Sredozemno more

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Snimak iz satelita
Karta Sredozemnog mora

Sredozemno ili Mediteransko more, je more koje se nalazi između Evrope na severu, Azije na istoku i Afrike na jugu, a povezano je sa Atlantskim okeanom kroz Gibraltarski moreuz na zapadu, sa Indijskim okeanom na jugoistoku preko Sueckog kanala i Crvenog mora, a sa Crnim morem preko Bosfora. Zemlje koje okružuju Sredozemno more nazivaju se zemljama Sredozemlja, a celo područje mora i obalnih zemalja Sredozemlje. Jedno je od većih mora u Evropi.

Površina ovog mora iznosi 2,509 miliona km²,[1] salinitet mu je 38 promila, najveća dubina 5.121 m (nedaleko od Peloponeza),[2][3] a ukupna zapremina (otprilike) 3,7 miliona kubnih kilometara. Sredozemno more ima negativni bilans dotoka vode: leti ispari 4.690 km³, a sa padavinama i rečnim pritokama dobije svega 1.830 km³ vode. Procena je da bi bez bez stalnog dotoka vode iz Atlantskog okeana kroz Gibraltarski moreuz, ovo more potpuno presušilo za približno 1500 godina.

Pomorski prag između Sicilije i tuniske obale deli Sredozemlje na istočni i zapadni deo. Drugi podvodni prag leži između španske i marokanske obale.

Sredozemno more je zajedno sa Indijskim okeanom deo pramora Tetis, koje je nestalo pre tridesetak miliona godina zbog pomeranja afričke i evroazijske kontinentalne ploče.[4][5] Tektonska aktivnost na Sredozemlju je inače veoma izražena: u Italiji su aktivni vulkani Etna i Vezuv.

Ime[uredi | uredi izvor]

Sa svojom visoko razuđenom obalom i velikim brojem ostrva, Grčka ima najdužu mediteransku obalu.

Termin Mediteran izveden je iz latinske reči mediterraneus, sa značenjem „usred zemlje (napomena: zemlja u smislu kopna, a ne planete zemlje)” ili „između kopna” (medi-; pridev medius, -um -a „sredina, između” + terra f., „kopno, zemlja”): pošto je ono između kontinenata Afrike, Azije i Evrope. Drevno grčko ime Mesogeios (Μεσόγειος), je slično tome izvedeno iz μέσο, „između” + γη, „kopno, zemlja”).[6] To se može uporediti sa drevnim grčkim imenom Mesopotamija (Μεσοποταμία), sa značenjem „između reka”.

Mediteransko more je istorijski imalo nekoliko imena. Na primer, Kartaginjani su ga zvali „Sirijskim more” i kasnije Rimljani su ga obično nazivali Mare Nostrum („Naše more”), i povremeno Mare Internum[7] i Grci kao Mare Magnum, s značenjem „Veliko more”.[8]

U antičkim sirijskim tekstovima, feničanskim epovima i hebrejskoj bibliji, ono je prevashodno poznato kao „Veliko more” (הַיָּם הַגָּדוֹל, HaYam HaGadol, Brojevi 34:6,7; Jošua 1:4, 9:1, 15:47; Jezekilj 47:10,15,20), ili jednostavno „More” (1 Kraljevi 5:9; 1 Mak. 14:34, 15:11); međutim, ono se isto tako zvalo „Zaleđinsko more” (הַיָּם הָאַחֲרוֹן), zbog njegove lokacije na zapadnoj obali Velike Sirije ili Svete zemlje, stoga u zaleđini osobe koja gleda na istok, što se ponekad prevodi kao „Zapadno more”, (Deut. 11:24; Joil 2:20). Još jedno ime je bilo „More Filistejaca” (יָם פְּלִשְׁתִּים, Egzod. 23:31), po ljudima koji su nastanjivali veliku porciju njegovih obala u blizini Izraelita.

