Manastir Svetih Sergija i Vakha na Bojani

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Položaj manastira i istoimenog trga u odnosu na okolna srednjovekovna mesta

Manastir Svetih Sergija i Vakha na Bojani je bivši pravoslavni manastir, koji se nalazio na levoj obali reke Bojane, u blizini stare srpske prestonice Skadra. Potiče iz srednjeg veka, kada je šira oblast oko manastira pripadala tadašnjem srpskom primorju, a zapustelo svetosergijevsko manastirište se danas nalazi na pograničnom području Albanije prema Crnoj Gori.[1]

Manastir je bio podignut najverovatnije u 10. ili 11. veku, kada je ta oblast bila pod jurisdikcijom pravoslavne Dračke mitropolije, a kasnije je prešao u ruke benediktinaca. U manastirskoj crkvi su, prema navodima poznog Letopisa popa Dukljanina, bili sahranjeni prvi srpski kraljevi, Mihajlo (oko 1050-1081) i Bodin (1081-1101), kao i neki od njihovih potomaka.[2]

Manastir su obnavljali i kasniji srpski vladari, kraljica Jelena (oko 1288-1290) i kralj Milutin (1318). Jedno vreme je u njemu je bilo i sedište skadarskog biskupa. Osmanlije su ga razorili krajem 16. veka. Ostaci manastira nisu arheološki istraživani, a delimično su uništeni usled erozije koju izaziva reka Bojana.[3][1]

Oko utvrđenog manastira, razvio se trg Sveti Srđ koji je, u doba srpskih država, bio značajno trgovačko mesto, zahvaljujući monopolu u trgovini solju[a] i specifičnom položaju. [b]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Ostaci manastira Svetih Sergija i Vakha

Predanja vezuju postanak manastira za cara Justinijana I (527—565),[1] ali u nauci se smatra da najverovatnije nastao tek u 10. ili 11. veku.[3]

Manastir je podignut na prostoru na kome su se vekovima ukrštali uticaji istočnog i zapadnog hrišćanstva. Iako tačno vreme osnivanja nije poznato, izbor svetitelja ukazuje na istočno (pravoslavno) poreklo manastira, a tome u prilog idu i tadašnje istorijske okolnosti.

Krajem 10. i početkom 11. vieka, uporedo sa širenjem vizantijske Dračke teme na čitavu skadarsku oblast, proširila se i nadležnost pravoslavne Dračke mitropolije, koja je na tom području imala nekoliko episkopija (Duklja, Bar, Skadar, Drivast, Pilot, Lješ).[4]

Pošto je manastir nastao usred oblasti koja je u to vreme bila premrežena pravoslavnim episkopijama, njegovo pravoslavno poreklo je izvesno, a tome u prilog ide i postojanje drugog naziva za grad Skadar, koji se tokom srednjeg veka nazivao i Rosaf, tako da se stara skadarska tvrđava i danas naziva Rozafa. Ti nazivi svedoče o lokalnom poštovanju svetih mučenika Sergija i Vakha, koji su postradali u sirijskom gradu zvanom Resafa, a taj naziv se zajedno sa širenjem njihovog kulta preneo i na Skadar.[5]

Pozni Letopis Popa Dukljanina navodi manastir kao grobnu crkva istorijski poznatih kraljeva iz porodice Vojislavljevića, Mihajla i njegovog sina Bodina, čija se prestonica nalazila u Skadru, kao i njihovih potomaka, Vladimira i Gradihne. Upravo u to vreme, tokom 11. ili 12. veka, manastir je prešao u ruke benediktinaca, ali okonosti tog preuzimanja nisu poznate.

