Sava Kovačević

sava kovačević
Sava Kovačević
Lični podaci
Datum rođenja	(1905-01-25)25. januar 1905.
Mesto rođenja	Nudo, kod Nikšića, Knjaževina Crna Gora
Datum smrti	13. jun 1943.(1943-06-13) (38 god.)
Mesto smrti	Vrbnica, kod Foče, ND Hrvatska
Profesija	radnik
Delovanje
Član KPJ od	1925.
Učešće u ratovima	Narodnooslobodilačka borba
Služba	NOV i PO Jugoslavije 1941 — 1943.
Čin	pukovnik
U toku NOB	komandant Treće divizije
Heroj
Narodni heroj od	6. jula 1943.
Odlikovanja	Orden Kutuzova prvog stepena

Sava Kovačević (Nudo, kod Nikšića, 25. januar 1905 — Vrbnica, kod Foče, 13. jun 1943) bio je komunistički revolucionar, učesnik Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.

Odrastao je u rodnom selu, gde se bavio poljoprivredom, a kao mladić je najpre radio kao šumar, a potom kraće vreme u rudniku Trepča i u štampariji u Beogradu. Veoma rano, preko starijeg brata revolucionara Nikole Kovačevića, pristupio je revolucionarnom komunističkom pokretu i 1925. postao član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Od 1928. bio je član Mesnog komiteta KPJ za Grahovo, a od 1934. i član Okružnog komiteta KPJ za Nikšić. Iste godine je izabran za sekretara MK KPJ za Grahovo, a 1937. za člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju. U toku 1937. i 1938. bio je jedan od rukovodilaca Radničko-seljačke stranke u Crnoj Gori.

Zbog revolucionarnog rada, više puta je hapšen i proganjan od policije, a dva puta je izvođen pred Državni sud za zaštitu države. Skrivajući se od policije, oko godinu dana proveo je u ilegalnosti. Pred početak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, bio je angažovan na stvaranju partijskih organizacija, među pripadnicima Jugoslovenske vojske u Trebinju i Bileći.

Jula 1941. bio je jedan od organizatora ustanka u nikšićkom kraju, a od jeseni iste godine i komandant Nikšićkog partizanskog odreda, s kojim je dejstvovao na području Crne Gore i Hercegovine, od Boke kotorske do Gacka i od Ostroga do Dubrovnika. Početkom 1942. imenovan je za komandanta Privremenog operativnog štaba za Hercegovinu, a u aprilu za zamenika komandanta Glavnog štaba NOP odreda Crne Gore. Od maja 1942. bio je član Vrhovnog štaba NOP i DVJ, a od juna 1942. komandant Pete proleterske crnogorske udarne brigade, s kojom je učestvovao u borbama protiv ustaša, četnika i Italijana u Hercegovini i centralnoj Bosni, kao i u bici na Neretvi, početkom 1943. godine. Maja 1943. dobio je čin pukovnika NOVJ, a u toku bitke na Sutjesci, juna 1943. imenovan je za komandanta Treće udarne divizije.

Poginuo je 13. juna 1943. predvodeći juriš svojih boraca, prilikom pokušaja proboja nemačkog obruča u blizini sela Vrbnica, kod Foče. Zajedno sa njim u jurišu su poginuli njegov otac, brat i maloletni sinovac Dragan, koji mu je bio kurir. Za narodnog heroja Jugoslavije proglašen je 6. jula 1943, a Savino Selo, kod Vrbasa nosi ime u njegovu čast.

Biografija

Porodica i odrastanje

Rođen je 25. januara 1905. u selu Nudo, u blizini Grahova, kod Nikšića. Poticao je iz siromašne zemljoradničke porodice i bio najmlađe dete Blagoja i Jovane Kovačević, rođene Perović, koji su u Grahovu i okolini, bili poznati po nadimku „Mizare”. Savino detinjstvo bilo je obeleženo Balkanskim i Prvim svetskim ratom, kao i austrougarskom okupacijom. Osnovnu školu je od 1912. do 1916. učio u susednom selu Zaslap, jer u njegovom selu nije bilo škole. Pošto porodica nije imala sredstava za ga dalje školuje, iako im je to predlagao njegov učitelj, Sava je ostao u selu i nakon završene škole se i bavio zemljoradnjom.

Savin stariji brat Nikola Kovačević, koji je u Beogradu pohađao Učiteljsku školu, bio je pristalica njihovog daljeg rođaka Marka Dakovića, koji se zalagao za ujedinjenja Crne Gore i Srbije i bio jedan od vodećih opozicionara kralju Nikoli Petroviću. Jednom prilikom zajedno sa Dakovićem, bili su hapšeni Savin otac Blagoje i brat Nikola. Za vreme okupacije Crne Gore, Nikola Kovačević je zbog sukoba sa austrougarskom okupacionom politikom bio u zatvoru, a za vreme Božićne pobune januara 1919. je kao poznati pristalica ujedinjenja bio zarobljen od „zelenaša” i osuđen na smrt. Nije bio ubijen, ali je kasnije u jednoj zelenaškoj zasedi ranjen u nogu. Potičući iz porodice, koja je aktivno podržavala ujedinjenje sa Srbijom, Sava Kovačević se izjašnjavao kao Srbin, i nije priznavao Crnogorce za posebnu naciju, zbog čega je došao u sukob sa rukovodstvom Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru.

Nikola se kasnije povezao sa komunistom Jovanom Tomaševićem i 1920. postao član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Ubrzo nakon toga, postavljen je za poverenika KPJ u Grahovu i kandidata za narodnog poslanika u nikšićkom okrugu na izborima za Ustavotvornu skupštinu. Pošto je osvojio najviše glasova i bio izabran za narodnog poslanika, otpušten je iz učiteljske službe. U potrazi za poslom, otišao je u Beograd, ali je odatle kao komunista bio proteran, nakon donošenja Zakona o zaštiti države avgusta 1921. godine. Dolaskom u Grahovo, pošto se nije mogao zaposliti kao učitelj, odlučio je da formira kurseve za gimnaziju, na kojima je učenicima držao predavanja iz istorije, geografije, književnosti i dr. Kroz ovu „privatnu školu” prošlo je oko 100 učenika, a jedan od polaznika je bio i njegov brat Sava, koji je ovo video kao priliku da nadoknadi propušteno znanje pošto se nije mogao školovati. S posebnom pažnjom Sava je proučavao knjige o poljoprivredi, a posebno voćarstvu i vinogradarstvu i trudio se da u praksi primeni nova saznanja. Pošto je uspešno rešio navodnjavanje vinograda, brzo je u selu stekao reputaciju dobrog poljoprivrednika. Krčio je ledine i sadio vinograde i drugo voće, a bavio se i kalemljenjem voćaka.

Preko brata, dobio je prva saznanja o Oktobarskoj revoluciji u Rusiji i komunizmu, pa se još kao petnaestogodišnjak, 1920. opredelio za revolucionarni komunistički pokret. Tada je počeo da se interesuje i za revolucionarnu marksističku literaturu, a čitao je i Lenjinovo delo Država i revolucija. Takođe, pratio je i radničku štampu, do koje je dolazio preko brata. Pored toga čitao je i druge knjige, a posebno je voleo knjigu Mati Maksima Gorkog.

