Srednjoaljaski Jupici

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Srednjoaljaski Jupici
Ukupna populacija
 SAD 34.000 (2010)
Regioni sa značajnom populacijom
 Aljaska
Jezici
srednjoaljaski jupički (dijalekti: jugtunski, čevački, nunivački), engleski
Religija
Hrišćanstvo (Moravski protestanti, Katolički jezuiti, Ruska pravoslavna crkva) i Šamanizam
Srodne etničke grupe
Juiti (Čaplinci, Naukanci i Sirenikci), Sugpijati/Alutiti, Inupijati, Inuiti, Aleuti
Čupig sa ostrva Nunivak 1929. godine

Srednjoaljaski Jupici, Centralni Jupici, Aljaski Jupici, ali i Jupik ili Jupiak (jednina i množina) i Jupiit ili Jupiat (množina) (jup. Yup'ik (jednina), Yupiik (dvojina) i Yupiit (množina)), su jedan od eskimskih jupičkih naroda zapadne i jugozapadne Aljaske, koji naseljava južnu obalu Norton zaliva, obalu Beringovog mora između delta reka Jukon i Kuskokvim (uključujući ostrva Nelson i Nunivak), severnu obalu Bristolskog zaliva sve do zaliva Nušagak i severnu obalu poluostrva Aljaska oko reke Nanken i zaliva Egegik. Poznati su i kao Čupik (Cup'ik) na čevačkom dijalektu iz naselja Čevak i Čupig (Cup'ig) na nunivačkom dijalektu sa ostrva Nunivak.

Čevak Čupik i Nunivak Čupig su poznatiji pod zajedničkim imenom Čupik.[1] Jupik, Čupik i Čupig podgrupe mogu lako komunicirati međusobno, a njihov zajednički naziv je Jupik. Oni su jedan od tri jupička naroda Aljaske i Sibira, blisko povezani sa Alutitima (Pacifički Jupici) sa centralnog juga Aljaske i Juitima sa ostrva Sent Lorens i Ruskog Dalekog istoka (čije podgrupe su Čaplinci, Naukanci i Sirenikci). Centralnoaljaski Jupici govore centralnoaljaskim jupičkim jezikom. Od ukupne populacije koja je brojala oko 21.000 ljudi početkom 21. veka, oko 10.000 je govorilo ovaj jezik.[2]

Centralnoaljaski Jupici kombinuju savremeni i tradicionalni način života, mešavinu koja je jedinstvena za jugozapadnu Aljasku. Danas, Centralnoaljaski Jupici uglavnom rade i žive modernim načinom života, ali se i dalje bave lovom i ribolovom na tradicionalni način. Većina Centralnoaljaskih Jupika i dalje govori maternji jezik, a dvojezično obrazovanje je na snazi od 1970-ih godina.

Centralnoaljaski Jupici su najbrojniji u šarenilu naroda Aljaske, oni govore centralnoaljaskim jupičkim jezikom, koji je član porodice eskimsko-aleutskih jezika. Na popisu stanovništva u SAD 2000. godini, Centralnoaljaskih Jupika je bilo preko 24.000,[3] od kojih je preko 22.000 živelo na Aljasci. Ogromna većina njih živi u sedamdesetak naselja na tradicionalnoj centralnoaljaskoj jupičkoj teritoriji koja se nalazi na zapadu i jugozapadu Aljaske.[4]

Na popisu u SAD 2010. godine, Centralnoaljaskih Jupika je bilo 34.000, i najveća su aljaska plemenska grupa (bilo sama ili u kombinaciji), koju blisko u brojnosti prate Inupijati, njih 33.000. Centralnoaljaski Jupici su etnička grupa koja ima najveći broj osoba koje su se izjasnile kao pripadnici samo jedne plemenske grupe i nijedne druge rase (29.000).[5] Na popisu iz 2010. godine, skoro polovina američkih Indijanaca i Aljaskih domorodaca su identifikovani kao mešavina rasa.