Oko 1185. godine, srpski veliki župan Stefan Nemanja je proterao vizanstijsku vlast iz primorskih oblasti i gradova. Uporedo sa oslobođenjem Duklje i Kotora, Nemanja je zauzeo i južne gradove: Bar, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Sard i Danj, tako da se i manastir od tada nalazio u sastavu države Nemanjića.[6]

Za vreme vladavine Nemanjinog sina Vukana, koji je nosio titlu kralja Dalmacije i Duklje, na tim prostorima je ozvaničeno postojanje Barske nadbiskupije (1199), što je doprinelo jačanju rimokatolicizma u primorskim oblastima.[7]

U cilju očuvanja pravoslavlja na tim prostorima, prvi srpski arhiepiskop sveti Sava je 1219. godine, nakon dobijanja crkvene autokefalnosti, odlučio da se za primorske oblasti ustanovi nova Zetska episkopija.[8]

Nije poznato kada je i kako stradala manastirska crkva, ali se zna da ju je između 1288. i 1290. godine[v] obnavljala srpska kraljica Jelena, sa sinovima Dragutinom (1276—1282) i Milutinom (1282—1321), o čemu svedoči uklesani natpis na zapadnom portalu crkve. Novu, temeljnu obnovu, izveo je 1318. godine kralj Milutin.[1]

Posle smrti srpskog cara Dušana Silnog (kralj 1331—1346, car 1346—1355), oblast oko Skadra se našla pod kontrolom vlastelina Žarka, da bi početkom sedme decenije XIV veka postala deo oblasti Balšića. Kratak period osmanske vlasti (1392—1395) prekinuo je Đurađ II (1385—1403) koji je uspeo da povrati Skadar, Sveti Srđ i Drivast.

Dok je Sveti Srđ bio pod vlašću srpskih vladara, kao i drugi manastiri i opatije u istom kraju, uživao je velike povlastice.[9]

On je sklopio sporazum sa Mlečanima i predao im ove gradove na čuvanje u zamenu za godišnju rentu od 1000 dukata i vojnu pomoć, u slučaju napada Osmanlija. Njegov sin, Balša III (1403—1421) vodio je oko ovih gradova dva rata protiv Mlečana (Prvi i Drugi skadarski rat), a borbe je okončao tek njegov ujak Stefan Lazarević (knez 1389—1402, despot 1402—1427) mirom sklopljenim u Svetom Srđu 12. avgusta 1423. godine, koji je doveo do konačnog mira, zaključenog u Vučitrnu 1426. godine. Tokom ovih sukoba, Sveti Srđ je imao značajnu stratešku ulogu za Mlečane u snabdevanju Skadra i okolnih mesta, što je potvrdio i prilikom obnove sukoba 1448. godine.[1]

Prva osmanska opsada Skadra odigrala se 1474. godine i tada je Sveti Srđ, korišćen kao glavna baza za mletačke kontra-udare.[1] Nova opsada, koju je predvodio lično sultan Mehmed II (1451—1481) 1478. godine, okončala se mirom 24. januara 1479. godine, kojim su Skadar i gradovi oko njega, uključujući i Sveti Srđ, predati Osmanlijama.

Posle pada Skadra i pretvaranja gradske saborne crkve u džamiju, sedište skadarskog episkopa postao je manastir Svetih Sergija i Vakha, koji su krajem XVI veka opustošile i razrušile Osmanlije.

Privilegije u doba srpskih država[uredi | uredi izvor]

Manastir je, u doba srpske države, uživao značajne povlastice. Njemu je pripadao prihod od plovidbe Bojanom (oko 2 dukata godišnje), zatim 4 solida od svake dubrovačke lađe koja je pristala u Svetom Srđu, a posedovao je i svoje ribnjake. Posle dolaska Mlečana, ove povlastice su mu ukinute, a ribnjaci su oko 1405. godine porušeni.[1]

Ostaci crkve[uredi | uredi izvor]

Ruševine crkve nekadašnjeg manastira, očuvane su samo delimično, pošto je reka Bojana odnela njen oltarski deo i dobar deo naosa.[3] Na osnovu njenih ostataka, moguće je, u opštim crtama rekonstruisati nekadašnji izgled.