Prvi poslovi i vojska

Kada je odrastao, Sava je shvatio da se ne može živeti od skromne poljoprivrede, pa je potražio posao. Kao šumski radnik se zaposlio u zagrebačkoj firmi „Ombli“ za eksploataciji drveta u Bijeloj gori. Fizički veoma jak, samostalno je obarao stoletna stabla. Brzo je osetio težinu radničkog života, istovremeno gledajući kako odlaze ogromna stabla iz grahovskih šuma, koja su bila jedino bogatstvo ovog kraja. Od teško zarađenog novca, kupovao je knjige i radio na svom doškolovavanju. Iako veoma mlad, u toku slobodnog vremena je drugim radnicima objašnjavao ciljeve radničkog pokreta i pričao o radničkoj borbi i štrajkovima. Kada je 1925. napunio dvadeset godina primljen je u članstvo tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), u kojoj je njegov brat Nikola Kovačević bio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Podgoricu. Iste godine, Sava je šumskim radnicima u Bijeloj gori, održao svoj prvi politički govor, zbog čega je došao u sukob sa policijom.

Godine 1927. otišao je na odsluženje vojnog roka u artiljerijski puk u Mostaru. Ovde se javila njegova ljubav prema topovima, a na vežbama svog puka je bio izabran za najboljeg strelca. Kada je otišao u vojsku, policija je o njemu poslala podatke sa kvalifikacijom da je „komunistički bundžija”, pa je morao obuzdavati svoj temperament kako ne bi zapao u nevolje. Odgovorno je obavljao vojničke dužnosti, a primernom disciplinom je uspeo da kod pretpostavljenih otkloni sumnje od policijskih pretnji. Kao primernom vojniku i najboljem strelcu, ponuđeno mu je da pohađa Podoficirsku školu, ali je on to odbio i u zamenu prihvatio da radi kao pisar u Štabu puka.

Nakon odsluženja vojnog roka, 1928. zaposlio se u šumskom gazdinstvu, gde je svako veče sa radnicima pričao o radničkom pokretu, radničkoj borbi, štrajkovima, komunizmu, Sovjetskom Savezu i dr. Krajem iste godine izabran je u rukovodstvo organizacije KPJ u Grahovu. Zbog sukoba sa upravom šumskog gazdinstva u Bijelog gori, vratio se kući i zajedno sa seljacima počeo da obrađuje drvenu građu. Savin brat Nikola, u to vreme poznati crnogorski revolucionar i član Centralnog komiteta KPJ, bio je na stalnom udaru policije, pa je po odluci rukovodstva KPJ 1928. emigrirao u Sovjetski Savez. On je tada Savi ostavio svoju bogatu biblioteku, koji je još energičnije počeo da se bavi svojim političkim obrazovanjem.

Detalj skulptorske kompozicije u Spomen-parku ustanka i revolucije u Grahovu, rad vajara Miodraga Živkovića iz 1978.

Pored biblioteke, Nikola je Savi i ostalim članovima porodice, ostavio i brigu o svojoj supruzi Ljubici i deci — Mitru, Vjeri i tek rođenom Draganu. U potrazi za boljim poslom, ali i zbog stalne policijske potrage, koja ga je kao komunistu i brata poznatog revolucionara, progonila posebno nakon uvođenja Šestojanuarske diktature, Sava je odlučio da promeni sredinu. Krajem 1929. godine je otišao na Kosovo, gde se zaposlio u rudniku Trepča. Ovde je najpre radio na montaži žičare koja je povezivala rudnik Stari trg sa topionicom olova i cinka u Zvečanu, a potom i kratko kao rudar. Bio je jedan od najvrednijih radnika i brzo je stekao simpatije drugih radnika, posebno nakon sukoba sa jednim inženjerom koji se loše odnosio sa radnicima. Iako je nakon sukoba inženjer promenio svoj odnos prema radnicima, ovo je bio povod da rukovodstvo rudnika počne da motri na Savino delovanje, posebno jer je u nedostatku sindikalnih organizacija, koje su bile suspendovane nakon uvođenja diktature, radio na organizovanju radnika. Nedugo potom Sava je bio uhapšen i sproveden u Vučitrn, gde je saslušavan tri dana, ali pošto policija nije imala nikakvih konkretnih dokaza protiv njega bio je pušten.

Pošto je nakon hapšenja, izgubio posao u Trepči, Sava je nakratko boravio kod sestre Plane u selu Staro Gacko, a 1931. godine je otišao u Beograd i zaposlio se u štampariji lista „Vreme”, gde je radio veoma težak posao topljenja olova. Ubrzo po prelasku u Beograd, Sava je pozvao svog petnaestogodišnjeg bratića Mitra da mu se pridruži, pa su stanovali zajedno u Pop Lukinoj ulici. Pošto je rad u štampariji bio izuzetno težak, ali i opasan po zdravlje, jer je vazduh u štampariji bio pun olovnih isparenja, Sava je nakon tri meseca napustio ovaj posao i zaposlio se na izgradnji Savskog mosta. Zbog svoje snažne konstitucije i velike snage radio je na ksenonima novog mosta. Ovo je bio veoma opasan, ali i dobro plaćen posao. Tokom boravka u Beogradu, Sava se povezao sa radničkim pokretom, pa je skoro svakodnevno nakon posla odlazio u Radnički dom na Slaviji, gde je slušao razna predavanja. Beogradska policija je iz Vučitrna dobila informacije o Savinom političkom delovanju, pa ga je pratila i progonila. Jednog dana je upala u njegov stan i izvršila pretres, nakon koga je uhapsila Savu i Mitra i sprovela ih u „Glavnjaču”, zatvor Uprave grada Beograda. Nakon dužeg isleđivanja, bili su kao „buntovnici i nepoželjni elementi” osuđeni na 27 dana zatvora i proterivanje iz Beograda. Njihovo sprovođenje iz Beograda do Čapljine trajalo je punih 17 dana. Sprovođeni su peške, od jedne do druge žandarmerijske stanice, zbog čega su se u Čapljini odlučili na štrajk glađu, nakon čega su sprovedeni u Grahovo.

Političko delovanje

Nakon proterivanja u rodno mesto, 1931. godine Sava se našao pod nadzorom policije, pa je on otišao u Bijelu Goru, gde se ponovo zaposlio na eksploataciji drveta. U to vreme izgrađivan je put Grahovo–Cetinje, a na njegovoj izgradnji je učestvovalo stotinjak radnika, iz svih krajeva zemlje, a najviše je bilo Ličana. Preko ilegalne organizacije Komunističke partije koja je delovala u Grahovu, Sava je predlagao da komunisti treba politički deluju među radnicima na izgradnji puta, nakon čega se određeni broj lokalnih komunista zaposlio na izgradnji puta. Oni su tada počeli sa širenjem komunističke propagande među radnicima — čitali su im novine, knjige, brošure i dr, pa je ubrzo bio organizovan radnički štrajk. Sava se posebno angažovao na organizovanju štrajka, a grahovska partijska organizacija je pomagala štrajkače i organizovala snabdevanje hrane za štrajkače koji nisu bili iz ovog kraja. Usled dobre organizacije, štrajkači su ostali uporni i štrajk se odužio na mesec i po dana. Kako bi zaplašio radnike i slomio štrajk, sreski načelnik je sa odredom žandarma došao među štrajkače. Na čelu grupe radnika, Sava ih je sačekao i verbalno se sukobio s načelnikom. Žandarmi su potom uhapsili sedmoricu radnika, koji su bili označeni kao vođe štrajka. Nakon ovoga, Sava je okupio radnike i meštane, njih oko 300 i naoružane krampovima i lopatama ih poveo kao žandarmerijskoj stanici. Suočen s velikom masom sveta, sreski načelnik je bio prinuđen da iz zatvora pusti sedmoricu uhapšenih radnika. Ova uspešno organizovana akcija imala je veliki odjek, ne samo među radnicima-štrajkačima, već i među meštanima okolnih sela, kod kojih je sve više rastao Savin ugled kao narodnog tribuna.

