Sedam neprijateljskih ofanziva
Sedam neprijateljskih ofanziva je izraz koji se u istoriografiji Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije koristio za sedam najopsežnijih, odnosno najambicioznijih, vojnih operacije koje su snage sila Osovine na prostoru Jugoslavije preduzimale protiv partizana na teritoriji Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata.
Smatra se da je autor izraza Josip Broz Tito. Interpretacija istorije narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji kroz prizmu „sedam neprijateljskih ofanziva” doveo je u središte zbivanja partizanske jedinice pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ), ističući Titovu ulogu u borbi protiv nacizma.
U Titov prilog, sve „ofanzivne akcije neprijatelja” na ovaj ili onaj način pretvorile su se u partizansku pobjedu ili su rezultirale jačanjem narodnooslobodilačkog pokreta. Konstrukcija „sedam ofanziva” predodredila je tendenciju iskrivljenog pisanja istorije i izazvala nezadovoljstvo u partijskim i naučnim krugovima zemlje. Iz tog razloga, početno tumačenje etapa rata postepeno se svodilo na navođenje redoslijeda događaja, datuma i „neprijateljskih ofanziva”. Danas se u mnogim istorijskim publikacijama na temu Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji mogu pratiti tragovi titovskog narativa o „sedam neprijateljskih ofanziva”.
Porijeklo izraza[uredi | uredi izvor]
Porijeklo izraza „sedam neprijateljskih ofanziva” pripisuje se Titu ili njegovom okruženju i povezuje se sa željom vrhovnog komandanta da periodizuje vojna dešavanja. Dok je Tito u tekstovima iz 1941. i 1942. najčešće opisivao razvoj rata po regijama Jugoslavije, u svom govoru na drugom zasjedanju Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) 1943. prethodni tok rata već je podijelio u četiri etape. Gotovo istovremeno se pojavio i izraz „sedam neprijateljskih ofanziva”. Prvi put je objavljen u ljeto 1943, ali tada još uvijek u formulaciji „pet ofanziva”. Dakle, u Biltenu Vrhovnog štaba NOVJ-a aprila 1943. bitka na Neretvi je označena kao „velika neprijateljska ofanziva”, ali već u avgustovskom izdanju Biltena Titov uvodni članak nazvan „Peta neprijateljska ofanziva”. Ovdje se bitka na Neretvi smatra četvrtom, a bitka na Sutjesci petom ofanzivom. Šestu i sedmu ofanzivu opisao je general Arso Jovanović u člancima objavljenim 1944. odmah nakon ovih vojnih operacija.[1]
Neprijateljske ofanzive[uredi | uredi izvor]
Prva ofanziva[uredi | uredi izvor]
„Prva neprijateljska ofanziva” je opšta ofanziva njemačkih trupa na teritoriju koju su partizani i četnici oslobodili u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, s centrom u Užicu u septembru—decembru 1941. godine. Obuhvatila je niz uzastopnih vojnih operacija, objedinjenih jednim planom. U istoriografiji najpoznatija od njih je operacija Užice, koja je kulminirala, a po definiciji jugoslovenskih istoričara — druga (završna) etapa ofanzive, sprovedena je od 25. novembra do 4. decembra 1941. godine. Uslijed ofanzive njemačke trupe su ugušile ustanak u Srbiji, partizani i četnici su poraženi, pri čemu su pretrpjeli velike gubitke, a na teritoriji Užičke republike je ponovo uspostavljen okupacioni režim. Borbe su završene povlačenjem preostalih partizanskih odreda u Sandžak, a zatim u istočnu Bosnu.[2] Istovremeno, jugoslovenski vojni istoričar Mladenko Colić primjetio je da je ova ofanziva druga velika „neprijateljska operacija” izvedena u Jugoslaviji.[3] Prva je bila italijanska ofanzivna operacija u Crnoj Gori, koja je trajala od 18. jula do 15. avgusta 1941. godine.[4]
