Rodno osetljiv jezik

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Rodno osetljiv jezik (ROJ) je jezik u čijoj se pisanoj i usmenoj upotrebi afirmiše princip rodne ravnopravnosti u društvu i stavlja akcenat na prepoznavanje i afirmaciju rodnih razlika u jeziku.

Između jezičke prakse u jednoj konkretnoj govornoj zajednici i stavova prema značaju i ulozi žena i muškaraca postoji suštinska veza. Upotreba rodno osetljivog jezika ima značajnu ulogu u afirmaciji ravnopravnosti žensko-muških društvenih odnosa u privatnim, profesionalnim, političkim i administrativnim sferama.

Jezičke i rodne ideologije[uredi | uredi izvor]

Nijedna jezička upotreba nije ideološki neutralna [1]. Jezik je bitno sredstvo u formiranju kulturnih obrazaca, kao i u uspostavljanju i održavanju međuljudskih odnosa i prenošenju stavova, vrednosti i ideologija. Zbog toga, sve ono što je vrednovano kao poželjno u jeziku može se dovesti u vezu sa prirodom društvenih odnosa, pozicijom pojedinca u društvu, kao i sa stavovima o tome koji su prihvatljivi, a koji neprihvatljivi oblici društvenog ponašanja. [2]

U savremenom društvu ne postoji društvena teorija u koju nije uključeno pitanje roda i sagledavanje društvenih promena iz muškog i ženskog ugla [1]. Jedna od oblasti u kojoj se najjasnije ogleda odnos jezičkih praksi i društvenih hijerarhija jeste primena rodno osetljivog jezika za imenovanje profesija žena u zanimanjima u kojima su se afirmisale u poslednjih nekoliko decenija. Polazeći od činjenice da se upotrebom jezika može uticati na promene u društvu, rodno osetljiva jezička politika ima za cilj da jezikom utiče na zamenu patrijarhalnih obrazaca rodno osetljivim društvenim obrascima. Imajući u vidu da je jezik odraz društvenog, kulturnog i rodnog identiteta, upotreba rodno osetljivog jezika predstavlja snažno sredstvo u borbi protiv rodne diskriminacije i rodnih predrasuda[3].

Zastupnici tradicionalne lingvistike i jezičke ideologije ističu da nije neophodno uvoditi ženske morfološke oblike za zanimanja u kojima su se nedavno pojavile žene, sa argumentacijom da se oblici imenica u muškom rodu smatraju i razumeju kao sveobuhvatni i rodno neutralni nosioci semantičkog značenja. Pored ovog argumenta, zagovornici ovakvog shvatanja pozivaju se na proces jezičke ekonomije usled kog dolazi do odbacivanja paralelne upotrebe oba roda, koja čini upotrebu rodno osetljivog jezika napornom. Oni takođe ističu da upotrebom ženskog i muškog roda, tamo gde za informaciju nije bitno istaći rodnu razliku, dolazi do slabljenja semantičkog značenja neutralnog roda, koji u našem jeziku postoji i izjednačen je sa muškim rodom.

Međutim, zagovornici rodno osetljive jezičke politike protive se ovakvoj jezičkoj ideologiji ističući da asimetrična upotreba gramatičkog roda nosi jasnu ideološku asocijaciju: muški rod – nemarkiran, neutralan, generički / ženski rod: markiran, ograničen; muškarac – subjekat, aktivan / žena – objekat, pasivna, usled čega dolazi do manje vidljivosti žena u javnom i profesionalnom diskursu. [2]

Ciljevi rodno osetljive jezičke politike[uredi | uredi izvor]

Jezička politika koja se odnosi na rodnu perspektivu u jeziku ima za cilj podsticanje društvenih promena koje vode ka uspostavljanju rodne ravnopravnosti i jednakosti žena i muškaraca u pristupu društvenoj moći. Ako jezik odražava moć u društvu, onda je jasno zalaganje za upotrebu rodno osetljivog jezika. Na ovaj način utiče se na patrijarhalni model razmišljanja u društvu.