Susedi Centralnoaljaskih Jupika na severu su Inupijati, na jugu aleutizovani Eskimi Alutiti i na istoku Atabaskani: jupicizirani Holikačuci i Deg Hitani i nejupicizirani Kojukoni i Denaine.[6]

Tradicionalno centralnoaljasko jupičko selo Toksuk Bej nalazi se na ostrvu Nelson, 6,5 km jugoistočno od Tununaka, na delti reke Jukon. Selo je osnovano 1964. godine, kada se određeni broj mladih parova iz Nigtmuta preselio na novu lokaciju u zalivu Toksuk kako bi imali bolji pristup resursima koje donosi teretni brod „Nort Star” jednom godišnje. Porodice iz Tununaka i Nevtoka su im se pridružile i naselje je poraslo. Godine 2011, aljaski departman rada procenjuje stanovništvo na 598 ljudi. Federalno priznato Nunakajiarmiut pleme se nalazi ovde. Oni koriste komercijalni ribolov za sticanje osnovnih sredstava (novac, hrana) za izdržavanje porodica. Haringa, losos i morski plodovi su omiljene lovine.

Istorija imena[uredi | uredi izvor]

Originalno forma Jupik korišćen je u severnom području (Norton zaliv, Jukon i ostrvo Nelson), dok je forma Jupiak korišćena u južnom delu (Kuskokvim, Kaninek i Bristolski zaliv). Određena mesta (Čevak, Nunivak, Egegik) su imali i druge oblike (Čupik, Čupig i Tarupiak).

Ime Jupik se upotrebljava kao opšti naziv (mada ne zamenjuje Čupik i Čupig).[7] Jupik (množina Jupiiti) dolazi od jupičke reči juk što znači „osoba” uz dodatak postbaze (posebna vrsta gramatičke sufiksne morfeme koja je pridodata korenu reči) -pik ili -piak što znači „stvaran” ili „pravi, iskonski”, te tako Jupik bukvalno znači „pravi čovek”.[8] Etnografska literatura ponekad Jupike ili na njihov jezik označava kao Juk ili Juit. U zalivu Huper, čevačkom i nunivačkom dijalektu Jupike i njihov jezik nazivaju Čupik.[2]

„Osoba/Čovek” (Ljudsko biće) i etnička imena kojima se pripadnici različitih grupa samonazivaju na jupičkim dijalektima
dijalekti jednina dvojina množina jednina dvojina množina
Unalik-Pastulik, Jukon, Ostrvo Nelson, Zaliv Huper juk juuk juut(< juuget) ~ jug'et Jupik Jupiik Jupiit
Kuskokvim, Kvigilingok, Kipnuk, Kongiganek, Čefornak, Zaliv Bristol juk juuk juut(< juuget) ~ jug'et Jupiak Jupiak Jupiat
Čevački kuk kuugek kuuget Čupik Čupiik Čupiit
Nunivački kug kuug kuuget Čupig Čupiig Čupiit
Egegik taru~ taruk Tarupiak Tarupiak Tarupiat

Imena koja su im dali njihovi susedi:

Istorija[uredi | uredi izvor]

Poreklo[uredi | uredi izvor]

Arheolozi veruju da su zajednički preci Eskima i Aleuta (kao i raznih paleosibirskih grupa) poreklom iz istočnog Sibira. Seleći se na istok stigli su do područja Beringovog mora pre oko 10.000 godina.[9][10] Istraživanja krvnih grupa i lingvistike sugerišu da su preci „Indijanaca” stigli do Severne Amerike u migracionim talasima pre predaka Eskima i Aleuta. Postojala su tri glavna migraciona talasa od Sibira do Amerike preko Beringovog kopnenog mosta.[11] Ovaj put je bio otvoren za prelaz pre 20.000-8.000 godina tokom perioda glacijacije.

Pre oko 3.000 godina, preteče Jupiita su se naselili duž obalnih područja onoga što je postalo zapadna Aljaska i dalje migrirali uzvodno rekama Jukon i Kaskokvim oko 1400. godine. Na kraju su stigli do Pajmiuta na reci Jukon i sela Vrana („Tulukarugmiut”) na reci Kaskokvim.[8]

Ruski period[uredi | uredi izvor]

Ruska kolonizacija Amerike trajala je od 1732. do 1867. godine. Rusko carstvo je slalo brodove koji su putovali iz Sibira u Ameriku zbog ribolova i lova na kitove. Posada je postepeno uspostavljala lovačke i trgovačke postaje kompanije Šelihov-Golikov na Aleutskim ostrvima i u starosedelačkim naseljima na severu Aljaske. (Ovo su temelji Rusko-američke kompanije). Otprilike polovina trgovaca krznom su bili Rusi, tj. „Promišljeniki” iz raznih delova evropske Ruske imperije ili iz Sibira.