Druga ofanziva[uredi | uredi izvor]
Druga ofanziva obuhvata njemačke protivpartizanske operacije „Jugoistočna Hrvatska” i „Ozren”, u jugoslovenskoj istoriografiji poznate kao „Romanijsko-birčanska” i „Druga ozrenska”, koje su vođene zajedno sa ustaško-domobranskim snaga Nezavisne Države Hrvatske na teritoriji istočne Bosne protiv 1. proleterske udarne brigade i tri partizanska odreda na čelu sa Vrhovnim štabom NOVJ-a, kao i Ozrenskim partizanskim odredom od 15. januara do 3. februara 1942. godine. Operacije su se uglavnom završile neuspješno. Partizani su uspjeli izbjeći uništenje ili zarobljavanje, djelimično se povlačeći izvan zone dejstava, a dijelom se krijući na teško pristupačnim terenima daleko od važnih linija komunikacije. Izbjegavajući sukobe sa neprijateljem, 1. proleterska brigada izvršila je legendarni noćni izlazak iz okruženja po zimskoj hladnoći, poznat kao Igmanski marš.[5]
Treća ofanziva[uredi | uredi izvor]
Treća ofanziva bila je operacija njemačkih, italijanskih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga protiv 1. i 2. proleterske udarne brigade i partizanskih odreda NOVJ-a, od kojih je glavni bio ciklus operacija kodnog naziva „Trio”. Borbe su vođene u istočnoj Bosni, Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini od druge polovine aprila do sredine juna 1942. godine. Operacija Trio bila je prva zajednička protivpartizanska operacija velikih razmjera njemačkih i italijanskih snaga. Ofanziva je završena osovinskih uspjehom: teritorija koju su partizani oslobodili je zauzeta, a partizanskim jedinicama su nanijeti značajni gubici. Istovremeno, glavni cilj operacije — uništenje partizana i Vrhovnog štaba — nije postignut, a glavnina partizanskih snaga od oko 5.000 ljudi povukle su se na Zelengoru.[6]
Četvrta ofanziva[uredi | uredi izvor]
Četvrta ofanziva označava ciklus protivpartizanskih operacija njemačkih, italijanskih i ustaško-domobranskih snaga pod kodnim nazivom „Vajs”. Događaji vezani za četvrtu ofanzivu poznatiji su kao bitka na Neretvi. Borbe su vođene u periodu januar—mart 1943. na teritoriji Bosne i Hercegovine. Prva faza ciklusa operacija — „Vajs-1” — iako je završen eliminacijom Bihaćke republike, koja se nalazila na teritoriji NDH, ipak nije donijela zapažene rezultate u borbi protiv partizana. Tokom druge faze — „Vajs-2” — između partizana i osovinskih snaga, kao i četnika koji su bili osovinskoj strani, vodile su se žestoke borbe u dolini rijeke Rame i Neretve, koje su u jugoslovenskoj istoriografiji poznate i kao „Bitka za ranjenike”. Uslijed toga partizanska glavnina se probila iz obruča, nanijevši četnicima težak vojni i politički poraz od koje se do kraja rata nisu mogli oporaviti.[7]
Peta ofanziva[uredi | uredi izvor]
Peta ofanziva ili operacija „Švarc ”u istoriografiji je poznatija kao bitka na Sutjesci. Bitka je trajala od 15. maja do 15. juna 1943. i bila je najveća i najkrvavija partizanska bitka Drugog svjetskog rata. Partizanska grupa je, uprkos velikim gubicima, uspjela da se probije iz okruženja, čime je poremećen njemački plan za njeno uništenje.