Rodno osetljiva jezička politika i planiranje treba da sadrže četiri ključna aspekta[4]:

  1. analizu normiranih jezičkih formi i postojeće komunikativne prakse;
  2. planiranje koje se usmerava na obrazloženje potrebe za promenom i predloge za samu jezičku i društvenu promenu;
  3. implementaciju promena kroz jasno definisane metode i tehnike delovanja na različitim društvenim i jezičkim nivoima;
  4. proces evaluacije koji je neophodan da bi se utvrdilo da li su i u kojoj meri jezičke i komunikativne promene prihvaćene i da li se na željeni način upotrebljavaju u komunikaciji među članovima date govorne zajednice.

Uputstva za upotrebu rodno osetljivog jezika[uredi | uredi izvor]

Lingvistkinja Svenka Savić uradila je značajne analize koje se tiču roda i jezika. Ona je u svom radu posebno isticala antidiskriminacioni princip koji je zagarantovan Deklaracijom o ljudskim pravima iz 1948. godine, i prema kojem, između ostalog, niko ne može biti diskiriminisan pomoću jezika. Svenka Savić formulisala je 12 uputstava za upotrebu rodno osetljivog jezika[5]:

  • Slediti osnovno pravilo za građenje rečenice u srpskom jeziku: subjekat i predikat se moraju slagati u rodu, broju i licu.
  • Upotrebljavati dosledno formu ženskog roda za zanimanja i titule žena svuda gde je to moguće.
  • Odabrati iz postojećeg inventara onu jezičku formu koja najbolje odgovara vašoj intuiciji za jezik: za nazive zanimanja i titula koje mogu imati više sufiksa.
  • Odvikavati se od upotrebe nekih ustaljenih izraza kojima se vređaju neke grupe građana.
  • Koristiti paralelne forme ukoliko se preporuka odnosi na muškarce i na žene.
  • Koristiti kreativno razne forme rodno osetljivog jezika prilikom oblikovanja teksta.
  • Pisati titule i zanimanja žena u punom obliku, a izbegavati pisanje skraćenica.
  • Navoditi punu identifikaciju za svaku osobu, posebno ukoliko saopštavate o (bračnom) paru.
  • Primeniti pravila rodno osetljivog jezika pri prevođenju s nekog stranog jezika na srpski jezik.
  • Predložena uputstva valja primeniti u raznim tekstovima (upitnici, ankete, formulari, konkursi, oglasi...).
  • Izbegavati upotrebu etikete za oslovljavanje ili identifikovanje ženske osobe prema bračnom statusu.
  • Izbegavati primere (naročito u udžbeničkoj literaturi) u kojima su muškarac i žena u stereotipnim ulogama.

Pored navedenih uputstava značajno je istaći i preporuku Ombudsmana Republike Srbije za nekorišćenje pojma „gospođica”, jer ovaj pojam implicira da je informacija o bračnom statusu žene neophodna u službenoj komunikaciji, što uopšte nije tačno[6].

U rodno osetljivoj jezičkoj politici ističe se da generičkom upotrebom muškog gramatičkog roda sa pretpostavkom da je ovakva upotreba rodno neutralna dolazi do narušavanja rodne ravnopravnosti, ukoliko nema propratnih objašnjenja za navedenu upotrebu jezika.

Počeci lingvističkih istraživanja jezika i roda[uredi | uredi izvor]

Studije roda i jezika bivaju prepoznate i priznate kao relevantne akademske discipline u zapadnim društvima od sredine 70-ih godina 20. veka. I ranije je postojalo određeno interesovanje za pitanje jezika i roda, pa je tako, na primer, još u 18. veku engleski pisac Džonatan Svift podelio glasove engleskog jezika na tvrde konsonante, tipične za muškarce, i meke vokale, tipične za žene. Danski lingvista Oto Jespersen u svojoj knjizi iz 1922. godine jedno poglavlje posvetio je analizi „nedostataka“ ženskog govora, a sociolingvističke studije Vilijema Labova i Pitera Tradgila koriste pol kao jednu od varijabli u svojim istraživanjima. Od tada pa do danas odnos jezika i roda postaje predmet sistemske, naučne analize tek sa ekspanzijom drugog talasa feminizma, kada je postalo jasno da postoji veza između jezika i ideologije.

