Svrljiško-nišavski partizanski odred

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Svrljiško-nišavski partizanski odred
Postojanje15. septembar 1941 — oktobar 1942.
Mesto formiranja:
Jezerske pojate kod Sokobanje
DeoSocijalistička Federativna Republika Jugoslavija Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Komandanti
KomandantRadoje Vujošević Rista, Vasilije Anćelković Albanac
Politički komesarJovan M, Danilo Prica Bora

Svrljiško-nišavski partizanski odred osnovan je 15. septembra 1941. godine na Jezerskim pojatama (kod Sokobanje) od 30 boraca Ozrenskog NOP odreda, čije su baze bile na Svrljiškim planinama.[1]

Prilike u Jugoslaviji koje su prethodile osnivanju odreda[uredi | uredi izvor]

Posle sloma Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine vlada Nemačke dozvolila je fašističkoj vladi Bugarske da pripoji deo istočne i jugoistočne Srbije, koji je obuhvatao pirotski i vranjski okrug i deo izmeću reke Timoka i granice kod Zaječara. Prenoseći uputstva ministra spoljnih poslova Nemačke, Generalštab Vrhovne komande Vermahta obavestio je 11. maja 1941. godine bugarsku komandu da može okupirati teritoriju Srbije do linije: Kalna (2 km zapadno)—Pirot (10 km zapadno)—selo Ponor— —Babušnica—Vranje. Sva pomenuta mesta pripadala su Bugarskoj.[2] Sem toga, bugarska vojska je juna iste godine preuzela obezbećenje železničke pruge Niš—Pirot i Niš—Skoplje.

Niš kao jedan od glavnih saobraćajnih čvorova na Balkanskom poluostrvu i kao administrativno-politički, privredni i kulturni centar istočne i jugoistočne Srbije odrećen je u sklopu okupacionog sistema za sedište Oblasne vojnoupravne komande — Feldkomandanture ( 809. Ona je pod svojom komandom imala okružne vojnoupravne komande — Krajskoman- danture (Kge1zkottaps1ap1;ig) 857 u Zaječaru i u Leskovcu sa komandama mesta — Ortskomandanturama u Negotinu, Beloj Palanci, Vlasotincima, Prokuplju i Kuršumliji.[3]

Poziv KPJ za ustanak naišao je na odobravanje naroda niškog okruga, a posebno na raspoloženje za borbu protiv okupatora koje je ispoljila radnička omladina. Ovo je omogućilo OK KPJ Niša da već 2. avgusta 1941. godine, na planini Ozren kod Aleksinca, formira Ozrenski narodnooslobodilački partizanski odred, a sutradan i Toplički partizanski odred u Ajdanovcu na padinama Jastrepca.[4] Za nepun mesec i po dana nakon stvaranja Ozrenski partizanski odred je narastao na preko 110 boraca. U neknm selima formirao je i mesne partizanske desetine.[5]

Osnivanje i aktivnosti odreda do njegovog rasformiranja[uredi | uredi izvor]

Zona odgovornosti Svrljiško-nišavskog NOP odreda na karti Partizanskih odreda iz 1941.

U takvim uslovima 15. septembra 1941. godine kod Jezerskih pojata, najužnim padinama planine Device — srez svrljiški, formiran je Svrljiško-nišavski narodnooslobodilački partizanski odred od 30 boraca Ozrenskog NOP odreda. Odredu je dodeljeno operativno područje istočno od Niša uz Nišavu s jedne i druge strane, sve do bugarske stare granice iza Pirota.

Njegovom osnovanju i naoružavanju, avgusta 1941. godine prethodila je akcija Skojevske organizacije železničke radionice u Nišu, kojoj je nakon otvaranja vagona na železničkoj stanici u Nišu otela nekoliko pušaka. Potom su prve veće količine oružja (13 pušaka i 6 puškomitraljeza), municije, sanitetskog materijala, odeće i obuće za potrebe osnivanja Svrljiško-niškavskog partizanskog odreda stizale vezam a Momčila Borćevića preko Gnjilana, Suvodola i Klisure do Bele Palanke i preko Klisure, Bukurevca, Donjeg i Gornjeg Rinja do ispod Zelenog Vrha, gde je na Golanjskim pojatama bila baza Svrljiško-Nišavskog partizanskog odreda, te vezama Predraga Boškovića preko Bele Vode i Resnika do Zaplanja. Mnogi omladinci bili su naoružači i spremni da svakog časa krenu u Odred.

