Senjski Rudnik

Koordinate: 43° 59′ 34″ S; 21° 34′ 10″ I / 43.992808° S; 21.569451° I / 43.992808; 21.569451
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Senjski Rudnik
Administrativni podaci
DržavaSrbija
Upravni okrugPomoravski
OpštinaDespotovac
Stanovništvo
 — 2011.Pad 438
Geografske karakteristike
Koordinate43° 59′ 34″ S; 21° 34′ 10″ I / 43.992808° S; 21.569451° I / 43.992808; 21.569451
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina666 m
Senjski Rudnik na karti Srbije
Senjski Rudnik
Senjski Rudnik
Senjski Rudnik na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj35234
Pozivni broj035
Registarska oznakaDE
Senjski Rudnik na regionalnom putu R-103

Senjski Rudnik je rudarsko naselje u opštini Despotovac, u Pomoravskom okrugu, u Srbiji. Udaljen je 20 kilometara od Despotovca i Ćuprije.[1] U Senjskom Rudniku nalazi se istoimeni rudnik, najstariji aktivni rudnik mrkog uglja u Srbiji[2], kao i najstarije rudarsko naselje u Srbiji[1]. U sklopu rudnika se nalazi i zgrada muzeja ugljarstva sa postavkom eksponata i Crkva Svetog Prokopija. U neposrednoj blizini Senjskog Rudnika se nalazi Mijajlova jama.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Pronalazak uglja[uredi | uredi izvor]

O vremenu otkrivanja ugljenih naslaga u ovom kraju postoji više varijanti, ali je najprihvatljivija „Priča starog rudara o nezdravom kamenu", Dragoslava Pandurovića, u knjizi „100 godina Senjskog rudnika (1853—1953)" u kojoj kaže da je ugalj pronašao njegov otac, Lazar Pandurović u okolini sela Senja 1849. godine, dok je sa svojim drugovima čuvao svinje u gustim bukovim šumama. On je kamenje neobičnog izgleda nazvao „nezdravo kamenje“, jer mu jedan od takvih slučajno pao u vatru, pri čemu mu se prvo „ukazala sjajna crvena užarena masa“, koja se zatim „pretvorila u gust sivi pepeo“. Lazar je u to vreme bio retko pismen i pametan čovek. U želji da sazna o čemu se radi odneo je nekoliko uzoraka u Ćupriju, a odatle su oni poslati u Beograd. Ministarstvo narodne privrede pozvalo je rudarskog inženjera Vasilija Božića iz Srema (tada u Austrougarska) i poslalo ga na ispitivanje terena.[3]

Otvaranje rudnika[uredi | uredi izvor]

S obzirom da je u to vreme sagrađena Topolivnica u Kragujevcu i da je moralo da se obezbedi gorivo za njen rad, „Popečateljstvo finansija-rudarsko odeljenje“ donelo je odluku da se otvori rudnik, na čelu sa stručnjakom Vasilije Božićem, dok je za nadzornika postavljen Lazar Pandurović. Novi rudnik je dobio ime „Majdan Aleksandrovac“ po imenu tadašnjeg knjaza srpskog Aleksandra Karađorđevića. Ovaj naziv rudnik je zadržao sve do Aleksandrovog svrgnuća 1858. godine, a 1860. godine rudnik dobija naziv Majdan kod Senja, dok je sadašnji naziv Senjski rudnik novijeg datuma.[3]

Prvi radovi u rudniku su se ogledali u tome da se iskrči stoletna bukova i hrastova šuma da bi se probio put do sela, a ugalj otkopava površinski. Prema pisanim dokumentima prva pošiljka uglja za Topolivnicu u Kragujevcu je bila 12. maja 1854. godine i tom prilikom je otpremljeno 98 kola koja su nosila teret od 26.320 oka uglja. Ugalj se u to vreme kopao sezonski od proleća do jeseni, dok bi radovi u zimskom periodu prestajali. Anarhično i nestručno otkopavanje uglja u tom prvom periodu ubrzo je dovelo da velikog problema kod svih rudara, a to je jamski požar. Već 1856. godine u ondašnjem rudniku izbio je takav požar, koji se sa velikom mukom ugasio. No, pored svih problema u rudniku se vadio ugalj i slao u Topolivnicu u Kragujevac. Tako se kod državnih organa sve više utvrđivala činjenica da ugljarska privreda mora da se razvija. Zbog toga je 1861. godine doneseno rešenje o izgradnji prvih zgrada u rudniku za smeštaj radnika i šupa za smeštaj uglja.[4]

