Slovački nacionalni ustanak

Slovački nacionalni ustanak
Deo Istočnog fronta Drugog svetskog rata
Kolona vozila slovačke ustaničke vojske blizu Kelemeša (danas Prešov)
Vreme 29. avgust — 28. oktobar 1944. Mesto Slovačka Ishod Pobeda sila Osovine Ustanak ugušen
Sukobljene strane
Nemačka Slovačka republika Hlinka garda	Prva čehoslovačka armija u Slovačkoj Slovačke pobunjeničke vazdušne snage Sovjetske vazdušne snage SAD vazdušne snage
Komandanti i vođe
Gotlob Berger Herman Hofle Otomar Kubala	Jan Golijan Rudolf Vist
Jačina
40.000, kasnije do 83.000	18.000 u početku, kasnije do 78.000
Žrtve i gubici
4.200 mrtvih, 5.000 ranjenih, 300 zarobljenih	12.000 ubijenih u borbama i zatočeništvu

Slovački nacionalni ustanak (slč. Slovenské národné povstanie, skraćeno SNU), bila je oružana pobuna koju je organizovao slovački pokret otpora tokom Drugog svetskog rata. Ovaj pokret otpora uglavnom su predstavljali članovi Demokratske stranke, ali i socijaldemokrate i komunisti, iako u manjem obimu. Pokrenut je 29. avgusta 1944. godine iz Banske Bistrice u pokušaju da se suprotstavi nemačkim trupama koje su okupirale slovačku teritoriju i da sruši kolaboracionističku vladu Jozefa Tisoa. Iako su otpor uglavnom ugušile nemačke snage, gerilske operacije su se nastavile sve dok sovjetska armija, čehoslovačka i rumunska vojska nisu 1945. oslobodile fašističku Slovačku.

U posleratnom periodu mnogi politički subjekti, uglavnom komunisti, pokušali su da "preotmu" zasluge za ustanak. Staljinstički režim u Čehoslovačkoj predstavio je ustanak kao događaj koji su pokrenule i kojim su upravljale komunističke snage. Slovački ultranacionalisti, s druge strane, tvrde da je ustanak bio zavera protiv slovačke nacije, jer je jedan od njegovih glavnih ciljeva bio zbacivanje režima marionetske slovačke države i ponovno uspostavljanje Čehoslovačke, u kojoj su Slovacima dominirali Česi. U stvari, u ustanku su se borile mnoge frakcije, od kojih su najveće bile jedinice slovačke vojske, demokratski otpor, komunistički partizani i međunarodne snage. S obzirom na ovu frakcionalizaciju, ustanak nije imao nedvosmislenu narodnu podršku. Ipak, učesnici i pristalice ustanka predstavljali su svaku religiju, klasu, starosnu dob i antinacističku političku frakciju slovačke nacije.

Prethodni događaji

Edvard Beneš, vođa Čehoslovačke vlade u egzilu u Londonu, pokrenuo je pripreme za mogući ustanak 1943. kada je stupio u kontakt sa disidentskim elementima slovačke vojske. U decembru 1943, razne grupe koje će biti uključene u ustanak — vlada u egzilu, čehoslovačke demokrate i komunisti, i slovačka vojska — formirali su podzemno Ilegalni slovački nacionalni savet, i potpisali tzv. "Božićni ugovor", zajedničku deklaraciju o priznavanju Beneševe vlasti i ponovnom uspostavljanju Čehoslovačke posle rata. Savet je bio odgovoran za kreiranje pripremne faze ustanka.

U martu 1944, potpukovnik slovačke vojske Jan Golijan preuzeo je obaveze oko pripreme. Zaverenici su skladištili novac, municiju i druge zalihe u vojnim bazama u centralnoj i istočnoj Slovačkoj. Pobunjeničke snage sebe su nazivale Čehoslovačkim snagama i Prvom čehoslovačkom vojskom. Oko 3200 slovačkih vojnika je dezertiralo i pridružilo se partizanskim grupama ili sovjetskoj armiji. U aprilu 1944, slovački Jevreji Rudolf Vrba i Alfred Vecler pobegli su iz Aušvica i objavili detaljan izveštaj o radu gasnih komora u Aušvicu.

U leto 1944. partizani su intenzivirali rat protiv nemačkih okupacionih snaga, uglavnom u planinama severo-centralne Slovačke. U julu su sovjetske trupe u Poljskoj počele napredovati prema Slovačkoj. Do avgusta 1944. sovjetske trupe bile su u Krosnu u Poljskoj, na 40 km od severoistočne slovačke granice.