Početkom 1930-ih godina došlo je do obnavljanja partijskih organizacija u Crnoj Gori, a najveći akcenat stavljan je na organizovanje omladine. Kako bi se što više omladinaca uključilo u komunistički pokret, bili su organizovani zajednički sastanci grahovske organizacije sa organizacijama iz Boke kotorske i istočne Hercegovine. Kao jedan od glavnih vidova okupljanja mladih bile su legalne organizacije koje su organizovale razne skupove i proslave. Godine 1932. na sahrani Nikole Vujačića u Grahovu Sava je održao svoj prvi veći govor, a iste godine je govorio i na tradicionalnom skupu naroda i omladine u Bijeloj Gori, gde su se na nekadašnjem mestu okupljanja narodnih borca koji su dizali ustanke i bune, okupljali narod i omladina iz Grahova, Boke i Trebinja. Godine 1934. Sava je postao sekretar Mesnog komiteta KPJ za Grahovo i član Okružnog komiteta KPJ za Nikšić. Njegova politička aktivnost, kao i aktivnost partijske organizacije u Grahovu, nije bila neprimećena od strane policije, pa je žandarmerijska stanica u tom mestu sve više rasla. Za njenog komandira je umesto narednika bio ostavljen oficir, a imala je i sve veći broj žandarma. Prismotra i praćenje svih policiji sumnjivih ljudi je bilo sve aktivnije, a Sava je nekoliko puta bio privođen. Pošto je sukob između Save i policije bio sve otvoreniji, on je od grupe inženjera koji su obeležavali topografske znakove uzeo crvenu farbu i na ploči u blizini njegove kuće napisao parolu „Živeo SSSR” i nacrtao srp i čekić. Policija je znala da je Sava napisao parolu, ali za to nije imala dokaze, jer su šumski radnici potvrdili da se on nalazio s njima u Bijeloj Gori. Pošto nisu mogli da uhapse Savu, žandari su uhapsili njegovog oca Blagoja, koji je potom bio osuđen na kaznu od 700 dinara, a kako nije mogao da je plati, morao je da odleži određeno vreme u zatvoru u Nikšiću.

U cilju jačanja partijske organizacije i širenja politike Komunističke partije, Sava je koristio svaku priliku da javno istupa među seljacima. Ova prilika mu se najčešće ukazivala prilikom pazarnog dana u Grahovu, kada je u njega dolazilo dosta seljaka iz okolnih mesta. Jednom prilikom, tokom 1935. godine, Sava je u ranijem dogovoru sa skojevskom organizacijom, organizovao da skojevci seljacima dele zabranjeni list „Narodna pravda”. Žandarmi su na ovo reagovali i počeli da seljacima otimaju iz ruku novine, nakon čega je došlo do gužve. Sava je ovo iskoristio i počeo da govori okupljenima o bespravlju i teroru, kao i potrebi širokih narodnih masa da takvoj politici stane na put. Njegov gromki glas odjekivao je pijacom i privlačio pažnju seljaka i drugih okupljenih građana. Iako u govoru nije direktno pominjao komuniste, ni Komunističku partiju, svi prisutni su znali u čije ime on govori. Žandarmi nisu smeli da ga prekinu u držanju govora, jer su znali da seljaci imaju velike simpatije prema njemu i da su spremni da im pruže otpor, a prilikom ovog zbora bilo je prikupljeno na stotine potpisa za oslobađanje uhapšenih komunista. Nekoliko dana kasnije Sava je bio uhapšen zbog ovog istupanja na pijaci. Uoči parlamentarnih izbora, maja 1935. godine zajedno sa predstavnicima opozicionih građanskih partija grahovski komunisti su organizovali veliki narodni zbor. Takođe, grupa komunista iz Grahova učestvovala je septembra 1935. godine na velikom narodnom zboru u Nikšiću.

Zajedno sa pravnikom i komunistom Nikolom Đurkovićem iz Herceg Novog, Sava je 13. oktobra 1935. godine organizovao omladinski skup u selu Dragalju, kod Kotora. U saradnji sa Brankom Bulajićem i Pavlom Kovačevićem, Sava je krajem oktobra organizovao pokretanje ilegalnog lista „Instruktor”, koji je bio organ Mesnog komiteta KPJ za Grahovo. Prvi broj bio je štampan na šest strana u 30 primeraka, a uvodnik O Velikoj oktobarskoj revoluciji napisao je Pavle Kovačević, dok je Sava napisao članak o radu partijske organizacije, sa posebnim osvrtom na održani omladinski skup na Dragalju. U drugom broju lista, Pavle je objavio članak „Taktika i strategija naše Partije”, a Sava članak „Rad članova KPJ na selu”. Treći i poslednji broj izašao je početkom 1936. godine, a u njemu je bio objavljen uvodnik „Držanje pred klasnim neprijateljem”.

Odmetništvo i suđenje

Noću između 23. i 24. ov. m. pobjegli su od svojih kuća u nepoznatom pravcu opasni komunisti iz Grahova, sreza nikšićkog: Kovačević Pavle, student prava, star 31 godinu, visok 168, kosa crna, obrve crne, bradu i brkove brije... Kovačević Sava, težak iz Grahova, star 31 godinu, visok 170 cm, kosa i obrve crne, brkovi crni štucovani... Kovačević Jovan, star 33 godine, kosa i obrve pepeljaste, brkove i bradu brije... Naređujem da se raspiše potraga za istima i u slučaju nalaza iste uhapsiti i pod jakom stražom uputiti Predstojništvu gradske policije Dubrovnik.

Telegram sreskog načelnika iz Nikšića sreskim žandarmerijskim stanicama,

Marta 1936. godine policija je prilikom provale u partijsku organizaciju KPJ u Zagrebu uspela da dođe do jednog izveštaja Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, u kome je bio iznesen podatak da na teritoriji ovog Pokrajinskog komiteta, odnosno na terenu Crne Gore, Boke Kotorske i Kosova i Metohije deluje 610 članova KPJ u 143 partijske organizacije („ćelije”). Nakon toga tokom aprila policija je uspela da izvrši veliku provalu u ovu partijsku organizaciju i da uhapsi skoro polovinu članstva, njih oko 300. Najpre je otkriven Pokrajinski komitet, čije je sedište bilo na Cetinju, a potom je otkriveno i sedam okružnih komiteta, u Nikšiću, Podgorici, Kotoru i dr, a kako se povećavao broj uhapšenih, tako se i provala sve više širila. Dvojica braće Vujačića, koji su kao stolari radili na popravci zgrade gradske pošte u Grahovu, uspeli su krajem aprila 1936. godine da saznaju da je komandir žandarmerijske stanice dobio naređenje od sreskog načelnika iz Nikšića da se pohapse svi istaknuti komunisti iz Grahova. Nakon saznanja ove vesti jedan od braće je otišao do kuće Pavla Kovačevića i upozorio ga. Pavle je potom, upozorio dvojicu svojih rođaka — Jovana Kovačevića Brđu i Savu Kovačevića. Na predlog Pavla Kovačevića, koji je kao student više puta bio hapšen u Beogradu i kao komunista osuđen na pet godina zatvora, a potom iz Zagreba bio proteran u rodno mesto, odlučili su da se ne predaju policiji i da se odmetnu u šumu. Njihov plan je bio da se kriju od policijskih organa sve do kraja istrage, kako bi se potom direktno predali sudskim organima i na taj način izbegli maltretiranje i policijsku torturu.