U modernom Hebrejskom, on se naziva HaYam HaTikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), „Srednje more”, što odražava ime mora u antičkom grčkom (Mesogeios), latinskom Mare internum (Unutrašnje more) ili Mare Nostrum (Naše more), i modernim jezicima Evrope i Srednjeg istoka (Mediteran, etc.).[8]

Slično tome, u modernom arapskom, ono je poznato kao arap. al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ (arap. البحر [الأبيض] المتوسط), „[belo] Srednje more”, dok u islamskoj i drugoj arapskoj literaturi, ono se naziva kao arap. Baḥr al-Rūm (arap. بحر الروم), ili „Rimsko/Vizantijsko more.”[8]

U otomanskom turskom jeziku, ono se zvalo Bahr-i Sefid, sa značenjem „Čisto belo more”.

U turskom, ono je poznato kao Akdeniz,[9] sa značenjem „Belo more”, da bi se razlikovalo od Crnog mora.[8]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Veća ostrva[uredi | uredi izvor]

Mora[uredi | uredi izvor]

Mora u okviru Sredozemnog mora:

Zemlje[uredi | uredi izvor]

Zemlje koje imaju izlaz na Sredozemno more su:

  1.  Crna Gora
  2.  Španija
  3.  Francuska
  4.  Monako
  5.  Italija
  6.  Malta
  7.  Albanija
  8.  Grčka
  9.  Turska
  10.  Kipar
  11.  Sirija
  12.  Liban
  13.  Izrael
  14.  Egipat
  15.  Libija
  16.  Tunis
  17.  Alžir
  18.  Maroko

Zemlje koje nemaju izlaz na Sredozemno more, ali se smatraju sredozemnim su:

  1.  Srbija
  2.  Portugalija
  3.  Bugarska
  4.  Republika Makedonija
  5.  Jordan

Osim što su delimično pod uticajem mediteranske klime, UNESKO ih pominje kao zemlje Sredozemlja na osnovu sledećih kriterijuma:

  • nalaze se u regiji Sredozemlja,
  • gravitiraju tom području
  • kulturom, tradicijom i istorijom su vezane za to područje.

Klima[uredi | uredi izvor]

Mapa klimatskih zona u oblastima koje okružuju Sredozemno more, prema Kepenovoj klasifikaciji klime

Temperatura mora[uredi | uredi izvor]

Prosečna temperatura mora (°C)
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec Godina
Marselj[10] 13 13 13 14 16 18 21 22 21 18 16 14 16.6
Gibraltar[11] 16 15 16 16 17 20 22 22 22 20 18 17 18.4
Malaga[12] 16 15 15 16 17 20 22 23 22 20 18 16 18.3
Atina[13] 16 15 15 16 18 21 24 24 24 21 19 18 19.3
Barcelona[14] 13 13 13 14 17 20 23 25 23 20 17 15 17.8
Iraklion[15] 16 15 15 16 19 22 24 25 24 22 20 18 19.7
Venecija[16] 11 10 11 13 18 22 25 26 23 20 16 14 17.4
Valencija[17] 14 13 14 15 17 21 24 26 24 21 18 15 18.5
Malta[18] 16 16 15 16 18 21 24 26 25 23 21 18 19.9
Aleksandrija[19] 18 17 17 18 20 23 25 26 26 25 22 20 21.4
Napulj[20] 15 14 14 15 18 22 25 27 25 22 19 16 19.3
Larnaka[21] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19 21.7
Limasol[22] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19 21.7
Antalija 17 17 17 18 21 24 27 28 27 25 22 19 21.8
Tel Aviv[23] 18 17 17 18 21 24 26 28 27 26 23 20 22.1

Geologija[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Geologija i paleoklimatologija Mediteranskog basena
Podmorsko vrelo, zvano vrulja, u blizini Omiša; primetno po kružnim talasima na inače mirnoj površini mora.