Svrljiško-nišavski odred se preko Svrljiških planina i reke Nišave ubrzo nakon osnivanja prebacio u Zaplanje, gde je 23. septembra kod sela Donjeg Dušnika napao nemački poterni odred (artiljerijski divizion).[6]

U fazi rasplamsavanja oružane borbe s kraja 1941. godine, četnički odredi Koste Milovanovića Pećanca odbili su poziv KPJ i partizanskih odreda za zajedničku borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika. Stavljajući se na raspolaganje Nemcima i Nedićevoj vladi. U takvoj situaciji Ozrenski, Svrljiško-nišavski i Knjaževačko-boljevački partizanski odred su, prema direktivi OK KPJ Niša i Zaječara, sredinom oktobra 1941. pristupili razoružavanju Pećančevih četnika i do kraja novembra likvidirali su: Ozrenski, Svrljiški, Sićevački, Paraćinski i Visočki četnički odred i još nekoliko manjih četničkih grupa po selima. U partizanske redove je tada dobrovoljno stupilo desetak dotadašnjih četnika. Ostaci Nedićevih žandarma i deo četnika povukli su se u veće garnizone koje je držao okupator.

Kako su od početka ustanka pa do pred kraj novembra 1941. godine partizanski odredi OK Niša postigli veliki usieh u borbi protiv okupatora i domaćih izdajniika: stvorena je velika slobodna teritorija na prostoru severno od Nišave. U oko 80% seoskih opština je potpuno paralisan rad opštinske kvaslinške vlasti, a umesto njih u nekim selima formirani su prvi narodnooslobodilački odbori (NOO) i mesne partizanske desetine u kojima se nalazilo preko 200 boraca. Prilivom novog ljudstva odredi su narasli: Ozrenski na 104 borca i Svrljiško-nišavski na oko 130 boraca, dok je na terenu radilo preko 20 partijsko-političkih radnika. U Svrljiškim planinama na Zelenom vrhu formirana je partizanska baza gde je sklonjeno zaplenjeno oružje, municija, eksploziv i drugi ratni materijal

Nakon što je 27. novembra 1941. godine Ozrenski partizanski odred kod sela Jošanice (sokobanjski srez) doživeo težak poraz u borbi sa pripadnicima odreda iz sastava Srpske dobrovoljačke komande, (Ljotićev „Zbor”) izgubivši pri tome 39 boraca meću kojima i štab odreda,[7] slična sudbina zadesila je 12. decembra, Svrljišku partizansku četu Svrljiško-nišavskog odreda u borbi protiv Nemaca i četnika kod sela Krente, zaglavski srez, koja je takođe izgubila 10 boraca sa dr Milenkom Hadžićem, lekarom iz Svrljiga, i četiri člana KPJ.[8]

Svrljiško-nišavski i Knjaževačko-boljevački partizanski odred zatekli su se početkom 1942. godine u bazi na Svrljiškim planinama u rejonu Zeleni vrh, a zatim se prebacili na područje Gornji i Donji Rinj, srez belopalanački, gde su 15. i 16. januara održali partijsku konferenciju i konferenciju SKOJ-a. Posle konferencije glavnina Svrljiško-nišavskog odreda (štab odreda i 2. četa) i Knjaževačko-boljevački partizanski odred prebacili su se 23/24. januara 1942. na levu obalu Nišave i preko belopalanačkog sreza otišli u Zaplanje. Tamo su uspostavili vezu s Babičkim partizanskim odredom. Štabovi odreda su se dogovorili da Svrljiško-nišavski odred posedne područje Suve planine, sa sedištem u Velikom Krčimiru, sa zadatkom da zatvara pravce iz doline Nišave, a Babički odred šire područje planine Babičke gore i Kruševice i zatvori pravce iz doline Južne Morave.[9]

Tako je u to vreme stvorena slobodna teritorija izmeću Južne Morave i Nišave na kojoj je počela da funkcioniše narodnooslobodilačka vlast sa svim svojim organima.