Grigori Šelihov vodio je napad na Kodijak protiv starosedelačkih Alutita 1784. godine, poznatog kao Avauk masakar. Prema nekim procenama, radnici ruske trgovačke kompanije su ubili više od 2.000 Alutita. Kompanija je preuzela kontrolu nad ostrvom. Do kasnih 1790-ih, njene trgovačke postaje postale su centri stalnih naselja Rusije (1799—1867). Do 1819. godine ruska naselja i aktivnosti su uglavnom bili ograničeni na Aleutska ostrva, Pribilofska ostrva, ostrvo Kodijak i razbacane priobalne lokacije na kopnu.[12] Ruski pravoslavni misionari su otišli na ova ostrva i 1800. godine obavljali službe na lokalnom jeziku na ostrvu Kodijak, a do 1824. i na Aleutskim ostrvima. Pravoslavni sveštenici su preveli Sveto Pismo i liturgiju na Tlingitski jezik, koji je koristio još jedan veliki narod sa Aljaske. Ruski period, koji traje oko 120 godina, se može podeliti u tri faze od 40 godina: od 1745. do 1785, od 1785. do 1825. i od 1825. do 1865. godine.[13]

Prva faza ruskog perioda (1745. do 1785. godine) strašno je uticala samo na Aleute (Unangan) i Alutite. Tokom ovog perioda, velike delove obale Beringovog mora je kartirao engleski istraživač Džejms Kuk, a ne Rusi. Godine 1778. Kuk je otkrio i nazvao Bristolski zaliv i zatim plovio prema severu oko Rta Njuenham u Kuskokvimskom zalivu.[13]

Tokom druge faze ruskog perioda (1785. do 1825.), kompanija Šelihov-Golikov i kasnije Rusko-američka kompanija je organizovana da nastavi istraživanja unosne severno-tihookenaske trgovine krznima.[13] Tokom ovog perioda su poboljšali postupanje prema autohtonim narodima, zamenili masakre za porobljavanje i eksploataciju. Najveći deo Aljaske je ostao neitražen, a Centralnoaljaski Jupici iz delta reka Jukon i Kuskokvim nisu bili snažno pogođeni.[13] „Rusko-američki ugovor iz 1824. godine” je potpisan u Sankt Peterburgu između predstavnika Ruske imperije i Sjedinjenih Država 17. aprila 1824. i stupio na snagu 12. januara 1825. godine.

Tokom poslednje faze ruskog perioda (1825. do 1865. godine), narodi Aljaske su počeli da pate od efekata došljačkih zaraznih bolesti, jer nisu imali imunitet na njih. Pored toga, njihova društva su uzdrmana usled povećanog oslanjanja na robu evropskih trgovaca koju su nalazili u ruskim trgovačkim postajama. Treći talas ruskog uticaja ogledao se kroz nastojanja misionara da prevedu starosedeoce u pravoslavno hrišćanstvo.[13] Misionari su naučili jezike starosedelaca i držali službu na tim jezicima od ranih decenija 19. veka. „Sporazum iz Sankt Peterburga iz 1825. godine” definiše granice između Ruske Amerike i poseda Britanskog carstva na pacifičkom severozapadu.