Prvo okno[uredi | uredi izvor]

Prvo okno „Aleksandrovo“ bilo je slabo i nesigurno. Rudari su se pri ulasku u jamu krstili i čitali molitvu. Rastresitu zemlju su podupirali retkim stubovima, a ovo je dovodilo do teških nesreća, koje su izazivale veliki strah.[3] Potkop, odnosno ulaz u rudnik, sagrađen je 1860. godine i zidan je u obliku luka od klesanog kamena. Bočni zidovi od lomljenog kamena ispred ulaza su pod nagibom i u funkciji su konsolidacije terena i učvršćenja ulaznog luka u tunel.

Upravna zgrada iznad ulaza je bondručne konstrukcije, koja se svojim centralnim isturenim delom oslonjena na luk. Sama zgrada sastoji se od jedne prostorije sa ulazom i tri prozora sa čeone strane. Ispred ulaza u potkop nalazi se manipulativni prostor veličine 50x60 m, koji je služio za utovar uglja, a osim njih tu se nalazila baraka za održavanje i servisiranje mašina, kao i centralni magacin predstavljaju jedinstvenu celinu Aleksandrovog potkopa.[5]

Privatizacija[uredi | uredi izvor]

Za ovaj rudnik je karakteristično da je od svog postanka, pa do danas, uvek bio u rukama države i njenih organa, sem u jednom kratkom periodu od 1869. do 1874. godine, kada je bio pod patronatom „Prve srpske banke“, ali se u ovom periodu nije moglo govoriti o nekom napretku, jer je jedini potrošač bio Topolivnica u Kragujevcu. Banka je investirala u Senje sa okolnim terenom od milion kvadratnih metara, 125.000 dinara, što joj je za 5650 metarskih centi uglja dobijenog do 1873. donelo svega 11.000 dinara. Pošto je pretrpela ogromnu štetu, zajedno s drugim još većim gubicima, banka je likvidirana, a Senje je ustupljeno državi.[6] Tako se, 1874. godine Senje ponovo našlo u „u rukama“ Ministarstva finansija, koje je po saznanju da će se graditi pruga Beograd—Ćuprija—Niš, pozvalo, a s obzirom da tadašnja Srbija nije imala obrazovane rudare i geologe, pozvala, u to vreme cenjenog stručnjaka Feliksa Hofmana, banatskog Nemca[7], da na prostoru rudnika prouči ugljeni predeo i predloži ograničenje rudnog prostora za državu.[4]

Pruga[uredi | uredi izvor]

Razglednica Senjskog Rudnika 1909. godine.

Ovaj inženjer obavio je svoj zadatak u periodu od juna do avgusta 1874. godine, a 1875. godine svoje mišljenje i nalaz dostavio je Ministarstvu finansija. U ovom periodu je važno da polako raste broj radnika, ko i broj objekata pored rudnika. Nakon puštanja u rad pruge Beograd - Ćuprija - Niš (1884. godine), došlo se do saznanja da se proširuje broj potrošača senjskog uglja, a za to je zaslužna železnica. Zato je bilo potrebno izgraditi prugu uskog koloseka Ćuprija — Senjski Rudnik, koja je puštena u rad 1892. godine, a 1908. godine ova pruga je produžena do Ravne Reke.[4]

Sa izgradnjom pruge, Senjski Rudnik počinje brže da se razvija. Transport uglja je mnogo brži i ekonomičniji, izgrađuju se novi stanovi, izgrađena je i puštena u rad osnovna škola (1869. godine). 1891. godine osnovana je britanska kasa u kojoj su radnici izdvajali 1% zarade. U to vreme 1894. godine, brigu o razvoju i radu Senjskog Rudnika preuzima Direkcija državnih železnica. Da bi se ugalj lakše prodavao u Ćupriji je 1897. godine podignuta Briketnica, 1899. godine i prva mašinska separacija. Kako su radovi u jami stalo napredovali, 1898. godine otpočela je izgradnja novog okna — „Joksimović“.[4]