Nemačka komanda Jugoistoka, bojeći se da u proleće 1942. godine ne dođe do opšteg ustanka u Srbiji, preduzela je mere za uništenje partizanskih odreda na prostoru južno od Nišave i zapadno od Južne Morave.[10] Za izvršenje ovog zadatka angažovala je jače bugarske snage, dobrovoljačke odrede i četničke odrede Koste Pećanca.[11] Napad na slobodnu teritoriju Zaplanja i Babičke gore iz pravca Vlasotinca, Leskovca. Niša i Bele Palanke počeo je 21. februara 1941. godine. Posle dvonedeljnih žestokih borbi, uz obostrane teške gubitke, Knjaževačko-boljevački, a zatim i glavnina Svrljiško-nišavskog partizanskog odreda prebacili su se na Svrljnške planine, dok se Babički partizanski odred povukao u Crnu Travu i delom u Toplicu.[12]

Posle povlačenja iz Zaplanja preko Nišave 14. marta u rejonu sela Kopajkošare zapadno od Svrljiga ponovo su se sastali Ozrenski, Svrljiško-nišavski i Knjaževačko-boljevački partizanski odredi. Ukupno je bilo oko 300 boraca. Odmah su preduzeli napad na četničke i ljotićevske dobrovoljačke odrede, a 24. marta napali su garnizon Srpske državne straže u Ražnju.[13] Te akcije, kao i druge u aprilu i maju, ozbiljno su zabrinule Nemce.[14] Zbog toga je, prema naređenju nemačke komande Jugoistoka, 25. juna bugarska 21. pešadijska divizija preduzela napad na pomenute partizanske odrede na prostoru severno od reke Nišave s ciljem da ih potisne ka bugarskim posadama u dolini Nišave i tu uništi. Mećutim, partizanski odredi su se blagovremeno izvukli iz ugroženog područja, pa su Bugari, ozlojećeni neuspehom, počinili teške zločine nad nevinim narodom u sokobanjskom, knjaževačkom, svrljiškom i jednom delu belopalanačkog sreza.

Ubacivanjem špijuna na teren i vrbovanje bivših četnika i pročetničkih elemenata za borbu protiv NOP-a, neprijatelj je uspeo da u maju i junu 1942. godine prevarom ubije nekoliko rukovodilaca u svrljiškom kraju, a među njima i komandant Svrljiško-nišavskog odreda Radoje Vujošević Ristu. Ubrzo zatim su pod neposrednim rukovodstvom Milana Aćimovića, ministra unutrašnjih poslova Nedićeve vlade, 12. jula usledile nove akcije protiv partizanskih odreda na području OK KPJ Niša i Zaječara. Oko 2.000 pripadnika ljotićevog „Zbora” i odreda SDS preduzelo je napad u dva pravca: prema Svrljiškim planinama protiv Svrljiško-nišavskog odreda i prema Ozrenu protiv Ozrenskog partizanskog odreda.

Svrljiško-nišavski odred, jačine oko 100 boraca, 12. jula našao se u rejonu sela Lalinci — zapadno od Svrljiga. Pošto je u ovom rejonu ostavio 13 svojih boraca sa političkim komesarom odreda Danilom Pricom Borom, štab odreda je 14. jula uputio 2. četu (36 boraca) preko Zelenog vrha na pirotski teren, dok se on sa 1. četom (60 boraca) prebacio na levu obalu Nišave, u belopalanački srez, gde je 17. jula razbio četnički gorski štab niškog centra pokreta DM kod sela Kosmovca.[15]

Neobavešten dovoljno o stanju na desnoj obali Nišave, štab odreda se nesmotreno sa 1. četom 24. jula vratio na Svrljiške planine, gde su na Zelenom vrhu upali u neprijateljske redove izmeću Ljotićevskih odreda i odreda SDS i bugarskih jedinica. U borbama 26. i 27. jula odred je potpuno razbijeni. Samo dvadesetorici partizana pošlo je za rukom da se probiju iz obruča.

Početkom avgusta pojedini zavrbovani partizanski borci (bivši četnici) ubili su komesara Danila Pricu i Videna Taskovića Mrguda, a Miodraga Joksovića Sarajliju predali Nemcima. Samo dva dana kasnije druga grupa izdajnika uhvatila je na prevaru komandanta odreda Vasilija Anćelkovića Albanca i političkog komesara 1. čete Neofita Stojanova Lomskog i još nekoliko partizana i predala ih Nemcima, a Lomskog Bugarima.[16]

Razbijanje i reorganizacija odreda[uredi | uredi izvor]

Tpkom 12. decembra 1941. godine, kad se Svrljiška četa spremala za pokret, dve partizanske patrole izvestile su štab čete da ka selu kreću dve kolone četnika i Nemaca. Rukovodstvo čete odlučilo je da prihvati borbu, što se pokazalo pogrešnom odlukom. Četnici su u trku zauzeli seosko groblje, koje je dominiralo okolinom. Partizani su ostali na čistini i bili izloženi ubitačnoj vatri. Pokušali su da zauzmu groblje i razbiju četnike i Nemce, ali nisu uspeli. U takvoj situaciji izdato je naređenje o povlačenju. To su Nemci iskoristili i napali partizane automatima. Jedan broj boraca uhvatila je panika i nije slušao komandu. Borba je trajala dva časa i u njoj je izgubilo život 10 boraca, među kojima i načelnik štaba Svrljiškog odreda, dr Milenko Hadžić.