Američki period[uredi | uredi izvor]

SAD je kupila Aljasku od Ruskog carstva 30. marta 1867. godine. Prvobitno organizovana kao Odsek Aljaska (1867—1884), ova oblast je preimenovana u Aljaska oblast (1884—1912) i Teritorija Aljaske (1912—1959), pre nego što je primljena u uniju SAD kao država Aljaska (1959-danas).[14]

Tokom ranog američkog perioda (1867—1939), savezna vlada je uglavnom zanemarivala teritoriju, osim što je koristila položaj u federalnoj vladi radi političkog pokroviteljstva. Bilo je napora da se iskoriste prirodni resursi u godinama nakon kupovine Aljaske. Moravsko protestantske (1885) i jezuitske (1888) misije i škole su uspostavljene duž reke Kuskokvim i nižih tokova reke Jukon. Komunalne kuće Kašgi su nestale pod pritiskom misionara. Tokom ranog američkog perioda, maternji jezici su zabranjeni u školama misionara i bio je dozvoljen samo engleski jezik.[15]

Dana, 18. decembra 1971. godine je potpisan „ukaz o poravnanju potraživanja aljaskih starosedeoca” (ANCSA). ANCSA je najbitnija kako za istoriju Aljaske, tako i za sadašnju ekonomiju i političku strukturu Aljaske.[16]

Istoriografija[uredi | uredi izvor]

Pre prvog kontakta sa Evropljanima (do 1800.ih godina), istorija Jupika je bila usmena istorija. Svaka zajednica ili selo imali su kazivače priča ("kulirarta") koji su bili poznati po njihovoj sposobnosti sećanja, a to su bili ljudi koji su kao deca učena o istoriji grupe. Njihove priče (tradicionalne legende "kulirat" i istorijske naracije "kaNemcit") izražavaju ključne delove najstarije istorije Aljaske.

Istorija jupičke etnografije, kao deo eskimologije je polako počela da se pojavljuje. Prve akademske studije o Jupik Eskimima su naginjale ka generalizaciji svih eskimskih kultura da su homogeni i neizmenjene.[17]

Iako su lična iskustva došljaka koji su posetili Eskime bila osnova ranih istraživanja, do sredine 20. veka arheološka istraživanja na jugozapadu Aljaske omogućile su naučnicima da proučavaju efekte spoljnotrgovinske robe na materijalnu kulturu Eskima u 19. veku.[17] Takođe, prevodi relevantnih časopisa i dokumenata ruskih istraživača i rusko-američke kompanije daju širinu izvornoj bazi.[17] Prve etnografske informacije o Jupicima iz Jukon-Kuskokvima zabeležio je ruski istraživač poručnik Lavrenti Zagoskin tokom istraživanja za rusko-američku kompaniju 1842-1844[18]

Prve akademske studije kulture jugozapadnih aljaskih Eskima su počele tek krajem 1940-ih. To je delom zbog nedostatka dokumentacije na engleskom jeziku, kao i konkurencije u oblasti drugih predmetnih oblasti.[17] Američki antropolog Margaret Lantis (1906.006.) objavila je Socijalnu kulturu Nunivak Eskima 1946 i to je bio prvi potpuni opis svih autohtonih grupa Aljaske. Započela je "Aljaski eskimski Ceremonijalizam" (1947) kao široku studiju aljaskih Eskima.[17] Džejm V. VanStoun (1925—2001.), američki antropolog kulture i Vendel H. Osvalt bili su među najranijim naučnicima koji su se bavili značajnim arheološkim istraživanjima u regionu Jupika.[17] VanStoun opisuje etnografski pristup kulturnoj istoriji u delu "Eskimi reke Nušagak: etnografska istorija" (1967).[17] Vendel Osvalt je objavio sveobuhvatnu etnografsku istoriju Jukon-Kuskokvim delta, najduži i najsveobuhvatniji rad na istoriji Jupika do danas u "Stidljiv ne više: Etnoistorijat aljaskih Eskima, 1778-1988" (1988).[17] An Finap-Riordan (rođena 1948.) počela je da piše o Jukon-Kuskokvim Eskimima 1980.ih godina; ona je spojila jupičke glasove sa tradicionalnom antropologijom i istorijom na jedinstven način.[17]

Istoriografija zapadne Aljaske ima nekoliko naučnika koji doprinose pisanju o Jupicima. Harold Napoleon, američki indijski starešina iz zaliva Huper, predstavio je zanimljivu pretpostavku u svojoj knjizi "Jujarak: put ljudskog bića" ( 1988).[17] Još više u naučnom stilu, načini tretiranja kulturnih promena se mogu naći u Oskar Kavaglijevoj "Filozofija Jupika: put ka ekologiji i duhu" (2001), koji se fokusira na presek zapadnih i tradicionalnih vrednosti Jupika.[17]