Dan rudara[uredi | uredi izvor]

Početkom 20. veka Senjski Rudnik je postao najveći i najperspektivni rudnik mrkog uglja u zemlji. 21. jula 1903. godine se dogodila velika rudarska nesreća, kada je cela smena poginula. Povodom te nesreće meštani su 1906. godine Crkvu Svetog Prokopija, a 21. jul je počeo da se obeležava kao dan rudara. Nekoliko dana posle nesreće tj. 6. avgusta u znak protesta podignut je štrajk, koji je trajao do 15. avgusta. Zbog tog štrajka za vreme komunizma, kao dan rudara umesto Svetog Prokopija, slavio se 6. avgust, da bi se krajem 90-ih godina 20. veka ponovo, nezvanično ponovo počeo da se slavi Sveti Prokopije, zaštitnik rudara. Danas je Sveti Prokopije i slava celog naselja.[4]

Rudarski inženjer Petar Ilić je 1903. godine pokrenuo rudarski časopis „Rudarski glasnik“. U to vreme Senjski Rudnik je sa Vrškom Čukom bio prvi izvoznik uglja. 1908. godine rudnik je dobio električno osvetljenje iz električne centrale u Ravnoj Reci.[4]

Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Za vreme Prvog svetskog rata Senjski Rudnik je bio pod bugarskom okupacijom, ali je upravljanje rudnikom i njegovom proizvodnjom bilo u rukama Nemaca. Posle oslobođenja nastavilo se sa obnovom i razvojem Senjskog Rudnika. Osnovan je 1923. godine fudbalski klub „Rudar“, koji je jedan među najstarijim klubovima u Srbiji. 1924. i 1925. godine je izvršeno betoniranje novog izvoznog okna, a i postavljenje novog izvoznog tornja sa parnom izvoznom mašinom koji su dobijeni iz rudnika u Vrdniku. Izvozna mašina je danas u funkciji i jedan je od nekoliko simbola ovog rudarskog naselja. 1930. godine na račun ratnih reparacija nabavljena je i puštena u rad nova termoelektrana koja je radila sve do 1974. godine kada je demontirana. 1934. godine je izgrađena kanalizacija u Senjskom Rudniku, a 1936. i 1937. godine dalekovod Senjski Rudnik - Ćuprija.[4]

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Pre početka Drugog svetskog rata u Senjskom Rudniku većina radnika je bila iz neposredne okoline, zatim iz okoline Užica, Vranja, nešto iz Like i Hrvatskog Zagorja. Rudnik se tokom rata nalazio pod upravom Nemaca. Odmah po dolasku okupatora sačinjeni su spiskovi za likvidaciju ljudi iz Ravne Reke, Senjskog Rudnika i ostalih rudarskih naselja. U spiskovima su se nalazila imena svih naprednih rudara, učesnika radničkog pokreta i članova i rukovodilaca sindikata. Krajem maja 1941. godine, u Sisevac je došao španski borac Branko Krsmanović iz Gornje Mutnice i održao sastanak sa grupom rudara. Izvođene su sabotaže kvarova na mašinama, drvnoj žičari Troglan Bare — Senjski Rudnik, da bi se smanjio izvoz uglja i što manje uglja stavilo na raspoloženje okupatoru.[8]

Posleratni period[uredi | uredi izvor]

Oslobođen je 15. oktobra 1944. godine, a 29. juna 1945. godine formirano je preduzeće „Senjsko resavski rudnici mrkog uglja“, u čijem sastavu su ušli Senjski Rudnik sa Ravnom Rekom, Resavicom i Sisevcem. Već 1945. godine rađena su nova istraživanja u tzv. „Lipovom dolu“. [4]

U posleratnoj obnovi i izgradnji države Senjski Rudnik je ima značajno mesto, jer je svojim ugljem doprinosio ekonomskom prosperitetu i razvoju. Naselje je preraslo u rudarski gradić sa razvijenom infrastrukturom.[4] Imalo je železničku prugu, dve bolnice, od kojih je jedna po opremljenosti hirurgije bila odmah uz Vojnomedicinsku akademiju, radile su termoelektrane, štamparija, bioskop.[1]

Petrijin venac[uredi | uredi izvor]

U Senjskom Rudniku su snimljeni film i televizijska serija „Petrijin venac“, u režiji Srđana Karanovića, po istoimenom delu književnika i akademika Dragoslava Mihailovića.