Iako zamišljeno kao privremeno, njihovo odmetništvo trajalo je punih devet meseci. Prvih nekoliko noći proveli su u pećini kod Bojanjeg brda, između Grahova i Nudola. Potom su prešli u pećinu, kod zaseoka Gornja Spila, gde se u blizini nalazila kuća njihovih rođaka, koji su im noću krišom donosili hranu. U toku leta, boravili su kod jednog seljaka i pomagali mu da prikupi letinu. Tom prilikom ih je otkrila i iznenadila jedna žandarmerijska patrola. Pošto su se žandarmi plašili da uhapse Savu, s njim su otpočeli pregovore oko predaje, a na pregovore je pozvan i komandir žandarmerijske stanice. Kako je on, suprotno prethodnom dogovoru, na pregovore umesto sam krenuo s većom grupom žandarma, Sava i njegovi rođaci su nakon dobijanja ove informacije ponovo odmetnuli. Tada je za njima otpočela neuspela petnaestodnevna potraga u kojoj je učestvovalo 80 žandarma. Narod okolnih sela nije želeo da žandarmima da bilo kakvu informaciju o Savi i njegovim rođacima, a vremenom su simpatije naroda prema odmetnicima bile sve veće pa su o njima počele da se ispredaju legende.

Zbog masovnih hapšenja i odvođenja u Dubrovnik, gde su vršena mučenja uhapšenih komunista, bila je uznemirena javnost u Crnoj Gori, pa je za 26. jun 1936. godine bio sazvan protestni zbor na Cetinju. Vlast je ovaj zbor zabranila, ali se uprkos zabrani na Belvederu, u blizini Cetinja okupilo oko 3.000 ljudi. Tokom održavanja zbora, vojska i žandarmerija su opkolile okolna brda, pa je prilikom razilaženja učesnika došlo do sukoba u kojima ubijeno šest, a ranjeno 30 demonstranata. Nakon Belvederskih demonstracija, javnost je još više bila uznemirena, pa su vlasti nastojale da smire situaciju. U cilju smirivanja situacije, vlasti su nastojale i da pravdi privedu trojicu odmetnika iz Grahova. Posle više neuspešnih potera, policijski pisar Lakićević je novembra 1936. godine došao u kuću porodice Kovačević i Savinoj snaji Ljubici predložio da odmetnike pozove na predaju, a da će im on pomoći da se predaja izvrši direktno sudu, a ne preko žandarma. Nakon primanja ove informacije, Sava je prvobitno bio nepoverljiv, ali uskoro je stigao i zvanični predlog sreskog načelnika, koji je u Grahovo doneo policijski pisar Jovan Bulajić. Nekoliko dana kasnije dogodio se tajni susret između Bulajića i trojice odmetnika, tokom koga su se oni odlučili na predaju, pa su se sutradan na ugovorenom mestu ukrcali u kamion, koji ih je prebacio do suda u Nikšiću.

Nakon nedelju dana bili su sprovedeni u Sarajevo, gde su zajedno sa drugim uhapšenim komunistima boravili u istražnom zatvoru. Sava je bio u zajedničkoj sobi, sa grupom komunista koji su bili optuženi s njim, pa su se mogli dogovoriti oko pripreme odbrane. Među zatvorenicima je bio i Svetozar Vukmanović, koji je takođe bio uhapšen u ovoj velikoj provali. Na Savin predlog, politički-zatvorenici su organizovali predavanja iz marksizma-lenjinizma i učenje političke teorije, koje su uglavnom vodili Pavle Kovačević i Svetozar Vukmanović, kao i političke diskusije. Posle dva meseca grupa od 12 optuženih, među kojima i Sava je bila prebačena u Beograd. Pošto je zatvor suda za zaštitu države na Adi Ciganliji bio pun, grupa uhapšenih je bila smeštena u zatvoru Okružnog suda na početku Aleksandrove ulice. Prema „Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi”, koji je donet 1. avgusta 1921. godine i kojim je definitivno bio zabranjen legalan rad Komunističke partije Jugoslavije, Sava je bio optužen — „za pripadanje zabranjenoj Komunističkoj partiji, za aktivnost protiv poretka, za širenje komunističke štampe, za zločin protiv javne bezbednosti i poretka u državi”. Za ova dela dobijala se višegodišnja robija, ali Sava u toku istrage nije priznao ništa za šta su ga teretili, izuzev da je „simpatizer komunističkog pokreta”. Suđenje pred Državnim sudom za zaštitu države održano je u Beogradu februara 1937. godine, a Sava je na njemu, usled nedostatka dokaza, bio oslobođen.

Revolucionarni rad

U toku odmetništva, Sava i Pavle Kovačević su kao sekretar i član Mesnog komiteta KPJ za Grahovo i članovi Okružnog komiteta KPJ za Nikšić održavali vezu sa članovima Komunističke partije Jugoslavije. Krajem 1936. godine su se održavali opštinski izbori u Zetskoj banovini, a stav rukovodstva KPJ je bio da partijske organizacije, u okviru liste Udružene opozicije, istaknu svoje kandidate ili podrže druge opozicione kandidate. Pošto je veliki broja članova KPJ bio uhapšen, a mnoge organizacije razbijene u toku provale, pomoć u organizovanju političke kampanje partijskim organizacijama pružili su studenti-komunisti sa Beogradskog univerziteta, koji su bili poreklom iz Crne Gore. Grahovska partijska organizacija želela je da Sava bude njen kandidat na izborima, ali je to bilo nemoguće jer se nalazio u bekstvu, pa je izbor pao na Nikolu Milovića, komunistu koji se skoro vratio sa robije. Sava i Pavle su preko članova KPJ uputili pismo Nikoli Đurkoviću, u kome su ga pozvali da se vrati iz Makedonije, gde je službovao i kandiduje se na opštinskim izborima u Risnu. Opštinski izbori u Zetskoj banovini bili su održani 22. novembra 1936. godine i na njima su u Risnu u bokokotorskom i u Grahovu, u nikšićkom srezu pobedu odneli komunistički kandidati. Za predsednika opštine Risan bio je izabran Nikola Đurković, koji je na izborima osvojio 386 glasova, dok je njegov protivkandidat Petar Ćelović iz vladajuće Jugoslovenske radikalne zajednice imao 379 glasova. Za predsednika opštine Grahovo bio je izabran Ilija Milović, koji je sa 500 osvojenih glasova ubedljivo pobedio svog protivkandidata Stevana Bulajića, koji je imao svega 231 glas.

Spomenik Savi Kovačeviću u krugu Poljoprivrednog preduzeća „Sava Kovačević” u Vrbasu.

Nakon višemesečnog odmetništva Savin ugled kod naroda je naglo porastao, a posebno među članovima i simpatizerima Komunističke partije, pa je na Šestoj pokrajinskoj konferenciji KPJ za Crnu Goru, održanoj 29. i 30. juna 1937. godine u Kučima, bio izabran za člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju. Na čelu Pokrajinskog komiteta nalazio se Jovan Marinović, ali pošto je on održavao kontakt sa Petkom Miletićem, koji se nalazio u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, i od njega dobijao direktive i uputstva za rad, došlo je do neslaganja u Pokrajinskom komitetu. Tokom 1938. godine, Marinović je bio smenjen, a za novog sekretara Pokrajinskog komiteta je bio izabran Blažo Jovanović. Kao „profesionalni” partijski radnik, Sava je aktivno delovao — među seljacima, radeći na stvaranju seljačkog zadrugarstva, među radnicima, učestvujući u organizovanju radničkih štrajkova, ali je najveću pažnju posvetio radu na okupljanju omladine. Učestvovao je u organizovanju kulturno-umetničkih društava, kao i izvođenju priredbi na kojima su se okupljali seljaci, a posebno omladina. Na ovim priredbama su se prikazivali skečevi koji su imali zadatak da pokažu teške uslove života seljaka, pevale su se borbene pesme i recitovali stihovi socijalnih pesnika. Sava je jako voleo pesnika Aleksu Šantića, pa se često recitovala njegova pesma „O klasje moje”, a često je izvođena i predstava „Jazavac pred sudom”, književnika Petra Kočića, u kojoj je jednom prilikom igrao i Sava. Kako je KPJ širila svoj uticaj na učitelje, koji su radili u selima u okolini Grahova, ovakve priredbe su bile organizovane u osnovnim školama.