Jujarak[uredi | uredi izvor]

Yuuyaraq ili Način života je termin Jupika za način života vredan jednog ljudnog bića. Izraz obuhvata interakcije sa drugima, egzistenciju ili tradicionalno znanje, okolinu ili tradicionalno ekološko znanje i psihološku ravnotežu.[19]

Jujarak je definisao pravilan način razmišljanja i govorio o svim živim stvarima, posebno o velikim morskim i kopnenim sisarima na kojima se zasniva ishrana Jupika, odeći, utočišta, alatima, kajacima i druge potrepštinama. Velika morska stvorenja bila su osetljiva. Verovali su da mogu da razumeju ljudske razgovore i zahtevala su i dobijala poštovanje. Jujarak je propisao pravilan način lova i ribolova i pravilan način rukovanja svim ribama i divljačima koje je lovac mogao da uhvati, ne bi li častili i umirili duhove i održali skladan odnos sa ribom i divljim životinjama. Iako nepisan, ovakav način se može uporediti sa Mojsijevim zakonima jer se bavio svim aspektima života čoveka.[20]

Starešine[uredi | uredi izvor]

Starešine domorodačkih naroda Aljaske (teganek jednina, teganrek dvojina i teganret množina na jupijatskom, tegnek jednina, tegnerek~ tegenrek dvojina i tegneret~ tegenret množina na kupijskom i taknelug na kupigskom) su visoko cenjeni stariji ljudi. Starešina je definisan kao osoba koja je živela produženi život, održava zdrav način života i ima bogatstvo informacija o kulturi i znanje. Starešina ima stručnost zasnovanu na znanju i pruža konsultacije zajednici i porodici kada je to potrebno.[21] Tradicionalno, znanje se prenosi od starijih do mladih kazivanjem priča.[22] Naukakan je lekcija ili podsetnik kojim mlađa generacija saznaje iz iskustva starijih..[7]

Teganek potiče od jupijatske reči tege- što znači "biti teško; da bude teško".[7] Vaspitanje Jupika je drugačije od zapadnjačkog vaspitanja. Vaspitanje i autoritet u okviru odgojne prakse dece Jupika ima u osnovi poštovanje prema deci.[21]

Nedavno su starešine pozvane da prisustvuju i učestvuju na nacionalnim konferencijama i radionicama.[21] Starešine u boravištima je program koji uključuje starešine u nastavu i izradi nastavnih planova i programa u formalnom obrazovnom okruženju (često univerzitet) i ima za cilj da utiče na sadržaj kurseva i način na koji se predmeti podučavaju.[23]

Društvo[uredi | uredi izvor]

Mladić Askinarmiut iz zaliva Huver pozira sa kružnom kapom (uivkurak) u parki, fotografisao Edvard S Kertis (1930).[24]

Srodstvo[uredi | uredi izvor]

Jupičko srodstvo zasniva se na onome što je formalno klasifikovano u akademiji kao eskimsko srodstvo ili linearno srodstvo. Ovaj srodnički sistem je dvostran i osnovna socijalna jedinica sastoji se od dve do četiri generacije, uključujući roditelje, potomke i roditelje roditelja. Terminologija srodstva u društvima Jupika pokazuju tip društvene organizacije sa dvostrukom poreklom i sa terminologijom račvastog spajanja rođaka. Dvostruko poreklo obezbeđuje svakom pojedincu jedinstveni skup rođaka ili roditelja: neki rođaci članovi očeve rođačke grupe, a neki od majke i sa rodbionom svo četvoro baba i deda koji su podjednako povezani sa pojedincem. Paralelni rođaci se nazivaju i definišu istim pojmovima kao braća i sestre, a unakrsni rođaci se razlikuju.[25] Roditelji dogovoraju brakove. Društva Jupika (regionalne ili socioteritorijalne grupe) su pokazala da imaju grupu organizaciju koja se karakteriše obimnim dvostrukim struktuiranim srodstvom sa multifamilijama koje se spajaju jednom godišnje.[25]

Vođstvo[uredi | uredi izvor]

Jupici u zimskom periodu stvaraju veće naselje kako bi iskoristili grupne aktivnosti za lakše preživljavanje. Sela su organizovana na određene načine. Kulturna pravila srodstva služe za definisanje odnosa među pojedincima grupe.[25] Sela su se kretale u veličini od samo dva do više od desetak kuća (pravljene od busenova trave) (ena) za devojke i žene, jedna (ili više u većim selima) kaskik za dečake i muškarce i skladišta.