Imala je osnovu trobrodne bazilike, dužine 20 m, pokrivene dvoslivnim krovom. Uz nju se nalazio i visoki zvonik, koji je još uvek postojao 1686. godine.[1] Napravljena je naizmeničnim redovima kamena i opeke, između kojih su tanki slojevi maltera. Ovakvo ređanje se razlikuje od vizantijskog kombinovanja kamena i opeke, uobičajenog za spomenike Vardarskog i Moravskog stila i karakteristično je za arhitekturu juga današnje Italije tj. prostora nekadašnjih normanskih država. Pored toga, u njenoj arhitekturi primetne su „primese gotike cistercistkog porekla“.[1]

Na crkvi su pronađene ploče sa uklesanim natpisima o obnovama koje su izveli kraljica Jelena sa sinovima (na zapadnom portalu) i kralj Milutin.[3]

Ivan Jastrebov o ovoj crkvi[uredi | uredi izvor]

Kameni natpis

Ivan Jastrebov je pisao o ovoj staroj crkvi. Šime Ljubić je pisao da je vladika skadarski Borči obišavši celo svoje vladičanstvo našao da je to najlepša crkva u celoj Albaniji. U vreme Jastrebova od nje su ostali samo zidovi. Svodovi i kupole su pali davno. Oltar se sa severne strane srušio u reku Bojanu koja protiče kraj same crkve i neprekidno joj potkopava svodove. Crkva je velika: 30 koraka u dužinu i 20 u širinu. Visina je oko 10 hvati. Oko crkve je dobra šuma sa imanjima Turaka (muslimana) i latina (katolika). Danijele Farlati piše da je u njegovo vreme oko te crkve bilo dosta pravoslavnih koje je skadarski biskup Dominik revnosno prevodio u katolicizam, o čemu se latinska propaganda u 17. veku veoma brinula. Unutrašnjst hrama je živopisana kao i 6 kvadratnih stubova hrama. Živopis je po Jastrebovu čisto srpski. Svi sveci su oslikani u istoj odeći kao u manastirima Visoki Dečani, Pećka patrijaršija i Gračanica. Na beloj pozadini su oslikani ili krstovi crvene ili plave boje, ili su pak na plavoj pozadini krstovi bele i crvene boje. Sačuvana su dva natpisa. Iznad zapadnih vrata hrama, sačuvao se natpis: In nomine Dui amen. Eximiae virginis filii anno M... (oštećeno) XVIII magnificus dnus snus Urosius divina gratia Rassiae rex illustris magnifici regis Urossi nat Gominae que Helenae reginae edificavit hauc ecclesiam in honorem ss. martyrum Sergi et Bachia fundamentis usque ad finem assistende abate Petro Dochne scutarensi. S leve strane vrata na kamenu je uklesan sledeći natpis: Memento Due famulae Helenae regina Serviae, Diocleae, Albaniae, Chilmiae, Dalmatiae et martimane regionis quae una cum filis suis regibus Urosio et Stefano de novo edivicavit istam ecclesiam ad honorem B.B.Martyrium Sergii et Bachi ad finem usque complevit, uno dui M ++ (oštećeno) XVIII. Na oba natpisa cifre su oštećene. Danijele Farlati je godine ispravio tako da je kod njega u prvom natpisu 1288. g., a u drugom 1290. Nema sumnje da je kralj Uroš podigao (obnovio) ovu crkvu zajedno sa suprugom kraljicom Jelenom, 1268. g. 1288. kraljica je sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom, srpskim kraljevima, ponovo popravila i ukrasila crkvu. Mnogo godina pre njih je postojala ta crkva. Oni su je samo podigli-uvećali i obnovili na mestu stare, koja je tu bila još za vreme dukljanskog kralja Mihaila (1046-1081). Tu je Mihailo i sahranjen kao i njegov sin Konstantin Bodin, pored njega. Tu su bili sahranjeni i Jovan Vladimir, Dobroslav, koga su otrovale pristalice Vladimira misleći da ga je on otrovao, a on je tu bio monah do kraja života. Tu je sahranjen i kralj Draginja (1128-1138). Kod manastira su bile trgovine raznih gradova. I Drivastanci imali svoje dućane. Kod manastira je u stara vremena bila carina. Sveti Srđ na Bojani u Zeti je bio poznat i po tome što su srpski kraljevi od prihoda ovog manastira davali drugim mestima. Tako je srpska kraljica Jelena Anđel, Uroševa supruga, u svojoj povelji navela: ot trga sveto-srćskago r (100) perper monastiru Sv. Nikole u Vranjini.