Značajni objekti[uredi | uredi izvor]

Aleksandrov potkop
Crkva Svetog Prokopija
Zgrada starog magacina
Mašinska radionica
  • Aleksandrov potkop je prvi ulaz u jamu sa upravnom zgradom iznad samog ulaza koja je sagrađena 1860. godine. Aleksandrov potkop predstavlja jedan od retkih jamskih ulaza koji je očuvan u orginalu. Predstavlja manipulativni prostor za utovar uglja, sa upravnom zgradom, barakom za održavanje mašina i centralnim magacinom, koji su zaštićeni spomenik kulture rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu od 1975. godine.
  • Sokolski dom sagrađen je 1930. godine, koja je bila centar kulturnog i društvenog života u naselju, a izdvaja se i svojom arhitekturom.
  • Crkva Svetog Prokopija izgrađena je 1900. godine u znak sećanja na rudare koji su izgubili svoje živote u rudarskoj nesreći 1893. godine. Danas je ta crkva zaštitnik rudara i celog Senjskog Rudnika.
  • Radnička ulica koja datira još sa kraja 19. veka, na originalan način oslikava živote rudara i njihovih porodica.
  • Petrijina kuća, dom čuvene Petrije iz filma Petrijin venac Srđana Karanovića koji na najrealniji mogući način opisuje život žene rudara. Naveći deo scena u ovom filmu sniman je u centru naselja, oko izvoznog okna i u ovoj kući.[1]
  • Osnovna škola „Dositej Obradović” osnovana je 1896. godine, koja se razvijala uporedo sa razvojem mesta. godine.
  • Činovnička ulica, kako sam naziv kaže, ulica u kojoj su živeli činovnici, upravnici, inženjeri, sa raskošnim, velelepnim vilama na očigledan način ukazuje na razliku u društvenim slojevima. Najimpozantnija među njima je kuća Feliksa Hofmana, inženjera koji je uradio prvu poznatu kartu Senjskog ugljenog kopa.
  • Park Libanskog Kedra predstavlja mesto sećanja na stablo koje se donedavno nalazilo na ovom mestu a koje je zbog svojih specifičnosti imalo veliku emotivnu vrednost za meštane naselja. Libanski Kedar spada u vrstu borova, a u Senjski Rudnik je donešen sa Svete Gore 1903. godine.
  • Parna mašina je kulturno dobro jedino takve vrste u svetu. Proizvedena je 1872. godine u Gracu, u Austriji. I pored svoje starosti ona i dan danas uspešno spusta i izvozi rudare iz jame. Kao pogon za rad koristi isključivo vodenu paru. Najpre je instalirana u rudniku Vrdnik na Fruškoj gori 1876. godine, gde je radila sve do 1922. godine, kada je prebačena u Senjski Rudnik.[9]
  • Mašinska radionica nalazi se u sastavu kompleksa Muzeja ugljarstva. Sagrađena je 1922. godine i u njoj su se proizvodili alati, delovi za masine i ostale potrepstine neophodne za rad rudara. Jedina je ostala sačuvana od većeg broja pomoćnih zgrada koje su bile izgrađene u blizini „Aleksandrovog potkopa”.
  • Muzej ugljarstva je otvoren 1980. godine, a 1983. godine zajedno sa neposrednom okolinom proglašen spomenikom kulture od velike važnosti za Republiku Srbiju. Osnovan je sa ciljem prikazivanja rudarsko–tehničko–istorijskog razvoja našeg rudnika i ostalih rudnika Srbije.[10]

Eko muzej[uredi | uredi izvor]

U toku je realizacija projekta „Senjski Rudnik - eko muzej“ čiji je cilj da se zaštiti i očuva prirodno i kulturno nasleđe najstarijeg aktivnog rudnika mrkog uglja u Srbiji, zaustave propadanje i depopulacija, rehabilitacijom naselja Senjski Rudnik.[2]

Demografija[uredi | uredi izvor]