Geološka istorija Sredozemnog mora je kompleksna. Njegovo dno je sačinjeno od okeanske kore, te se nekad mislilo da je bazen mora tektonski ostatak drevnog okeana Tetis. Sada je poznato da se radi o strukturno mlađem bazenu, zvanom Neotetis, koji je prvobitno formiran putem konvergencije Afričke i Evroazijske ploče tokom kasnog trijasa i rane jure. Zbog toga što je ovo vodeno telo skoro potpuno okruženo kopnom i što se nalazi u području normalno suve klime, Mediteran je podložan intenzivnom isparavanju i precipitaciji evaporata. Mesinska kriza saliniteta je započela pre oko šest miliona godina kad je Sredozemno more postalo zatvoreno kopnom, i zatim se esencijalno isušilo. Postoje depoziti soli akumulirani na dnu bazena čija količina premašuje milion kubnih kilometara — na nekim mestima su više od tri kilometra debeli.[24][25]

Naučnici procenjuju da je more bilo zadnji put popunjeno pre oko 5,3 miliona godina za manje od dve godine tokom Zanklijanske poplave. Voda se ulila iz Atlantskog okeana kroz novootvoreni prolaz koji se sada zove Gibraltarski moreuz sa procenjenom brzinom od oko tri reda velične (hiljadu puta) većom od sadašnjeg protoka reke Amazon.[26]

Sredozemno more ima prosečnu dubinu od 1500 m i najdublja tačka je 5267 m ispod površine u Kalipso ponoru u Jonskom moru. Obala je duga oko 46000 km. Plitki podmorski greben (Sicilijanski prelaz) između ostrva Sicilija i obale Tunisa deli more u dva podregiona: Zapadni Mediteran, sa površinom od oko 850 hiljada km² (330 hiljada mi2); i Istočni Mediteran, sa oko 1,65 miliona km² (640 hiljada mi2). Karakteristika obalskog Mediterana su podmorska vrela ili vrulje, u kojima dolazi do ispuštanja podzemne vode pod pritiskom u obalsku morsku vodu ispod površine; ispuštena voda je obično sveža, a ponekad i topla.[2][27]

Tektonika i analiza paleo okruženja[uredi | uredi izvor]

Mediteranski bazen i morski sistem je uspostavljen sudarom drevnog Afričko-Arabijskog kontinenta i Evrazije. Kako se Afričko-Arabijska ploča kretala ka severu, ona ze zatvorila drevni okean Tetis koji je ranije razdvajao dva superkontinenta Lauraziju i Gondvanu. Sredinom perioda jure znatno manji morski bazen, zvani Neotetis, je formiran neposredno pre nego što je okean Tetis bio zatvoren sa njegovog zapadnog (Arabijskog) kraja. Široka linija kolizije je proizvela veoma dug sistem planina od Pirineja u Španiji do Zagros planina u Iranu u jednoj epizodi tektonskog formiranja planina poznatog kao Alpska orogeneza. Neotetis se povećao tokom epizoda kolizija (i povezanih preklapanja i subdukcija) koje su odvile tokom epoha oligocena i miocena (pre 34 do 5,33 miliona godina); pogledajte animaciju: Afričko-Arabijska kolizija sa Evroazijom. Shodno tome se mediteranski bazen sastoji od nekoliko subdukcijom rastegnutih tektonskih ploča koje su osnova istočnog dela Sredozemnog mora. Razne zone potanjanja sadrže veličanstvene i veoma duboke okeanske grebene, istočno od Jonskog mora i južno od Egejskog mora. Centralno indijski greben se nalazi istočno od Sredozemnog mora, na jugoistoku između Afrike i Arabijskog poluostrva u Indijskom okeanu. Kao što čovekom izazvani geopolitički pretresi i haos obeležavaju istoriju obala mnoštva različitih mediteranskih nacija tokom čitavog kursa drevne, moderne, sadašnje and buduće istorije, tako i status tektonskih ploča nacija duž granica mediteranskog regiona ima analogne geološke probleme i sudbinu.