Razbijanjem Svrljiško-nišavskog partizanskog odreda i povlačenjem Ozrenskog odreda po grupama prema Ražnju i Aleksincu, a Timočkog odreda na svoj teren slobodna teritorija severno od Nišave ponovo je zaposednuta jakim okupatorskim i kvislinškim snagama koje su preduzele nečuveni teror nad nedužnim narodom, naročito u svrljiškom, sokobanjskom i jednom delu belopalanačkog sreza.

U takvoj situaciji, kada su i veze sa PK KPJ za Srbiju bile u prekidu, OK KPJ za Zaječar je u drugoj polovini oktobra odobrio da se od preostalih partizana Svrljiško-nišavskog odreda, koji su uspeli da izbegnu uništenje, niške grupe Ozrenskog odreda i Timočkog odreda formira jedan odred, na čije čelo je postavljen Konrad Žilnik Slobodan, pa je odred (poznat kao Timočki) bio u stanju da nastavi akcije protiv okupatora i kvislinga na prostoru Rtanj—Knjaževac.

Značaj pirotskog kraja za popunu odreda[uredi | uredi izvor]

Prvu grupu - u kojoj su bili Stratimir Borćević, mašinbravar iz Blata, Božidar Živković Rigi, obućarski radnik iz Suvodola, Milivoje Nikolić Dugan, učenik gimnazije iz Gnjilana, Aleksandar Nešić, vozač iz Pirota, Najdan Ristić Bavolče iz Crnoklišta i Borivoje Jovanović Smutni, avijatičar iz Sopota - doveo je Predrag Bošković Pavle u Svrljiško-nišavski odred krajem septembra ili početkom oktobra.

Istog meseca, u Odred je stigla i druga grupa u kojoj su bili: Anđelko Panić Golub, graćevinski radnik iz Jelovice, Dragutin Manić Katrandžija, zemljoradnik iz Velikog Sela i Dobrosav Mitrović Džadža, zemljoradnik iz Iustice.

Do kraha 1941. Svrljiško-nišavskom odredu priključilo se još 13 boraca iz pirotskog kraja: Božidar Golubović Paja, obućarski radnik iz Gnjilana, Tihomir Borćević Dika, zemljoradnik iz Crnog Vrha, Vitomir Ranćelović Moravac, pečalbar iz Ragodeša, Petar Ignjatović Lozovski, potkivački radnik iz Gnjilana, Dobrica Kartaljević zvani Duško Puža, obućarski radnik iz Pirota, Dobrosav Jovanović, zemljoradnik iz Gostuše, Jovan Ilić, zemljoradnik iz Zaskovaca, Miodrag Mijalković Mićenko, gimnazijalac iz Gnjilana, Jovan Nikolić Joca, kožarski radnik iz Pirota, Ivan Petrović Vanko, zemljoradnik iz Zaskovca, Ratko Tošić Bojović, podoficir iz Ragodeša, Žika Antić Botev, pravnik iz Sukova i Tihomir Pančić, zemljoradnik iz Ragodeša.

Priliv boraca ne prestaje ni u izuzetno teškoj 1942. godini, pa neke od novopristiglih štab Odreda vraća u njihov zavičaj radi daljeg zamaha i jačanja narodnooslobodilačkog pokreta u pirotskom kraju, i Gornjem ponišavlju.

Krajem marta 1942. godine, na sastanku aktivista iz Pirota, na Sarlahu, formiran je prvi odbor narodnooslobodilačkog fronta za grad, a stvari aktiv fonda prerasta u Odbor NOF-a sa nešto izmenjenim sastavom. Članovi tog odbora bili su: Momčilo Borćević, Dragan Kostić, dr Jovan Ristić, Ratko Ignjatović, Borće Zlatković i Stanko Ristić. Zadatak Odbora bio je, da sem delovanja u gradu, objedinjuje rad svih organizacija i odbora NOP-a u selima, da brine o odabiranju i upućivanju novih boraca u Svrljiško-nišavski NOP odred, da organizuje prikupljanje novca, odeće, obuće i druge opreme za potrebe boraca i sprečava odlazak omladine u radne jedinice bugarske vojske (zvane trudovske). Zahvaljujući tako intenzivnoj i organizovanoj delatnosti, Svrljiško-nišavski NOP odred se i dalje osvežavao novim borcima iz pirotskog kraja. Od februara do maja 1942. godine, u vreme najžešćih neprijateljskih ofanziva, kada su izvori popune boraca, iz krajeva u kojima Odred dejstvuje i boravio, gotovo presahli, iz Pirota se najpre vraća u Odred osam drugova koji su po nalogu štaba bili upućeni u svoj za- vičaj, radi pomoći aktivistima i terenskim političkim radnicima, a stižu i 23 nova borca. Do maja 1942. godine, u Svrljiško-nišavski NOP odred stigla su 62 borca iz iirotskog kraja. Tako su 1/4 boraca činili borci iz pirotskog karaja.