U naselju Senjski Rudnik živi 475 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,4 godina (39,8 kod muškaraca i 43,1 kod žena). U naselju ima 220 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,70. Prema popisu iz 2002. bilo je 595 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 722 stanovnika), da bi se njihov broj smanjio na 438 stanovnika prema Popisu iz 2011. godine.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja četiri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka
Demografija[11]
Godina Stanovnika
1948. 942
1953. 1.487
1961. 1.564
1971. 993
1981. 802
1991. 722 722
2002. 595 596
2011. 438
Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍[12]
Srbi
  
 538 90,42%
Muslimani
  
 10 1,68%
Romi
  
 9 1,51%
Jugosloveni
  
 9 1,51%
Albanci
  
 8 1,34%
Slovenci
  
 5 0,84%
Hrvati
  
 3 0,50%
Crnogorci
  
 2 0,33%
Makedonci
  
 1 0,16%
Goranci
  
 1 0,16%
Bugari
  
 1 0,16%
nepoznato
  
 5 0,84%


Stanovništvo prema polu i starosti[13]
m
ž
? 1
  
  
 1
80+ 4
  
  
 1
75—79 8
  
  
 17
70—74 25
  
  
 20
65—69 12
  
  
 29
60—64 13
  
  
 22
55—59 13
  
  
 6
50—54 20
  
  
 25
45—49 32
  
  
 23
40—44 24
  
  
 22
35—39 23
  
  
 24
30—34 17
  
  
 15
25—29 23
  
  
 12
20—24 18
  
  
 13
15—19 19
  
  
 16
10—14 26
  
  
 23
5—9 14
  
  
 13
0—4 10
  
  
 11
Prosek : 39,8 43,1
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002.
Broj domaćinstava 438 668 601 335 276 265 220
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 59 53 40 46 12 8 0 1 0 1 2,70
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 252 70 157 19 6 0
Ženski 246 28 155 52 10 1
UKUPNO 498 98 312 71 16 1
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 133 2 0 107 10
Ženski 49 1 0 21 15
UKUPNO 182 3 0 128 25
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 1 0 4 0 2
Ženski 0 0 3 1 0
UKUPNO 1 0 7 1 2
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 0 0 2 1 1
Ženski 0 0 0 4 3
UKUPNO 0 0 2 5 4
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 1 0 0 2
Ženski 1 0 0 0
UKUPNO 2 0 0 2

Znamenite ličnosti[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Glavna zgrada muzeja
    Glavna zgrada muzeja
  • Rudarska zastava
    Rudarska zastava
  • Ulica iz gornjeg dela Senjskog rudnika
    Ulica iz gornjeg dela Senjskog rudnika
  • Stara železnička stanica
    Stara železnička stanica

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g „Senjski rudnik” (na jeziku: srpski). Zvanični sajt Ministarstva kulture i informisanja Srbije. Pristupljeno 9. 11. 2016. 
  2. ^ a b . Javno preduzeće za podzemnu eksploataciju uglja Resavica: „Senjski Rudnik - Eko muzej“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. april 2017), pristupljeno 23. 5. 2013.
  3. ^ a b v Znaci: Na obroncima Beljanice, Damnjan Popović, Novinsko preduzeće „Dnevnik", Novi Sad, 1969, pristupljeno 23. 5. 2013.
  4. ^ a b v g d đ e ž z Senjski rudnik: „Istorija naselja - 150 godina Senjskog Rudnika“, pristupljeno 23. 5. 2013.
  5. ^ Spomenici kulture u Srbiji: „Aleksandrov potkop u Senjskom Rudniku“, pristupljeno 23. 5. 2013.
  6. ^ Feliks Katanić: es.scribd.com/doc/14428868/F-Kanic-Srbija-Zemlja-i-Stanovnistvo „Srbija zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka“
  7. ^ Narodna biblioteka Bor - Beležnica br. 10: „Franja Šistek“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016), Dragica Radetić, Bor, 2004, pristupljeno 23. 5. 2013.
  8. ^ Znaci: „Mijalova jama“, Dušan Prica, Joksim Radojković, Despotovac, 1984, pristupljeno 23. 5. 2013.
  9. ^ Senjski Rudnik: „Izvozna mašina“, pristupljeno 23. 5. 2013.
  10. ^ Senjski Rudnik:„Muzej ugljarstva“, pristupljeno 23. 5. 2013.
  11. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  12. ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9. 
  13. ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Senjski Rudnik na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Сењски_Рудник&oldid=27472050”