Dve teško naoružane divizije slovačke vojske, zajedno sa čitavim vazduhoplovstvom istočne Slovačke, u leto 1944. su namerno premeštene u Prešov na severoistoku Slovačke, kako bi izvršile jednu od dve planirane opcije za početak ustanka. Dve opcije su bile:

1. Zauzeti prelaz Dukla (koji spaja Poljsku i Slovačku preko Karpata) kada stignu Sovjeti (1. ukrajinski front pod maršalom Ivanom Konjevim).
2. Po nalogu Golijana, odmah zauzeti Dukla prelaz i zadržati prilaz nemačkih snaga sve dok sovjetska vojska ne stigne.

Pukovnik Vilijam Talski bio je šef štaba dve divizije. Unapred se složio sa rukovodstvom ustaničke vojske i komitetom za planiranje ustanka Slovačkog nacionalnog saveta, da izvrši bilo koji od ova dva plana, zavisno od okolnosti. 23. avgusta 1944. Rumunija, u početku saveznica Slovačke, promenila je stranu u korist saveznika. 28. avgusta 1944. u Martinu, grupa komunističkih partizana pod sovjetskim vođstvom ubila je 24 nemačka vojnika koji su se vraćali iz Rumunije. Sledećeg dana, nemačke trupe počele su da zauzimaju Slovačku i guše pobunu.

U 19:00 časova, 29. avgusta 1944, slovački ministar odbrane, general Ferdinand Čatloš, objavio je na državnom radiju da je Nemačka okupirala Slovačku. U 20:00, Golijan je poslao kodiranu poruku svim jedinicama da započnu ustanak. Ali umesto da se pridržavaju dogovorenog plana, 30. avgusta pukovnik Talski i celokupno vazduhoplovstvo istočne Slovačke odleteli su u unapred dogovorenu zonu sletanja u Poljskoj da bi se pridružili Sovjetskoj vojsci i napustili dve divizije u Prešovu. Dve divizije, ostavljene u haosu i bez vođstva, brzo su razoružane 30. avgusta popodne, bez ijednog pucnja. Shodno tome, ustanak je prerano počeo i izgubio je presudnu komponentu plana, kao i dve najteže naoružane divizije.

Sile

Slovačke pobunjeničke snage 1944. godine

Tačan broj boraca varira. U početku su se slovačke partizanske pobunjeničke snage sastojale od oko 18 000 vojnika. Ukupan porast povećao se na 47.000 nakon mobilizacije 9. septembra 1944, a kasnije i na 60.000, plus 18.000 partizana iz preko 30 zemalja. Slovačke pobunjeničke vazduhoplovne snage imale su mali broj uglavnom zastarelih aviona.

Pored slovačkih snaga, borci su bili i: izbegli francuski ratni zarobljenici, sovjetski partizani i izvršioci za specijalne operacije (SOE) i operativci Kancelarije za strateške službe (OSS). Slovačka strana morala je koristiti uglavnom dvokrilce i improvizovane oklopne vozove za borbu protiv bolje opremljenog nemačkog oružja. Pored sovjetske pomoći, bombarderi leteće tvrđave B-17 Sjedinjenih Država, u pratnji severnoameričkog P-51B Mustanga, sleteli su na aerodrom Tri Dubi, 7. oktobra 1944. godine i doneli zalihe i tri ekipe OSS-a, na čelu sa pomorskim oficirom, poručnikom Džejmsom Holtom Grinom. Takođe su izveli 18 savezničkih pilota oborenih nad Slovačkom i pet francuskih partizana.

Nakon što je ustanak započeo, čehoslovački zvaničnici u egzilu razgovarali su o mogućnosti dovođenja čehoslovačkih jedinica raspoređenih na istočnom frontu sa sovjetskom vojskom. Dovedene su dve takve jedinice. 15. - 17. septembra 1944. sleteo je 1. čehoslovački borbeni puk u blizini Zvoljena sa 21 lovačkih aviona Lavohkin La-5. Kasnije je 2. čehoslovačka padobranska brigada prebačena iz Karpata, stižući od 25. septembra do 15. oktobra.