Mesijanska kriza slanosti[uredi | uredi izvor]

Mesijanska kriza slanosti pre Zanklijanske poplave
Animacija: Mesijanska kriza slanosti

Tokom perioda mezozoika i kenozoika, dok je severozapadni ugao Afrike konvergirao na Iberiji, došlo je do podizanja planinskih masiva duž južne Iberije i severozapadne Afrike. Tamo je razvoj intraplaninskih bazena Betik i Rif doveo do stvaranja dve približno paralelne morske kapije između Atlantskog okeana i Sredozemnog mora. Sinhronizovanim dejstvom na Betičkom i Rafijanskom koridoru, došlo je do progresivnog zatvaranja mora tokom sredina i kraja miocena; možda i nekoliko puta.[28] Tokom ere kasnog miocena zatvaranje Betičkog koridora uzrokovalo je takozvanu Mesijansku krizu slanosti, kad je Sredozemno more bilo skoro potpuno isušeno. Vreme početka krize se procenjuje da je bilo pre 5,96 miliona godina, a kriza je trajala nekih 630.000 godina do pre oko 5,3 miliona godina;[29] pogledajte animaciju: Mesijanska kriza slanosti.

Nakon inicijalnog povlačenja i ponovne poplave sledilo je nekoliko epizoda — ukupni broj je predmet debata — isušivanja i poplava tokom Mesijanske krize. Ovo stanje je okončano kad je Atlantski okean poslednji put poplavio bazen, kreirajući Gibraltarski moreuz i uzrokujući Zanklijansku poplavu — na kraju miocena (pre 5,33 miliona godina). Rezultati nekih istraživanja sugerišu da su ciklusi isušivanja i poplava ponovili više puta, čime se mogu objasniti velike naslage soli na dnu mora.[30][31] Nedavne studije, međutim, pokazuju da su višestruka isušivanja i plavljenja malo verovatna sa geodinamičke tačke gledanja.[32][33]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Mediterranean Sea”. Encyclopædia Britannica. 27. 8. 2023. Pristupljeno 23. 10. 2015. 
  2. ^ a b Elmer LaMoreaux, Philip (2001). „Geologic/Hydrogeologic Setting and Classification of Springs”. Springs and Bottled Waters of the World: Ancient History, Source, Occurrence, Quality and Use. Springer. str. 57. ISBN 978-3-540-61841-6. 
  3. ^ Žumer, Jože (2004). „Odkritje podmorskih termalnih izvirov” [Discovery of submarine thermal springs] (PDF). Geografski Obzornik. Association of the Geographical Societies of Slovenia. 51 (2): 11—17. ISSN 0016-7274. 
  4. ^ William Ryan (2008). „Decoding the Mediterranean salinity crisis”. Sedimentology. 56 (1): 95—136. Bibcode:2009Sedim..56...95R. S2CID 52266741. doi:10.1111/j.1365-3091.2008.01031.x. 
  5. ^ William Ryan (2008). „Modeling the magnitude and timing of evaporative drawdown during the Messinian salinity crisis” (PDF). Sedimentology. 5 (3–4): 229. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 29. 08. 2017. 
  6. ^ entry μεσόγαιος Arhivirano 2009-12-02 na sajtu Wayback Machine at Liddell & Scott
  7. ^ Sallust, The Jugurthine War 17.
  8. ^ a b v g Vella, Andrew P. (1985). „Mediterranean Malta” (PDF). Hyphen. 4 (5): 469—472. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 3. 2017. g. 
  9. ^ Özhan Öztürk claims that in Old Turkish ak also means „west” and that Akdeniz hence means „West Sea”, while Karadeniz (Black Sea) means „North Sea”. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. Ankara. 2011. str. 5—9. Arhivirano iz originala 15. 9. 2012. g. 
  10. ^ Weather2Travel.com. „Marseille Climate: Monthly Weather Averages – France”. 
  11. ^ Weather2Travel.com. „Gibraltar (Westside) Climate: Monthly Weather Averages – Gibraltar”. 
  12. ^ Weather2Travel.com. „Malaga Climate: Monthly Weather Averages – Costa del Sol”. 
  13. ^ Weather2Travel.com. „Athens Climate: Monthly Weather Averages – Greece – Greece”. 