[10] Milutinvom Hrisovuljom bilo je darovano vranjinskom manastiru ot trga svetago Sergija vsako godišče r (100) perper u novcu ili stvarima.[11] I Stefan Uroš III Dečanski je priložio crkvi Sv. Uspenja u Prizrenu 80 pudova soli ou svetago srgija prihoda. To mesto je imalo veliki značaj zbog položaja na reci, kojom su iz Jadranskog mora za Skadar prolazili trgovački brodovi, pa su između srpskog kralja i Mletačke republike u tom pogledu postojali traktati. Kada se odnos Srba i Mlečana pogoršao, bilo je i tenzija u ovom kraju u vidu gradnje tvrđava sa obe strane, a u vremenima primirja jedni i drugi su bili u obavezi da unište svoja utvrđenja. Od kada je Bojana bila potpuno pod Mlečanima i ova crkva je osiromašila. Mletački katolički fanatici su je opljačkali i zapalili pa se kupola obrušila. Mlečani nisu imali vremena da je pokatoliče jer su se morali povlačiti pred Turcima. Pravoslavci, koji su obnovili odlaske u tu crkvu radi parastosa na grobovima svojih kraljeva, ubrzo su ostali i bez te utehe. Turci su uništavali tragove tih spomenika. Kada je u 17. veku ojačao progon katolika, pravoslavni su opet nastavili da dolaze u svoju crkvu. Pokatoličeni pravoslavci su crkvu smatrali svojom jer su se u njoj molili oni i njihovi preci. Latinski fratri su ovu crkvu Sv. Sergija i Vakha, bez obzira na natpis, prozvali crkva Santa Veneranda. Kasnije i pravoslavni i katolici gube interesovanje za ovu crkvu. Bojana vremenom ruši hram. U doba Jastrebova je i deo oltara pao i on predviđa da će uskoro pasti i zidovi i žali što će vremenom propasti ovaj spomenik srpske slave. Taj kraj su obeležili sukobi Romeja i Srba, kasnije Turaka i Mlečana. Škrelji su zimi silazili sa svojim stadima do Bojane i ovog manastira. [12]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Trg je bio jedan od 4 mesta u nemanjićkoj državi, između Bojane i Neretve, sa kojih je bio dozvoljen uvoz soli.
  2. ^ Manastir i trg su se nalazili na 18 milja od ušća reke i 6 milja od samog prestonog Skadra, na mestu do koga je Bojana bila plovna, zbog čega se na njemu obavljao utovar i istovar robe.
  3. ^ Natpis je oštećen na mestu gde se nalazi godina, pa se on dvojako tumači kao 1288. ili 1290

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z Mišić 2010.
  2. ^ Kunčer 2009, str. 160-161, 168-169, 172-173, 180-181.
  3. ^ a b v g Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd. 
  4. ^ Komatina 2016, str. 68-73.
  5. ^ Deroko 1928, str. 128-151.
  6. ^ Kalić 1981b, str. 252-254.
  7. ^ Komatina 2016, str. 221-226.
  8. ^ Bogdanović 1981, str. 315—327.
  9. ^ Spremić, Momčilo (2005). Prekinut uspon: srpske zemlje u poznom srednjem veku. Beograd: Zavod za udžbenika i nastavna sredstva. str. 159. 
  10. ^ Jastrebov 2020, str. 216.
  11. ^ Jastrebov 2020, str. 219.
  12. ^ Jastrebov, Ivan (2018). Stara Srbija i Albanija, pp. 329. - 334. Beograd: Službeni glasnik. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Манастир_Светих_Сергија_и_Вакха_на_Бојани&oldid=27557942”