Tok ustanka

Ustanak počinje

Mapa stanja u prvim danima Slovačkog nacionalnog ustanka

Pobunjenici su započeli ustanak 29. avgusta u 8:00 uveče pod komandom Jana Golijana. Ušli su u Bansku Bistricu ujutro 30. avgusta i napravili je svojim sedištem. Nemačke trupe su razoružale vojsku istočne Slovačke 31. avgusta. Mnogi vojnici poslati su u logore u Nemačkoj, dok su drugi pobegli i pridružili se partizanima pod kontrolom sovjetske vojske ili se vratili kući. 5. septembra Jan Golijan postao je komandant svih pobunjeničkih snaga u Slovačkoj i dobio je čin generala. Slovačke snage u centralnoj Slovačkoj mobilisale su 47.000 muškaraca.

Stražari iz tri glavna radna logora, Sered, Novaki i Vihne - pobegli su na početku ustanka, a većina jevrejskih zarobljenika je otišla. Oko 1.600 do 2.000 Jevreja se borilo kao partizani, što je deset procenata ukupne pobunjeničke snage. Petnaest procenata jevrejskih partizana je ubijeno. Mnogi jevrejski partizani skrivali su svoju versku pripadnost zbog antisemitizma u partizanskom pokretu.

Do 10. septembra pobunjenici su stekli kontrolu nad velikim oblastima centralne i istočne Slovačke, uključujući dva aerodroma, koja su koristile sovjetske vazduhoplovne snage.

Zastoj

Pro-nemačka Tisoova vlada ostala je na vlasti u Bratislavi. Nemačka je premestila 40.000 vojnika SS pod Gotlob Bergerom da bi ugušila ustanak, koji su zadržali i razoružali dve slovačke divizije i 20.000 vojnika koji su trebali da obezbede planinske prelaze za pomoć Crvenoj armiji. Beneš se sastao sa Staljinom i Molotovom u Moskvi u decembru 1943, kako bi obezbedio sovjetsku podršku ustanku, ali sovjetski premijer Josif Staljin i sovjetska vojna komanda Stavka nisu uspeli da pruže potrebnu podršku na vreme pobunjeničkoj vojsci.

Jan Golijan, jedan od glavnih organizatora i komandant pobunjeničkih snaga

Crvena armija je 8. septembra započela ofanzivu na prelazu Dukla na slovačko-poljskoj granici i pokušala da se probija kroz Karpatske planine kako bi prodrla u Slovačku. Ova loše planirana i kasna akcija rezultirala je ogromnim žrtvama na obe strane.

Beneš, sovjetski partizani i razne slovačke frakcije počeli su se svađati među sobom, a svaka je tražila operativnu kontrolu. Uprkos ponovljenim naporima, general Golijan nije mogao da ubedi različite strane da koordiniraju svoje napore. General Rudolf Vist je preuzeo komandu 7. oktobra, a Golijan je postao njegov drugi komandant.

Crvena armija i njeni čehoslovački saveznici nisu uspeli da brzo prodru preko prelaza Dukla uprkos žestokim borbama između 8. septembra i 28. oktobra; pretrpeli su 85.000 žrtava (21.000 mrtvih). Čehoslovačka vlada u egzilu nije uspela da ubedi zapadne saveznike da ignorišu Staljinov opstrukciju i pošalju više zaliha u to područje.

Protivnapad

Jozef Tiso nakon ustanka odlikuje nemačke vojnike u Banskoj Bistrici

19. septembra nemačka komanda zamenila je SS-Obergrupenfirera Bergera, koji je bio zadužen za trupe koje su se borile protiv ustanka, generalom Hofleom. U to vreme Nemci su imali 48.000 vojnika; osam nemačkih divizija, uključujući četiri iz Vafen-SS i jednu pro-nacističku slovačku formaciju.

1. oktobra pobunjenička vojska je preimenovana u Prvu čehoslovačku armiju u Slovačkoj, da bi simbolizovao početak češko-slovačkog ponovnog ujedinjenja koje bi priznale savezničke snage.

Glavna nemačka kontraofanziva započela je 17 - 18. oktobra, kada je 35.000 nemačkih vojnika ušlo u zemlju iz Mađarske, koja je bila pod nemačkom vojnom okupacijom od 19. marta 1944. godine. Do kraja oktobra snage Osovine (šest nemačkih divizija i jedna pro-nacistička slovačka jedinica) preuzele su od pobunjenika većinu teritorije i opkolile borbene grupe. Bitke su donele najmanje 10 000 žrtava sa obe strane.

Pobunjenici su morali da napuste Bansku Bistricu 27. oktobra neposredno pred nemačko preuzimanja vlasti, povukli su se u planine zajedno sa hiljadama drugih koji su bežali pred njemačkim napredovanjem. Pobunjenici su se spremili da promene svoju strategiju u gerilsku ratu. 28. oktobra Vist je poslao Londonu poruku u kojoj stoji da je organizovani otpor završen. 30. oktobra general Hofle i predsednik Tiso slavili su u Banskoj Bistrici i dodelili medalje nemačkim vojnicima za njihovo učešće u suzbijanju ustanka.