Narodni heroji[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mirčetić D, Kostić V. Svrljiški-Nišavski partizanski odred, Gradina, Niš, 1978.
  2. ^ Boro Mitrovski, dr Venćeslav Glišić i Tomo Ristovski, Bugarska vojska u Jugoslaviji 1941—1945. izdanje »Mećunarodne politike«, Beograd, (1971). str. 22—27.
  3. ^ Vojna enciklopedija, sveska 9, izdanje redakcije Vojne enciklopedije JNA, Beograd, (1967). str. 134—135.
  4. ^ Grupa autora, Niš u vihoru oslobodilačkog raga 1941—1945, SUBNOR Srbije, Novi Sad (1968). str. 118-9, 126-32 i 138.
  5. ^ Dragoljub Ž. Mirčetić, Ozreiski narodnooslobodilački partizanski odred, Opštinski odbor SUBNOR Niš (1979). str. 29—64
  6. ^ Dragoljub Ž. Mirčetić i Velimir Kostić, Svrljiško-nišavski partizanski odred, Opštinski odbor SUBNOR-a Niš i Izdavačka ustanova »Gradina«, Niš, (1978). str. 17—102.
  7. ^ D. Mirčetić, Ozrenski partizanski odred. str. 106— —121.
  8. ^ D. Mirčetić i V. Kostić, Svrljiško-nišavski parti- zanski odred. str. 77—88
  9. ^ Dimitrije Kulić, Babički partizanski odred, izdanje autora, Niš 1951.
  10. ^ 36 NOR, 1/3, dok. 128 i 162.
  11. ^ 36 NOR, 1/3, dok. 124 i 140.
  12. ^ Bura Zlatković, Zla vremena — monografija Lužnice, (1876—1945), Babušnica (1967). str. 183—189
  13. ^ Dragoslav Milovanović, Nemirne šume — Ražanj i selo Varoš kroz dalju prošlost i NOB 1941—1945, Opštinski odbor SUBNOR-a Ražanj, Beograd, (1968). str. 98—103.
  14. ^ 36 NOR, 1/3, dok. 153, 162, 169, 170, 171, 176 i 177.
  15. ^ 36 NOR, 1/4, dok. 42
  16. ^ 36 NOR, 1/21, dok. 33, 36 i 37.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Izveštaj člana Okružnog komiteta KPJ za Niš od 21. januara 1942. Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju o stanju i radu nišavskog NOP odreda
  • Pismo Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju od 4 februara 1942 god. Pokrajinskom povereništvu KPJ za Niš o nekim slabostima u radu partiske organizacije Nišavskog NOP odreda
  • Izveštaj Komande Srpske državne straže od 9 jula 1942 god. ministru unutrašnjih poslova Nedićeve vlade o akcijama Zaječarsko-timočkog i Svrljiškog NOP odreda
  • Izveštaj Komande Srpske državne straže od 23 jula 1942 god. ministru unutrašnjih poslova Nedićeve vlade o akcijama Rasinskog, Jastrebačkog i Nišavskog NOP odreda
  • Izveštaj Komande Srpske državne straže od 3 avgusta 1942 god. o akcijama partizana Požarevačkog i Nišavskog NOP odreda
  • Izveštaj sekretara partiske organizacije Nišavskog NOP odreda od 13 oktobra 1942 god. Okružnom komitetu KPJ za Niš o razbijanju Nišavskog i Ozrenskog NOP odreda
  • Izveštaj odeljenja za Državnu zaštitu ministarstva unutrašnjih poslova Nedićeve vlade od 28 oktobra 1942 god. o akcijama Pasjačko-jablaničkog, Prvog šumadiskog i Nišavskog NOP odreda
  • Pismo Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju od 18 novembra 1942 god. Okružnom komitetu KPJ za Leskovac o pomoći Ozrenskom i Nišavskom NOP odredu

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Сврљишко-нишавски_партизански_одред&oldid=27003339”