Šesta ofanziva[uredi | uredi izvor]
Šesta ofanziva je bila ciklus njemačkih ofanzivnih operacija, koje su izvođene od septembra 1943. do početka 1944. s ciljem uspostavljanja kontrole nad teritorijama duž jadranske obale, u istočnoj Bosni, Sandžaku i drugim krajevima pod kontrolom partizana nakon kapitulacije Italije. Ponekad se u šestu ofanzivu svrstavaju zimske operacije velikih razmjera Kugelblic, Šnešturm i Herbstgeviter. Uprkos žestokom otporu partizana, njemačke trupe su utvrdile svoje položaje u priobalnom položaju. Istovremeno, nisu uspjele uništiti nijednu veću partizansku jedinicu, korjenito promijeniti stanje u svoju korist, niti otkloniti prijetnju proboja partizanskih snaga u Srbiju.[8]
Sedma ofanziva[uredi | uredi izvor]
Sedma ofanziva je izraz koji se koristi za definisanje njemačkih ofanzivnih operacija od početka aprila do kraja juna 1944. godine. Sedmu ofanzivu je prvi opisao načelnik Vrhovnog štaba NOVJ-a Arso Jovanović. On je ofanzivu podijelio u tri etape. Prva je pokrivala srpsko-makedonski i slovenačko-istarski sektor. Druga je obuhvatala njemačke operacije u: a) Crnoj Gori, Sandžaku, Hercegovini i istočnoj Bosni (ukratko, drinsko-zetski sektor) i b) Lici, Baniji, Kordunu, Zagorju, Slavoniji i Sremu (savsko-kupski sektor). Treća etapa ofanzive odvijala se u srednjoj i zapadnoj Bosni i Dalmaciji (krajiško-dinarski sektor), a počela je 25. maja njemačkim vazdušnim desantom na Vrhovni štab NOVJ-a u Drvaru. Ova operacija je bila kombinovana vazdušno-desantna i kopnena ofanziva pripadnika njemačke 2. oklopne armije pod kodnim nazivom „Konjićev skok”. Svrha operacije bila je uništenje Vrhovnog štaba NOVJ-a, kao i institucija NOPJ-a i savezničkih vojnih misija pri pokretu. Uprkos mjerama njemačke komande, pokušaji da se eliminiše Vrhovni štab i spriječi prodor velikih snaga NOVJ-a u Srbiju na kraju su ostali bezuspješni.[9]
Koncepcija izraza, primjena u istoriografiji i kritika[uredi | uredi izvor]
Tumačenje istorije rata kroz prizmu „sedam neprijateljskih ofanziva” postavilo je u centar događaja partizanske jedinice pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba i naglasilo ulogu Tita u borbi protiv nacizma. Tito je „neprijateljske ofanzive” opisao živim jezikom, posebno u članku „Borba naroda porobljene Jugoslavije”. U njegovom tekstu, sve „ofanzivne akcije neprijatelja” na ovaj ili onaj način pretvorile su se u partizansku pobjedu. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke ili nije uspio da uništi partizanske odrede. Čak i ako su se partizani povukli, to je stvorilo uslove za jačanje narodnooslobodilačkog pokreta.[1]
Opisujući bitku na Neretvi, Tito je izložio tumačenja i procjene, koje su tada bile zvanične. Prema njegovim opažanjima, to je bila „najveća bitka za ranjenike, koja je trajala 40 dana”, vođena u „uslovima, kakvih je bilo malo u istoriji rata” i „završena porazom rata”. U izlaganju iz 1944, opisao je i „vojnu obmanu” rekonstruisanom i snimljenom uništavanjem mostova preko rijeke Neretve, koji je kasnije postao jedan od ključnih mitova rata, rekonstruisan je i ekranizovan. Bitka na Neretvi je očigledno bilo mnogo lakše opisati nego bitku na Sutjesci. Predstavljena je kao „najslavniji ep našeg narodnooslobodilačkog rata” i „najteža i najkrvavija bitka”. U svom izvještaju na drugom zasjedanju AVNOJ-a samo je primjetio da su partizani na Sutjesci pretrpjeli velike gubitke. U članku „Borba naroda porobljene Jugoslavije” Tito je kroz događaje na Sutjesci prošao vrlo kratko — za razliku od četiri stranice „četvrte neprijateljske ofanzive” — sa samo šest ne predugih rečenica. Od toga su četiri bile posvećene neprijateljskim planovima, a pomenuta je i sama bitka:[1]
Počela je peta i najžešća bitka, iz koje su naše slavne jedinice, iako s ogromnim žrtvama, ponovno izašle čitave, nanijevši neprijatelju ogromne gubitke. O petoj ofanzivi međunarodna javnost već zna prilično i još će se o tome pisati, pa je ja ovdje neću opisivati.