Posle

Spomenik Slovačkog nacionalnog ustanka u Banskoj Bistrici

Oklopni voz Hurban (replika) sačuvan u Zvoljenu

Ipak, partizani i ostaci redovnih snaga nastavili su sa naporima u planinama. U znak odmazde, Ajnzacgrupa H i gardijska divizija Hlinka pogubili su mnoge Slovake za koje se sumnjalo da su pomagali pobunjenicima, kao i Jevreje koji su do tada izbegavali deportaciju i uništili 93 sela pod sumnjom da su sarađivali. Nekoliko sela je spaljeno do temelja, a svi njihovi stanovnici ubijeni, a vlasti su kasnije otkrile 211 masovnih grobnica koje su proizašle iz tih zločina. Najveća pogubljenja dogodila su se u Kremničkoj (747 ubijenih, uglavnom Jevreja i Roma) i Njemeckoj (900 ubijenih).

3. novembra, Nemci su zarobili Golijana i Vista u Pohronskom Bukovecu ; kasnije su ih ispitivali i pogubili.

Pobeda Nemačke samo je odlagala eventualni pad pro-nacističkog režima. Šest meseci kasnije, Crvena armija je svrgla trupe Osovine u Čehoslovačkoj. Do decembra 1944. rumunske i sovjetske trupe proterale su nemačke trupe iz južne Slovačke u bitki za Budimpeštu. 19. januara 1945. Crvena armija je zauzela Bardjejov, Svidnjik, Prešov i Košice u istočnoj Slovačkoj. Oni su između 3. i 5. marta zauzeli severozapadnu Slovačku. 25. marta ušli su u Bansku Bistricu a 4. aprila u Bratislavu.

29. avgust je nacionalni praznik u Slovačkoj. Počev od 1947. kovani su različiti komemorativni novčići Čehoslovačke u znak sećanja na ustanak.

Reference

Izvori

• Bauer, Yehuda (2002). Rethinking the Holocaust (na jeziku: engleski). New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09300-1. 
• Fatran, Gila (1996). „Die Deportation der Juden aus der Slowakei 1944–1945” [The deportation of the Jews from Slovakia 1944–45]. Bohemia: Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Böhmischen Länder (na jeziku: nemački) (37): 98—119. 
• Kubátová, Hana (2014). „Jewish Resistance in Slovakia, 1938–1945”. Ur.: Henry, Patrick. Jewish Resistance Against the Nazis (na jeziku: engleski). Washington, D.C.: Catholic University of America Press. str. 504—518. ISBN 978-0-8132-2589-0. 
• Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. 2018. ISBN 978-0-253-02373-5. 
• Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. 2018. ISBN 978-0-253-02373-5. 
• Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. 2018. ISBN 978-0-253-02373-5. 
• Holocaust Encyclopedia (na jeziku: engleski). New Haven: Yale University Press. 2001. ISBN 978-0-300-08432-0. 

Dodatna literatura

• Brown, Martin D. (2004). „The SOE and the failure of the Slovak National Uprising”. History Today. 54 (12). 
• Findor, Andrej (2002). „(De)Constructing Slovak National Mythology”. Sociológia - Slovak Sociological Review (na jeziku: engleski) (3): 195—208. ISSN 0049-1225. Šablon:CEEOL. 
• Prečan, Vilém (2011). „The Slovak National Uprising: the most dramatic moment in the nation’s history”. Ur.: Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin D. Slovakia in History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-49494-6. 
• Radonic, Ljiljana (20. 11. 2018). „Slovak and Croatian invocation of Europe: the Museum of the Slovak National Uprising and the Jasenovac Memorial Museum”. Nationalities Papers. 42 (3): 489—507. doi:10.1080/00905992.2013.867935. 
• Syrný, Marek (2014). Slovenské národné povstanie: Slovensko a Európa v roku 1944 (na jeziku: slovački). Muzeum Slovenského Národného Povstania. ISBN 978-80-89514-30-4. 

Spoljašnje veze

• Slovački nacionalni muzej ustanka u Banskoj Bistrici
• Čehoslovačke vojne jedinice u SSSR-u (1942–1945)
• Veb stranica slovačkog nacionalnog ustanka
• Modern Russian movie interviewing soldiers seen in the World War II German propaganda video na sajtu YouTube (češki)