Tokom 1938. godine Sava je radio na stvaranju Radničko seljačke stranke, koja je bila osnovana maja 1938. i predstavljala legalan oblik rada tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije. Zajedno sa drugim opozicionim prvacima, nikšićki i grahovski komunisti su 11. septembra 1938. godine organizovali demonstracije protiv predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije Milana Stojadinovića, koji je tog dana prisustvovao proslavi godišnjice oslobođenja Nikšića i otvaranju železničke pruge Nikšić—Bileća. Više hiljada ljudi iz Nikšića i čitave okoline se okupilo i protestovalo na železničkoj stanici, na koju je Stojadinović došao vozom iz Trebinja. Sutradan nakon demonstracija Sava je bio uhapšen, zajedno sa još šestoricom komunista iz Grahova, ali su nakon nekoliko dana bili pušteni. Nakon završetka Španskog građanskog rata, početkom 1939. godine, borci Internacionalnih brigada su se našli u koncentracionim logorima u Francuskoj, a među njima su bila i trojica boraca iz Grahova — braća Veljko i Mirko Kovačević i Luka Vujačić. Kako bi se što bolje organizovalo slanje pomoći zatočenim interbrigadistima u Francuskoj, komunisti iz Grahova su se masovno učlanjivala u lokalnu organizaciju Crvenog krsta, što je rezultiralo preuzimanjem Uprave ove organizacije od strane komunista. Pored ovoga, u Grahovu je bila organizovana i organizacija „Seljačka samopomoć”, koja je nabavljala razne životne i poljoprivredne potrepštine i prodavala ih seljacima ispod tržišne cene, čime je bio osnažen uticaj KPJ na selo. Jula 1939. godine na padinama Orjena bio je organizovan veliki antifašistički skup omladine iz Grahova, Krivošija, Zubaca, Konavala, Herceg Novog i susednih delova Hercegovine.

Kao član Pokrajinskog komiteta, Sava je održavao veze sa partijskim rukovodstvima u Boki Kotorskoj, Nikšiću i Trebinju, a često je obilazio seoske partijske ćelije. Članovi komunističke omladinske organizacije u Trebinju uspeli su da se povežu sa nekoliko omladinaca koji su pohađali Podoficirsku školu u ovom gradu. Sava se ubrzo povezao sa njima i posećivao ih, predstavljajući se kao otac jednog od polaznika. Ubrzo nakon toga u Podoficirskoj školi je bio formiran aktiv KPJ, koji je bio povezan sa partijskom organizacijom u Trebinju. Jedan od polaznika imao je oca koji je radio u logoru u Bileći, koji su vlasti Kraljevine Jugoslavije organizovale januara 1940. godine radi izolovanja političkih zatvorenika, uglavnom komunista i antifašista. Preko njega su Sava i drugi komunisti dobijali informacije o stanju u logoru, a ponekad im je prenosio i partijsku poštu. Aprila 1940. godine Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru je doneo pogrešnu odluku i poveo kampanju protiv mobilizacije rezervista na vojnu vežbu. Tim povodom Sava je u Grahovu 8. maja održao govor oštro napadajući politiku Vlade Cvetković—Maček od poreza i skupoće do mobilisanja inokosnih seljaka. Žandarmi nisu uspeli da ga spreče u držanju govora, ali su ga uhapsili odmah potom. Istraga u nikšićkom zatvoru trajala je 20 dana, nakon čega je Sava sa drugim uhapšenim komunistima, među kojima je bio i njegov rođak Pavle Kovačević, prebačen u zatvor u Staroj Kanjiži. Jula 1940. godine pred Državnim sudom za zaštitu države Sava je priznao da je držao govor, ali je osporio da je rezerviste pozivao da se vrate kućama, pa je usled nedostatka dokaza bio pušten.

Početkom 1941. godine Mesni komitet KPJ za Grahovo imao je deset partijskih ćelija, sa oko 80 članova i kandidata za članove. Mesni komitet je imao 11 članova, a u Birou Mesnog komiteta je bilo pet članova. Organizacija Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ), je bila takođe sastavljena od 10 ćelija i imala je 66 članova, dok je simpatizera KPJ i SKOJ-a, sa kojima je partija sistematski radila, bilo oko 70. Za članove KPJ i SKOJ bili su održavani posebni idejno-politički kursevi, kao i kurs opšteg obrazovanja. Bio je organizovan masovni kulturni rad, pre svega preko čitaonica i kulturno-umetničkih društava i pevačkih sekcija. Postojalo je pevačko društvo „Svetozar Marković”, koje je 1922. godine organizovao Savin brat Nikola Kovačević, kao i dva sportska društva. Sva politička aktivnost u Grahovu bila je u velikoj meri moguća jer su vlast u grahovskoj opštini imali komunisti na čelu sa ilijom Milovićem, a od 9 članova Opštinskog odbora trojica su bili članovi KPJ, dok su ostali bili simpatizeri.

Pripreme za ustanak

Početkom 1941. godine kada je Vlada Cvetković—Maček sve više približavala Kraljevinu Jugoslaviju i pripremala njeno formalno stupanje u Trojni pakt, Sava Kovačević je u Grahovu i okolini narodu govorio o „izdajničkom” radu Vlade, ukazujući na opasnost od fašističke agresije. Sava je zastupao stavove KPJ, koja je u ovom periodu pozivala na borbu za odbranu zemlje i stvaranje saveza sa Sovjetskim Savezom, kao i zbijanje radničko—seljačkih masa u redove Narodnog fronta. Nakon vojnog puča od 27. marta 1941. godine, u kome je grupa oficira Jugoslovenske vojske zbacila Vladu i kneza-namesnika Pavla Karađorđevića, a na presto dovela maloletnog Petra II Karađorđevića, grahovska partijska organizacija je organizovala politički zbor podrške puču, koji je prerastao u masovnu manifestaciju. Nakon vojnog puča, otpočela je mobilizacija, ali Sava kao poznati komunista nije dobio poziv. Zajedno sa grupom od oko stotinu nemobilisanih mladića iz okoline Grahova, Sava se spremao da pođe na Cetinje, gde bi tražili da budu raspoređeni u vojne jedinice. Kako bi ga sprečili da ode na Cetinje, žandarmi su mu poslali poziv da se javi u jedinicu, a kada je došao u Grahovo oni su ga uhapsili. Plašeći se da će žandarmi iskoristiti novonastalo ratno stanje u državi i ubiti Savu, grupa komunista iz Grahova, predvođena predsednikom opštine Ilijom Milovićem, okupila se ispred žandarmerijske stanice tražeći da Sava bude oslobođen. Plašeći se velike mase sveta žandarmi su oslobodili Savu, koji je odmah po puštanju na slobodu održao borbeni govor okupljenima.