Začetak feminističkih istraživanja jezika nalazi se u klasičnom delu američkog lingviste Robin Lejkof Jezik i mesto žene iz 1975. godine[7]. Njena osnovna teza je da žene govore drugačije od muškaraca i da je taj drugačiji jezik istovremeno i uzrok i posledica podređene uloge žene u društvu. Lejkof je prva ukazala na jezik kao represivno sredstvo patrijarhalne ideologije – on se nameće ženi putem društvenih normi, a zauzvrat je drži na društvenoj margini.

Tokom sledećih decenija ova istraživanja iskristalisala su dva suprotstavljena pristupa problemu odnosa tzv. muškog i ženskog jezika. Jedan insistira na razlikama između ova dva jezika kao posledicama različite socijalizacije dva pola, dok drugi ističe značaj dominantnosti muškaraca nad ženama kao osnovnom uzroku postojanja razlika u govoru između polova[8].

Međutim, već početkom 80-ih disciplina je bila dovoljno razvijena da bi se pristupilo preispitivanju njenih dotadašnjih rezultata i krenulo u potragu za novim pristupima problemu odnosa jezika i roda, pri čemu je prevashodno dovedena u pitanje „prirodnost“ dihotomije pol-rod.

prof. emerita dr Svenka Savić
Naučni rad
PoljeRodne studije, Ženske studije, Psiholingvistika, Analiza diskursa

Upotreba rodno osetljivog jezika u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Uprava za rodnu ravnopravnost [9], u skladu sa Nacionalnom strategijom za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti, akcionim planom za njenu implementaciju i međunarodnim preporukama (OUN, Savet Evrope) pokrenula je pitanje upotrebe rodno osetljivog jezika u javnom govoru i javnom životu Srbije. Motiv za pokretanje ovog pitanja Uprava za rodnu ravnopravnost pronašla je u činjenici da je jezik, između ostalog, pokazatelj moći i kontrole u društvu, a može biti i sredstvo diskriminacije.

U okviru politike rodne ravnopravnosti i jednakih mogućnosti, Uprava je istakla značaj upotrebe rodno osetljivog govora, kao i neprihvatljivost upotrebe oblika imenica u gramatičkom muškom rodu za uloge, zanimanja funkcije i zvanja koje obavljaju i žene i muškarci, stoga se u ovim slučajevima upućuje na upotrebu imenica ženskog roda, gde god postoji mogućnost za to, i uz poštovanje pravila srpskog jezika. Rodno osetljiva jezička politika koju zastupa Uprava za rodnu ravnopravnost ističe, dakle, neophodnost upotrebe imenica ženskog roda za uloge, zanimanja, zvanja i titule čiji su nosioci i muškarci i žene, pa je u tom slučaju poželjno upotrebljavati ženski nomina agentis: profesorka, ministarka, programerka, i sl.

U Srbiji ne postoji kodeks upotrebe rodno osetljivog jezika, ali postoje različiti kodeksi koji u sebi sadrže odredbe o rodno osetljivom izražavanju, kao što su:

  • Kodeks novinara Srbije (iz 2008. godine)
  • Etički kodeks elektronskih medija (iz 2002. godine)
  • Asocijacija nezavisnih elektronskih medija ANEM
  • Kodeks rodno osetljivog medijskog izražavanja (NVO Peščanik, iz 2005/2006. godine)
  • Vodič za rodno osetljiv pristup u medijima (Uprava za rodnu ravnopravnost, 2012. godina) koji je veoma značajan jer na sveobuhvatan način razmatra pitanje ravnopravnosti muškaraca i žena u medijima
  • Uputstvo za standardizovan nediskriminativni govor i ponašanje (Ombudsman Republike Srbije)

Postoji nekoliko načina za implementaciju rodno osetljive jezičke politike na nivou govorne zajednice, a to su: zakon o visokom obrazovanju, jezička politika i jezička harmonizacija. U administrativnoj, posebno zakonodavnoj praksi, standardizacija rodno osetljive upotrebe jezika tek je na početku, iako je jasno da se zakonodavac i zakonodavkinja mora obraćati svim grupama građana. S druge strane, udžbenička literatura se već menja u pravcu rodno osetljivog jezika[10].