  14. ^ Weather2Travel.com. „Barcelona Climate: Monthly Weather Averages – Spain”. 
  15. ^ Weather2Travel.com. „Iraklion Climate: Monthly Weather Averages – Crete – Crete”. 
  16. ^ Weather2Travel.com. „Venice Climate: Monthly Weather Averages – Venetian Riviera”. 
  17. ^ Weather2Travel.com. „Valencia Climate: Monthly Weather Averages – Spain – Spain”. 
  18. ^ Weather2Travel.com. „Valletta Climate: Monthly Weather Averages – Malta – Malta”. 
  19. ^ Weather2Travel.com. „Alexandria Climate: Monthly Weather Averages – Egypt”. Arhivirano iz originala 05. 01. 2014. g. Pristupljeno 28. 10. 2018. 
  20. ^ Weather2Travel.com. „Naples Climate: Monthly Weather Averages – Neapolitan Riviera”. 
  21. ^ Weather2Travel.com. „Larnaca Climate: Monthly Weather Averages – Cyprus”. 
  22. ^ Weather2Travel.com. „Limassol Climate: Monthly Weather Averages – Cyprus”. 
  23. ^ Weather2Travel.com. „Tel Aviv Climate: Monthly Weather Averages – Israel”. 
  24. ^ Ryan, William (2008). „Decoding the Mediterranean salinity crisis”. Sedimentology. 56 (1): 95—136. Bibcode:2009Sedim..56...95R. S2CID 52266741. doi:10.1111/j.1365-3091.2008.01031.x. 
  25. ^ Ryan, William (2008). „Modeling the magnitude and timing of evaporative drawdown during the Messinian salinity crisis” (PDF). Stratigraphy. 5 (3–4): 229. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 29. 08. 2017. 
  26. ^ Garcia-Castellanos, D.; Estrada, F.; Jiménez-Munt, I.; Gorini, C.; Fernàndez, M.; Vergés, J.; De Vicente, R. (2009). „Catastrophic flood of the Mediterranean after the Messinian salinity crisis”. Nature. 462 (7274): 778—781. Bibcode:2009Natur.462..778G. PMID 20010684. S2CID 205218854. doi:10.1038/nature08555. 
  27. ^ Žumer, Jože (2004). „Odkritje podmorskih termalnih izvirov” [Discovery of submarine thermal springs] (PDF). Geografski Obzornik (na jeziku: Slovenian). Association of the Geographical Societies of Slovenia. 51 (2): 11—17. ISSN 0016-7274.  (jezik: slovenački)
  28. ^ de la Vara, Alba; Topper, Robin P.M.; Meijer, Paul Th.; Kouwenhoven, Tanja J. (2015). „Water exchange through the Betic and Rifian corridors prior to the Messinian Salinity Crisis: A model study”. Paleoceanography. 30 (5): 548—557. Bibcode:2015PalOc..30..548D. S2CID 134905445. doi:10.1002/2014PA002719. 
  29. ^ Krijgsman, W.; Fortuinb, A. R.; Hilgenc, F. J.; Sierrod, F. J. (2001). „Astrochronology for the Messinian Sorbas basin (SE Spain) and orbital (precessional) forcing for evaporite cyclicity”. Sedimentary Geology. 140 (1–2): 43—60. Bibcode:2001SedG..140...43K. doi:10.1016/S0037-0738(00)00171-8. 
  30. ^ Gargani J., Rigollet C. (2007). „Mediterranean Sea level variations during the Messinian Salinity Crisis.”. Geophysical Research Letters. 34 (L10405): L10405. Bibcode:2007GeoRL..3410405G. S2CID 128771539. doi:10.1029/2007GL029885. 
  31. ^ Moretti; Letouzey, J. (2008). „Evaporite accumulation during the Messinian Salinity Crisis : The Suez Rift Case.”. Geophysical Research Letters. 35 (2): L02401. Bibcode:2008GeoRL..35.2401G. S2CID 129573384. doi:10.1029/2007gl032494.  |first1= zahteva |last1= u Authors list (pomoć)
  32. ^ Govers, Rob (2009). „Choking the Mediterranean to dehydration: The Messinian salinity crisis”. Geology. 37 (2): 167—170. Bibcode:2009Geo....37..167G. doi:10.1130/G25141A.1. 
  33. ^ Garcia-Castellanos, D., A. Villaseñor, 2011. Messinian salinity crisis regulated by competing tectonics and erosion at the Gibraltar Arc. Nature, 2011-12-15 pdf here Link

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Sredozemno more na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Средоземно_море&oldid=27543642”