudski priručnik iz 1345. godine) i veliki broj građansko-crkvenih zbornika (nomokanona). Na osnovama rimsko-vizantijskog prava razvilo se i srpsko srednjovekovno pravo, čiji su najvažniji zbornici Zakonopravilo svetog Save (iz 1219. godine) i Dušanov zakonik (iz 1349. i dopunjen 1354. godine).

Pravni sistemi u svetu

U zapadnoj Evropi je nestalo interesovanje za rimsko pravo ubrzo posle Justinijanove smrti. Germanski narodi su preoteli Vizantincima teritorije na zapadu, koje je zauzeo Justinijan, i uveli su svoje običajno pravo. Narednih 500 godina pravo u zapadnoj Evropi znatno zaostaje od vizantijskog prava u istočnoj Evropi. Ipak, razvoj trgovine i zanatstva na zapadu, naročito u gradovima severne Italije, dovodi do zanimanja za rimsko pravo, koje je imalo propise za uređivanje novih društvenih odnosa. Proučavanje rimskog prava u zapadnoj Evropi je počelo u 11. veku na pravnom fakultetu u Bolonji, tako što je izučavan rukopis Digesta koji je pronađen u Pizi. Srednjovekovni pravnici su proučavali i tumačili Justinijanov zbornik, a svoja tumačenja su beležili u samom zborniku. Ovakva beleška se zove glosa. Beleška se zapisivala između redova (glossa interlinearis) ili na margini (glossa marginalis). Zbog ovakvog rada na tumačenju Justinijanovog zbornika ovi pravnici su nazvani glosatori. Glosator Dionisije Godofredus je 1583. godine za Justinijanov zbornik prvi upotrebio naziv Corpus Iuris Civilis (Zbornik građanskog prava) i taj naziv se koristi do danas. Rad glosatora ima veliki značaj. Na osnovu njihovih tumačenja su nastali prvi savremeni građanski zakonici: Francuski 1804, Austrijski 1811. i Srpski 1844.

Većina sadašnjih pravnih sistema u Evropi i svetu je izgrađeno na osnovama rimskog prava kodifikovanog u Justinijanovom zborniku. Celokupna pravna terminologija je prevod latinskih originala. Na svim pravnim fakultetima u svetu na uvodnoj godini se uči rimsko pravo, čak i u državama koje nemaju pravne sisteme zasnovane na rimskom pravu. Ovo govori o njegovoj velikoj vrednosti.

Vidi još

• Zakon dvanaest tablica
• Justinijanov zbornik
• Zakonopravilo
• Dušanov zakonik
• Srpski građanski zakonik

Literatura

• Jocić Lazar, Rimsko pravo, peto izdanje, Niš, 1995.