Spomenik „Poziv na ustanak” ispred nekadašnjeg muzeja „4. juli” u Beogradu

Brzi slom i kapitulacija Jugoslovenske vojske, polovinom aprila 1941. godine zahvatio je i Grahovo, pa su svu vlast u grahovskoj opštini preuzeli komunisti. Oni su upali u žandarmerijske stanice i zgrade finansijske kontrole u Grahovu i Vilusima i razoružali žandarme i finanse. Tada je spaljena sva žandarmerijska i opštinska arhiva, kao i sva dokumenta drugih ustanova koja bi poslužila okupatoru. Umesto stare opštinske uprave je bio izabran Odbor narodne pomoći, na čijem je čelu bio Pavle Kovačević. U toku maja 1941. partijsku organizaciju u Grahovu su posetili Radoje Dakić, član Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak i Milinko Đurović, instruktor Pokrajinskog komiteta za nikšićki i šavnički srez. Oni su održali sastanak sa Savom, Pavlom i Vojom Kovačevićem i Savom Vujačićem i upoznali ih sa zaključcima Majskog savetovanja CK KPJ, kao i zaključcima Pokrajinskog komiteta o formiranju vojnih komiteta koji će rukovoditi pripremom oružane borbe. Tada je pri Mesnom komitetu KPJ za Grahovo bio formiran Vojni komitet, na čijem se čelu nalazio Sava Kovačević. Ovaj komitet je odmah sproveo široku akciju na sakupljanju i skladištenju napuštenog naoružanja i vojne opreme. Prikupljeno naoružanje je noću odnošeno u nekoliko tajnih skloništa u Krnjoj Jeli, na Jabukovcu i na Grahovcu, a pojedinci su ga sklanjali kod svojih kuća. Takođe, pristupljeno je formiranju udarnih grupa, koje su ubrzo bile formirane u svim selima grahovske opštine. Bila je organizovana i obuka mlađih boraca, koja se odvijala ilegalno i njome je rukovodio Sava Kovačević. On je mladiće, koji nisu služili vojsku, učio rasklapanju i sklapanju puške, nišanjenju i okidanju, rukovanju bombom, uzimanjem zaklona i slično. Tek krajem maja 1941. godine, italijanske okupacione trupe iz Nikšića su došle u Grahovo i Viluse, gde su formirale karabinjerske stanice i na taj način uspostavile okupacionu vlast.

Početkom juna 1941. godine u Zagori je bila održana konferencija svih članova KPJ sa područja Grahova na kojoj su Sava i Pavle Kovačević govorili o političkoj situaciji i prisutne upoznali sa direktivama za pripremu ustanka. Nakon ovoga su bile održavane konferencije i zborovi po selima, a bio je organizovan i širi sastanak sa predstavnicima svih sela i većih bratstava, nakon čega je u Vojni komitet bilo uključeno nekoliko oficira i podoficira bivše Jugoslovenske vojske. Nakon masovnih zločina ustaša nad srpskim stanovništvom u istočnoj Hercegovini, a posebno u selima u okolini Trebinja, početkom juna srpski narod iz Lastve i Zubaca je napustio svoja sela i sklonio se u planine, pa se na Begovim koritima stvorio veliki zbeg. Kako su na ovom terenu postojale partijske organizacije, koje su bile u kontaktu sa mesnim komitetom iz Grahova, ubrzo je ovaj zbeg bio vojnički organizovan. U organizovanju osmatračnica, čiji je zadatak bio da motre na eventualni dolazak ustaša, posebno su se angažovali seljaci iz grahovskih pograničnih sela – Nudola, Zaslapa i Dolova. Kako bi uništio zbeg, jedan bataljon ustaške vojnice je noću 20/21. juna iznenada napao njegovu stražu. Nakon dobijanja vesti o ustaškom napadu, Mesni komitet za Grahovo je kao pomoć zbegu uputio jednu naoružanu grupu predvođenu Savom Kovačevićem i Ilijom Milovićem. On je uz pomoć grupe mladića iz Lastve pružio ustašama odlučan otpor, nakon čega su se ustaše morale povući. Sava je nakon toga održao sastanak sa članovima KPJ iz Lastve i reorganizovao seoske straže.

Trinaestojulski ustanak

Nakon vesti o napadu Trećeg rajha na Sovjetski Savez, 22. jun 1941. godine, istog dana u kući Jovana Kovačevića Brđa se okupila grupa članova KPJ, među kojima su bili Pavle i Sava Kovačević. Oni su tada bili veliki optimisti u pogledu vojne moći sovjetske Crvene armije i predviđali su brzu i sigurnu pobedu nad fašizmom. Nakon toga je bio održan sastanak Mesnog komiteta KPJ za Grahovo, na kome je doneta odluka da se otpočne sa širokom političkom pripremom naroda za ustanak, a da Vojni komitet pojača rad na obuci omladine. Takođe, tada je doneta odluka da svi članovi KPJ pređu u ilegalnost, kao i da svi koji su u mogućnosti napuste Grahovo i pređu na rad u okolna sela. Nekoliko dana kasnije 8. jula 1941. u Stijeni Piperskoj, kod Podgorice, u prisustvu delegata CK KPJ Milovana Đilasa je bio održan sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, na kome su članovim PK bili upoznati sa direktivom CK KPJ od 4. jula i na kome je doneta odluka da se odmah otpočnu oružane akcije i da postojeće udarne grupe stupe u dejstvo protiv italijanskih okupatora. Posle ovog sastanka, član Pokrajinskog komiteta i sekretar Okružnog komiteta KPJ za Nikšić Krsto Popivoda je u Riđanima 13. jula 1941. održao sastanak sa grupom komunista, među kojima je bio Sava Kovačević, i preneo im direktivu o oružanom ustanku. Sava je tada dobio zaduženje da ovu direktivu prenese grahovskoj, banjskoj i vučedolskoj partijskoj organizaciji, Mesnom komitetu KPJ za Herceg Novi, kao i partijskim rukovodiocima iz trebinjskog sreza. Takođe, Sava je bio određen da na širem području rukovodi oružanom borbom. Nakon povratka u Grahovo, on je na Bojanjem brdu 16. jula održao partijsko savetovanje, kome su između ostalog prisustvovali Nikola Đurović, Savo Ilić, Vlado Šegrt, Radovan Šakotić i dr. Pored prenošenja direktive Centralnog i Pokrajinskog komiteta, Sava je zahtevao da se odmah počne sa oružanom borbom, koja će u početku imati karakter manjih akcija i postepeno će prerastu u opštenarodni ustanak.

Partizanska spomenica 1941.

U toku priprema za ustanak, Vojni komitet za Grahovo, na čijem se čelu nalazio Sava Kovačević, formirao je šest udarnih četa koje su imalo od 30 do 40 boraca. Ove čete su imale komandire, a Sava je objedinjavao komandu nad svim četama. Sutradan nakon sastanka na Bojanjem brdu, ustaničke čete iz Grahova su pokidale sve telefonsko-telegrafske linije i porušile most u Strekavici, kao i puteve na više mesta čime su prekinuli komunikaciju od Grahova prema Risnu, Nikšiću i Lastvi, kao i komunikaciju između Vilusa i Bileće. Takođe, bio je prekinut i železnički saobraćaj na pruzi Nikšić—Bileća. Na ovaj način karabinjerske stanice u Grahovu i Vilusima su bile blokirane i odsečene od drugih italijanskih garnizona. Istog dana došlo je i do prvog sukoba ustaničkih četa iz Grahovskog sreza sa karabinjerima pod brdom Dervišom. Smatrajući da je raspoloženje naroda povoljno za borbu, Vojni komitet je počeo da razmatra mogućnost napada na karabinjerske posade u Grahovu. Ove planove na kratko je omela direktiva Pokrajinskog komiteta, da jedinice ostanu mobilne, ali da se ne pokreće opšti ustanak, koja je ubrzo povučena. Napad na Grahovo otpočeo je u zoru 22. jula i u njemu su učestvovale Gornjopoljska, Barska i Zagorsko—jabučka ustanička četa, kao i Nudolski vod iz Nudolsko—zaslapske čete, a napadom je rukovodio Sava Kovačević. Još ranije, u očekivanju napada, Italijani su se povukli iz žandarmerijske kasarne u zgradu osnovne škole, koja im je pružala više sigurnosti i povoljnije uslove za odbranu, jer se nalazila na brisanom prostoru. Pošto puščana vatra nije Italijanima nanela nikakve gubitke, a bombaši se nisu mogli upotrebiti, Sava je odlučio da u ovoj borbi upotrebi top „M 1916 Pito”, koji je ostao nakon kapitulacije Jugoslovenske vojske. Nakon što je iz Krivošija, gde je bio sklonjen, 24. jula donet partizanski top iz njega je opaljeno nekoliko hitaca na zgradu škole. Od ovih granata poginula su četvorica, a ranjena su sedmorica karabinjera, nakon čega se italijanska posada predala. Ovom prilikom zaplenjena je veća količina naoružanja, municije i druge vojne opreme, a zarobljeno je 57 neprijateljskih vojnika, kojima je Sava održao govor, nakon čega su u dve grupe upućeni ka Dubrovniku i Trebinju.