Rukovodstvo[uredi | uredi izvor]

Ranije su viši socijalni status postizali uspešni lovci koji su mogli da pruže hranu i kožu. Uspešne lovce su smatrali liderima društava.[26] U slučaju da nema zvanično priznatih lidera, formirano bi bilo neformalno rukovodstvo ili dato muškarcima koji su imali titulu "Nukalpiak" ("čovek u jeku, uspešni lovac i dobrar snabdevač"). "Nukalpiak" ili dobar snabdevač je bio čovek od velikog značaja u selu. Ovaj čovek se pita za bilo koju stvar od velike važnosti koja utiče na selo uopšte, naročito u određivanju učešća na ceremonijama Kevgik i Itrukar.[25] On je glavni darodavac tih ceremonija i snabdevač pomoći siročadi i udovica.[25]

Položaj nukalpiaka nije bio uporediv sa umialikom (kapetan kitova) na severu i severozapadu Aljaske kod inupijatskih Eskima. Kapetan je imao moć da prikupi višak sela i veliki deo osnovne proizvodnje članova porodice i da ga zatim redistribuira.[27]

Prebivalište[uredi | uredi izvor]

Ulaz u kazgik u selu Jupika (Tarpak), 1900

Tradicionalno su zimi Jupici živeli u poluotvorenim podzemnim kućama, gde su jedne bile za muškarce, a druge za žene (sa decom). Muškarci su živeli zajedno u većoj zajedničkoj kući ("kazgik"), dok su žene i deca živeli u manjim drvenim kućama ("ena"). Iako su muškarci i žene živeli odvojeno, imali su mnogo interakcija. U zavisnosti od sela, "kazgik" i "ena" su mogli biti povezani tunelom. I kazgik i ena su služili i kao škola i radionica za mlade dečake i devojčice. Među Akulmiutom, rezidencijalni obrasci odvojenih kuća za žene i decu i jedne rezidencije za muškarce i dečake, zadržali su sve do 1930. godine.[25]

Ženska kuća ili Ena (ena jednina, nek dvojina, net množina na jupijatskom, ena jednina, enet na čupijatskom i ena na čupigskom) bila je individualna ili polujavna manja kuća. Izgledale su slično sa kazgikom, ali su bile samo upola manje u veličini. Žene i deca žive u kućama koje su služile kao rezidencija za dve do pet žena i njihovu decu. Podizanje dece je bila odgovornost žena dok mladi momci ne bi napustili kuću da bi se pridružili drugim muškarcima u kazgiku kako bi naučili disciplinu i veštine lova i gradnje.[25] Ena je takođe služila kao škola i radionica za mlade devojčice, gde su mogle naučiti umetnost i zanat šivenja kože, pripremu hrane i ostale važne veštine preživljavanja.

Drveni kazgiruak (model kazgika) sa igračkom od kljove morža. Etnološki muzej u Berlinu.

Muška kuća ili Kazgik ( kašigi, kazgi, kašim, kažim ili kazin u staroj literaturi; kazgi ~ kazgikjednina, kazgik dvojina, kazgit množina na jupijatskom, kajgik jednina, kajgit množina na čupijatskom, kijar na čupigskom) je veća javna kuća od busevova trave. Kazgik se upotrebljava i naseljen je od novembra do marta.[25] U kazgiima su smešteni svi odrasli muškarci u zajednici i muška omladinaa od sedam godina pa naviše. Žene pripremaju obroke u svojim kućama pa ih muškarcima nose mlade žene i devojke.[25]

Kazgik je služio kao škola i radionica za mlade dečake, gde su mogli naučiti umetnost i zanat za izradu jupičkih maski, alata i konstrukciju kajaka. To je takođe bilo mesto za učenje lovačkih i ribolovačkih veština. Ponekad su muškarci ppavili saune, gde su vatra i vrelo kamenje proizvodili toplotu za čišćenja tela. Dakle, kazgik je bio rezidencija, kupatilo i radionica za sve osim najmlađih članova zajednice koji su i dalje živeli sa svojim majkama.[25] Iako nije bilo formalno priznatih lidera ili kancelarija, muškarcima i dečacima su dodeljivana određena mesta u okviru kazgika koji bi isticao čin po starosti i prebivalištu.[25] Kazgik je bio ceremonijalni i duhovni centar za zajednicu.