Isto tako, Tito je izbjegao temu „pete ofanzive” u svom govoru na petom kongresu Komunističke partije Jugoslavije 1948, rekavši da neće govoriti o bici „jer će zauzeti previše prostora i vremena”.[1]
Krnji pogled na istoriju rata u Jugoslaviji, u skladu sa konceptom „sedam ofanziva”, davao je prioritet događajima u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, dok je borbi u drugim dijelovima zemlje data sporedna uloga i ogledala se u kratkoj naraciji. Konstrukcija „sedam ofanziva” brzo je ušla u popularne publikacije, istorijske knjige i nastavni plan i program. U isto vrijeme, još 1940-ih i naročito 1950-ih godina, kada su se pojavili mnogi vojni memoari, takvo tumačenje istorije postalo je predmet čestih žalbi i nezadovoljstva, kako od strane visokih partijskih funkcionera, tako i od predstavnika vlasti, pošto je potisnulo mnoge procese i ratne događaje u drugim dijelovima Jugoslavije. S tim u vezi, tumačenje „sedam ofanziva” postepeno se svodilo na suvo nabrajanje redoslijeda događaja, datuma i „neprijateljskih ofanziva”.[1]
Danas se tragovi titovskog narativa o „sedam neprijateljskih ofanziva” mogu pratiti u mnogim opisima, terminima i ocjenama koje autori svjesno ili nesvjesno uključuju u svoje tekstove. Tipičan primjer je srpski udžbenik istorije objavljen 2005,[10] gdje je priča o ratu još uvijek strukturirana po redoslijedu „neprijateljskih ofanziva”, umjesto rednih definicija koriste se samo njemački konvencionalni nazivi (operacije „Vajs”, „Švarc ”itd).[11]
Kulturne reference[uredi | uredi izvor]
U kulturi SFRJ izraz sedam ofanziva je često korišćen kao sinonim za sve napore koje su borci NOV i POJ podnosili kako bi na kraju izvojevali pobedu u ratu.
„Osma ofanziva” je roman Branka Ćopića, izdat 1964, po kojem je TV Sarajevo, snimila 1979. godine, istoimenu seriju. Roman i serija su za temu imali probleme poratne obnove i izgradnje socijalističkog sistema.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d Koren 2013, str. 209—210.
- ^ Nikiforov 2011, str. 419; Terzić & Hotić 1957, str. 694; Colić 1988, str. 31—37; Trifković 2016; Schmider 2002, str. 64—81.
- ^ Colić 1988, str. 31—37.
- ^ Colić 1988, str. 28.
- ^ Colić 1988, str. 41—46; Hronologija NOR 1964; Istoriski atlas 1952; Schmider 2002, str. 108—114.
- ^ Colić 1988, str. 49—55; Terzić & Hotić 1957, str. 199—211.
- ^ Colić 1988, str. 90—98; 98—108; Schmider 2002, str. 206—207.
- ^ Trifković 2016; Istoriski atlas 1952; Colić 1988, str. 156—162.
- ^ Trifković 2016; Jovanović 1944, str. 23; Nikiforov 2011, str. 489.
- ^ Rajić, Suzana; Nikolić, Kosta; Jovanović, Nebojša (2005). Istorija za 8. razred osnovne škole. Beograd.
- ^ Koren 2013, str. 225.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Koren, Snježana (2013). „Drugi svjetski rat u člancima i govorima Josipa Broza Tita (1940.—1948)”. Ur.: Roksandić, Drago; Cvijović Javorina, Ivana. Intelektualci i rat 1939.-1947: zbornik radova s Međunarodnog skupa Desničini susreti 2012... dio 1, 2 (na jeziku: hrvatski). Filozofski fakultet Sveučilišta, Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije. ISBN 978-953-175-483-5. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Nikiforov, K. V., ur. (2011). Юgoslaviя v XX veke: očerki političeskoй istorii (na jeziku: ruski). Indrik. ISBN 978-5-91674-121-6. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Terzić, Velimir; Hotić, Mesud (1957). Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945 (na jeziku: srpski). Vojni istoriski institut JNA. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Colić, Mladenko (1988). Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu 1941-1945 (na jeziku: srpski). Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Trifković, Gaj (2016). „Od „bandita“ do „Jugoslovenske armije“: partizanski rat 1941–1945.”. yuhistorija.com (na jeziku: srpskohrvatski). Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Schmider, Klaus (2002). Partisanenkrieg in Jugoslawien 1941-1944 (na jeziku: nemački). Mittler. ISBN 978-3-8132-0794-1. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Hronologija narodnooslobodilačkog rata 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1964.
- Istoriski atlas oslobodilačkog rata naroda Jugoslavije, 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Vojnoistorijski institut JNA. 1952. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Jovanović, Arso (1944). Šesta i sedma neprijateljska ofanziva (na jeziku: srpski). Izd. Nove Jugoslavije. Pristupljeno 20. 10. 2021.
- Tito, Josip Broz (1944). Borba naroda porobljene Jugoslavije (na jeziku: engleski). Izdanje Nove Jugoslavije. Pristupljeno 20. 10. 2021.