Oslobođenje Grahova povoljno se odrazilo na stanovništvo, koje je masovno počelo da pristupa ustaničkim četama, a sledeći cilj ustanika bilo je uništenje okupatorske posade u Vilusima. U međuvremenu je u Crnoj Gori ukinut civilni komesarijat, a sva vlast je predata generalu Pirciju Biroliju koji je angažovanjem snaga iz Albanije pokrenuo ofanzivu protiv ustaničkih snaga na pravcima Podgorica—Nikšić i Podgorica—Cetinje. Vojni komitet je u ovakvoj situaciji Barsku četu uputio u Krivošije, radi obezbeđenja od neprijateljskog napada iz pravca Boke kotorske, dok su se ostale čete koncentrisale oko Vilusa. Trećeg dana opsade, 28. jula, jake italijanske snage su uspele da uđu u blokirani Nikšić i krenu u pomoć garnizonu u Vilusima, a to su istovremeno učinile i jedinice iz Risna. Tada je došlo i do prvih sukoba među ustaničkim snagama, jer su neki u strahu od italijanske odmazde smatrali da borbu treba obustaviti. Mesni i Vojni komitet su 31. jula, zbog nemogućnosti da okupatoru pruže otpor, doneli odluku da se ustaničke čete raspuste i borci vrate kućama, a da se od članova KPJ i SKOJ, kao i istaknutijih boraca stvore gerilske grupe, koje će se povući u Bijelu goru. Zbog urušenih puteva na ionako teško prometnom terenu, italijanska motorizovana iz Nikšića je tek 2. avgusta ušla u Viluse, a kolona iz Risna je istog dana ušla u Grahovo. Usput su palili kuće, pljačkali i hapsili stanovništvo, koje je potom uzimano za taoce. Bile su sprovedene represivne mere i zahtevano je od stanovništva da preda oružje i otkrije imena organizatora ustanka. U teroru su se posebno istakle okupatorske jedinice u Grahovu, koje su se svetile za poraz i gubitke tokom ustanka.

Narodnooslobodilački rat

U jesen 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Crnu Goru i Boku ga je imenovao za komandanta Nikšićkog partizanskog odreda, koji je ubrzo narastao na deset bataljona. U jesen 1941. i zimu 1941/1942. godine, jedinice odreda su izvele niz uspešnih akcija na teritoriji Nikšića, Grahova, Vilusa, Crkvica i Herceg Novog. Nikšićki partizanski odred je tada razbio nekoliko italijanskih kolona, zarobio nekoliko stotina vojnika, zaplenio tenkove, topove, kamione i drugo naoružanje i opremu. Snagama Nikšićkog i Durmitorskog partizanskog odreda oslobođena je velika teritorija od Tare i Pive do Bokokotorskog zaliva, osim blokiranog Nikšića i gradova u Boki. Naročito teške, višemesečne borbe, uz velike neprijateljske gubitke, vođene su na sektoru Dragalj–Crkvice–Herceg Novi.

Istovremeno sa razvojem ustanka u Crnoj Gori, Sava je vojno-politički rad svojih jedinica usmerio i u istočnu Hercegovinu i prema Dubrovniku. Januara 1942. godine formiran je Operativni štab za Hercegovinu, na čijem se čelu nalazio Sava i koji je imao zadatak da koordinira borbe crnogorskih i hercegovačkih jedinica. Tada su se pod njegovom komandom našle snage jačine oko 20 bataljona, koje su delovale na prostoru od Ostroga do Dubrovnika i od Boke do Gacka. Delovi odreda su bili angažovani i u borbi s četnicima na području Kolašina i u Katunskoj nahiji. Sava je, februara 1942. učestvovao na Ostroškoj skupštini crnogorskih i bokeljskih rodoljuba, u manastiru Ostrog, u aprilu je imenovan za člana Glavnog štaba NOP odreda Crne Gore i Boke, a maja iste godine izabran je za člana Vrhovnog štaba NOP i DVJ.

U toku Treće neprijateljske ofanzive, jedinice Nikšićkog partizanskog odreda vodile su izuzetno teške borbe oko Nikšića i Grahova, u Boki i u Pivi. Aprilu 1942, u borbama u Župi nikšićkoj teško su poražene jake četničke snage pod komandom Baja Stanišića — to je bio prvi teži poraz četnika u Crnoj Gori. Nove poraze odred im je naneo u borbama na pravcu Nikšić–Piva. Pored rukovođenja odredom, kao zamenik komandanta Glavnog štaba rukovodio je povlačenjem Lovćenskog partizanskog odreda pravcem Trešnjevo–Grahovo–Banjani–Piva, kao i Zetskim partizanskim odredom, oko Nikšića i u Pivi.

Kada je 12. juna 1942. godine formirana Peta proleterska crnogorska udarna brigada, Sava je postao njen prvi komandant. Brigada je najpre bila glavna zaštitnica u borbama na tromeđi Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a potom je sa šireg prostora Zelengore štitila pohod Grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu i osiguravala zbeg naroda i bolnicu. Od 22. jula do 2. avgusta, zajedno s Hercegovačkim partizanskim odredom, Dragačevsko-čelebićkim bataljonom, bolnicom i zbegom, Peta brigada je izvela proboj od Drine do Prozora. U centralnoj i zapadnoj Bosni brigada je, od avgusta 1942. do januara 1943. godine, vodila borbe oko Prozora, Travnika, Jajca i dr.

U toku Četvrte neprijateljske ofanzive, Savina brigada je učestvovala u borbi za Prozor, borbi s tenkovima u Ostrošcu, napadu na Konjic, odbrani u dolini Neretve, koja je imala veliki značaj za spas ranjenika i opšti uspeh u bici na Neretvi. Posle prelaska Neretve, brigada je vodila teške borbe na levoj obali Neretve, za oslobođenje i odbranu Nevesinja, na Planoj, Javorku i Bioču. Sava je komandovao brigadom u oštrim borbama na pravcu Nikšić–Šavnik, na Komarnici i na Durmitoru, što je usporilo nadiranje višestruko jačih nemačko-italijanskih snaga u Petoj ofanzivi. Maja 1943. godine, kada su uvedeni prvi oficirski činovi u NOVJ, Nikola je dobio čin pukovnika.