Istraživanja i studije o rodno osetljivom jeziku u Srbiji[uredi | uredi izvor]

U Srbiji postoji veći broj istraživanja, studija i sociolingvističkih tekstova koji se bave rodno osetljivim jezikom. Među najznačajnijim autorima svakako su:

  • Dr Jelena Filipović koja se bavila kritičkom sociolingvistikom i rodno osetljivom politikom, a sa dr Anom Kuzmanović Jovanović objavila je i Vodič za rodno osetljiv pristup medijima u Srbiji[11].
  • Dr Valentina Bošković Marković sprovela je istraživanje u kojem je analizirala uticaj tradicionalne i/ili egalitarne ideologije na diskurzivnu praksu studenata i studentkinja u Srbiji[12].
  • Dr Svenka Savić koja se bavila problemom nedovoljne vidljivosti žena u srpskim medijima, i koja je formulisala osnovna uputstva za upotrebu rodno osetljivog jezika[13].

Pored navedenih postoji još mnogo autorki koje su se u okviru svojih socio-lingvističkih istraživanja i analiza bavile temom rodno osetljivog jezika. Najznačajnije među njima svakako su: Margareta Bašaragin, Svetlana Tomić, Marjana Stevanović, Valentina Bošković, Zorica Mršević, Gordana Daša Duhaček, Isidora Janjić, Irena Milojević, Dijana Plut i druge.

Napomene i reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Bošković Marković, Valentina (2015). Diskurzivna sredstva za izražavanje rodnih ideologija na primeru studentske populacije u Srbiji. Beograd. 
  2. ^ a b Filipović, Jelena (2009). Uvod u rodne teorije: Rod i jezik. Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. 
  3. ^ Filipović, J. (2009). Moć reči: Ogledi iz kritičke sociolingvistike. Beograd: Zadužbina Andrejević. 
  4. ^ Filipović, Jelena (2009). Uvod u rodne teorije: Rod i jezik. Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. 
  5. ^ Savić, S. (2009). Rod i jezik. Novi Sad: Ženske studije i istraživanja i Futura publikacije. 
  6. ^ Nevena Petrušić, ur. (2011). Zbornik mišljenja, preporuka i upozorenja Poverenika za zaštitu ravnopravnosti (PDF). Beograd: Poverenik za zaštitu ravnopravnosti. 
  7. ^ Lakoff, R. (2004). M. Bucholz, ur. Language and woman’s place. Text and commentaries, Revised and expanded edition. Oxford: Oxford University Press. 
  8. ^ Kuzmanović Jovanović, A. (2013). Jezik i rod: diskurzivna konstrukcija rodne ideologije. Beograd: Čigoja. 
  9. ^ Zakonom o ministarstvima, „Sl. glasnik“, broj 65/08, propisano je da se u okviru Ministarstva rada i socijalne politike obrazuje Uprava za rodnu ravnopravnost, preuzimajući funkciju izvršnog mehanizma, kao i nadležnosti i odgovornost za sprovođenje aktivnosti dotadašnjeg Sektora za rodnu ravnopravnost. Pod tim se prvenstveno misli na promociju politike rodne ravnopravnosti, analizu stanja i predlaganje mera u oblasi unapređenja rodne ravnopravnosti, pripremu nacrta Zakona o rodnoj ravnopravnosti, obuku državnih službenika za uključivanje prinipa rodne ravnopravnosti u politike i aktivnosti državnih organa, kao i pripremu i sprovođenje Nacionalne strategije za poboljšanje položaja žena i unapređenje ravnopravnosti polova.
  10. ^ Begović, B. (2016). Upotreba rodno osetljivog jezika i prikaz žena u štampanim medijima u Srbiji. Beograd: Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu. 
  11. ^ J. Filipović; A. Kuzmanović Jovanović (2012). Vodič za rodno osetljiv pristup medijima u Srbiji: preporuke i dosadašnja praksa. Beograd: Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike, Uprava za rodnu ravnopravnost. 
  12. ^ Bošković Marković, V. (2015). Diskurzivna sredstva za izražavanje rodnih ideologija na primeru studentske populacije u Srbiji. Beograd. 
  13. ^ [1]Savić, S. Žena sakrivena jezikom medija: kodeks neseksističke upotrebe jezika (PDF). 

Dodatna literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Родно_осетљив_језик&oldid=27541064”