U najtežem periodu Pete neprijateljske ofanzive, juna 1943. godine, Sava je postavljen za komandanta Treće udarne divizije. Diviziji je tada pao najteži zadatak — da bude zaštitnica Glavne operativne grupe, da štiti Centralnu bolnicu i izvrši proboj iz okruženja. U desetodnevnim borbama pod Savinom komandom, divizija se borila s neprijateljem koji je bio gotovo dvadeset puta brojniji, i učinila sve da spase ranjenike i izvrši druge zadatke. Činjeni su pokušaji da se nađe pogodna mogućnost za proboj. U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu, pod Maglićem, kod Borovna, na desnoj obali reka Sutjeske, odbijeni su snažni udari neprijatelja, spašena bolnica i napravljen pokušaj da se na levoj obali Sutjeske obrazuje mostobran. Dana 13. juna, glavne snage divizije su pošle u opšti napad na levoj obali Sutjeske — divizija je uspela da potisne neprijatelja, ali ne i da slomi njegov otpor na Košuru, padinama Ozrena, Lastve, Kazana. U najkritičnijem trenutku, Sava je odlučio da se novim jurišem izvrši proboj — s Pratećom četom i grupom kurira izbio je u prvi streljački stroj, zapovedio juriš, i pucajući iz puškomitraljeza, pošao napred i pao pokošen neprijateljevim rafalima.

Narodni heroj Jugoslavije

Odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ, 6. jula 1943. godine, proglašen je za narodnog heroja Jugoslavije, među prvim borcima NOV i POJ. Odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza odlikovan je Ordenom Kutuzova. U „Biltenu Vrhovnog štaba“ br 29–31 o proglašenju Save Kovačevića za narodnog heroja piše:

Na osnovu rješenja Vrhovnog štaba daje se naziv narodnog heroja drugu Savi Kovačeviću, komandantu V crnogorske NOU brigade, koji je poginuo junačkom smrću juna mjeseca 1943 g., kod Vrbnice jurišajući na čelu svojih boraca na neprijateljske bunkere pri probijanju neprijateljskog obruča. Slava velikom crnogorskom junaku drugu Savi Kovačeviću!

U toku Narodnooslobodilačke borbe — 13. juna 1943, zajedno sa Savom, poginuli su njegov otac Blagoje (1867—1943), brat Janko (1903—1943) i bratić Dragan (1928—1943), koji je bio Savin kurir. Savin rođeni brat Nikola (1890—1964) bio je poznati revolucionar, a njegov sin Mitar (1916—1979) takođe je proglašen za narodnog heroja.

Po njemu je nazvana OŠ „Sava Kovačević” Mihajlovac.

Što to huči Sutjeska

Skraja Bosne i mora, zna ga zemlja sva svud se slavom pročuo komandant Sava. Vodio je brigade preko polja, gora, razgonio je bande mrskih zlotvora. Hej-haj, hej-haj komandant Sava. Huči, teče Sutjeska, pliva krv po njoj, divizija Savina bije ljuti boj.

   — iz pesme Što to huči Sutjeska
Puniše Perovića

Herojstvo i pogibija Save Kovačevića opevano je u mnogim pesmama, od kojih je najpoznatija Što to huči Sutjeska, poznata i kao Komandant Sava. Ova pesma nastala je još u toku Narodnooslobodilačkog rata, oktobra 1943. godine. U Glavni štab NOV i PO Crne Gore, koji se nalazio u Gornjem Polju, kod Nikšića, tada su došla dvojica Rusa — Ljev i Nikolaj, bivši oficiri Crvene armije. Tokom boravka u Glavnom štabu, oni su pevali ruske revolucionarne pesme, među kojima Po dolinama i gorama (rus. По долинам и по взгорьям) i Pesmu o Ščorsu (rus. Песня о Щорсе). Pesma o crvenom komandiru Nikolaju Ščorsu (1895—1919), posebno se svidela Puniši Peroviću, književniku i rukovodiocu Agitpropa Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku. Želeći još ranije da ovekoveči herojstvo Save Kovačevića, sa kojim se upoznao 1941. u Lastvi, a kasnije sa njim sarađivao u Petoj proleterskoj brigadi, Puniša je na melodiju ove pesme napisao reči. Jedna kulturno-prosvetna omladinska grupa je pesmu odmah uvežbala i počela da je izvodi na skupovima pred vojnim jedinicama, pa je pesma brzo postala popularna. Iako je Perović pesmu objavio u listu Narodna borba, koji je izlazio u oslobođenom Kolašinu, ona je zbog velike popularnosti tretirana kao narodna pesma.

Nakon rata, melodiju pesme su obrađivali poznati jugoslovenski kompozitori Oskar Danon, Krešimir Baranović, Nikola Hercigonja i dr. Velikoj popularnosti pesme doprineli su izvođači Miroslav Čangalović i Nena Ivošević. Verzija pesme koju je otpevala Nena Ivošević, pod nazivom Komandant Sava, snimljena je 1973. povodom tridesetogodišnjice bitke na Sutjesci.

Galerija

• 
  Sava Kovačević, 1942.
• 
  Sava i Vojin Popović, 1942.
• 
  Sava na sahrani Petra Ćetkovića, 1943.
• 
  Sava Kovačević i Veselin Masleša, 1943.
• 
  Spomenik Save Kovačevića u Spomen-parku Ustanka i Revolucije kod Grahova
• 
  Tabla u bivšoj Ulici Save Kovačevića (sada Mileševska) u Beogradu
• 
  Spomenik u Savinom Selu, kod Vrbasa
• 
  Spomenik Draganu Kovačeviću, Savinom sestriću i kuriru
• 
  Spomen-muzej na Sutjesci
• 
  Ljuba Tadić u ulozi Save Kovačevića u filmu Sutjeska iz 1973.
• 
  Nemački pištolj Luger P 08 Parabellum 9 mm kakav je koristio Sava Kovačević
• 
  Partizanska spomenica 1941.
• 
  Orden narodnog heroja
• 
  Orden Kutuzova prvog reda

Vidite još

• Mitar Kovačević
• Dragan Kovačević
• Nikola Kovačević
• Sava Kovačević (Zemun)

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949. 
• Đurašković, Đuro; Prnjat, Branko (1961). Komandant Sava. Beograd: Narodna knjiga. 
• Ustanak naroda Jugoslavije 1941. tom IV. Beograd: Vojno izdavački zavod JNA „Vojno delo”. 1964. 
• Đurašković, Đuro (1965). Nikola Kovačević. Beograd: Rad. 
• Vukmanović, Svetozar Tempo (1971). Revolucija koja teče — memoari tom I. Beograd: Komunist. 
• Vojna enciklopedija tom IV. Beograd. 1972. 
• Matović, Ivo (1973). Sava Kovačević — crveno znamenje Sutjeske. Gornji Milanovac: Dečje novine. 
• Hronologija Radničkog pokreta i SKJ 1919—1979 tom II. Beograd: „Institut za savremenu istoriju“. 1980. 
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945 tom I. Beograd: „Narodna knjiga”. 1980. 
• Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1982. 
• Tadić, Aleksandar (1985). Majke heroja pričaju. Vinkovci: Iskra. 
• Đilas, Milovan (1990). Revolucionarni rat. Beograd: Književne novine. 
• Kučan, Viktor (1978). Sutjeska, dolina heroja. Ljubljana: Partizanska knjiga. 

Spoljašnje veze

• „Prvomajski juriši”. www.yugopapir.com. c. 1968. 
• „Što to huči Sutjeska”. www.yugopapir.com. c. 1973. 
• „Moj stric Sava Kovačević”. www.yugopapir.com. c. 1983. 
• „Rđe zamnom”. politikin-zabavnik.rs. c. 2016. 
• „Spomen-obilježje Savi Kovačeviću komandantu Treće divizije”. www.cnj.it. n.d. 
• „Pero Tomov”. blog.b92.net. 18. 6. 2009.