U prvobitnim selima, sve ceremonije (i ples) i okupljanja (u okviru jednog i između više sela jedne terirotije i među susednim grupama) su održavane u kazgiku.[25] Početkom 20. veka, crkvene službe su održavane u kazgicima pre nego što su crkve izgrađene.[25] Praktično sve službene aktivnosti unutar grupe i između grupa i sela i između seljana i nepripadnika Jupika (kao što su rani misionari) su sprovođene u kazgicima.[25]

Jupik Eskimi nisu živeli u igloima ili snežnim kućama. Severni i severozapadni aljaski inupijatski Eskimi su gradili snežne kuće za privremeni smeštaj tokom zimskih lovnih putovanja. Reč iglo znači kuća na inupijatskom. Ova reč je inupijatska srodna reč jupiatskoj reči ngelu ("dabrov brlog, dabrova kuća"), jer je ličila na nju po obliku.[7]

Regionalne grupe[uredi | uredi izvor]

Društva Jupika na jugozapadu Aljaske (regionalne ili socioteritorijalne grupe), poput onih kod Inupijata severozapadne Aljaske, razlikovala su se po teritoriji, obrascima govora, detaljima odeće, godišnjim ciklusima i ceremonijalnom životu.[25]

Pre i tokom sredine 19. veka, u vreme ruskog istraživanja i prisustva na tom području, Jupiti je organizovani u najmanje dvanaest, a možda i dvadeset, teritorijalno različitih regionalnih ili socioteritorijalnih grupa (njihova imena se nalaze na kraju reči -mute postbaze koja označava "stanovnike ..." povezana srodstvom[28][29] - odatle je jupijatska reč tungelkukelrit , što znači "oni koji dele pretke (su povezani)".[29] Ove grupe su uključivale:

  • Unalirmuit (Unaligmuit), naseljavaju područje Norton Saunda.[30][31][32] Ime proizilazi iz jupijatske reči Unalik, koji označava Jupike iz područja Norton Saund, posebno severnih obalskih sela Elim i Golovin i južne obale sela Unalaklit i Sveti Mihael. Unalirmiut su govorili unalički subdialekt Jupika Norton Saunda.[33]
  • Pastulirmuit, su živeli na reci Jukon.[30] Ime potiče od pastulik, naziv napuštenog sela južnog u Norton Saundu u blizini današnjeg sela Kotlik. Ime sela dolazi od korena paste koja znači postati postavljena u položaj (na primer, drvo koje je vetar iskrivio).[33] Pastulirmiuti su govorili kotlički subdijalekat Jupika Nordon Saunda, a takođe se nazivaju pisalrit (pevaju pisalrie).[33]
  • Kuigpagmiut (Ikogmiut), naseljavaju donji tok reke Jukon.[30][32] Ime potiče od Kuigpak, što znali "velika reka", jupijatsko ime za reku Jukon.[33]
  • Maraiarmiut (Mararmuit, Marmiut, Magemiut), naseljavaju Skamon Bej.[30][31][32] Ime potiče od Marajak, jupijatsko ime za Skamon Bej, koji na drugu stranu potiče marak, što znači "močvarna, blatna ravnica". Mararmut potiče od iste reči, označava ravničarske stanovnike između ušća Jukona i ostrva Nelson.[33]
  • Askinarmiut naseljavaju područja današnjih sela Huper Bej i Čevak.[30] Askinarmiut je staro ime za selo Huper Bej.
  • Kaluiarmiut (Kaialigamiut, Kaialigmiut), naseljavaju ostrvo Nelson.[30][31][32] Ime potiče od "Kaluiak" jupijatsko ime za ostrvo Nelson, koji potiče od "kalu", što znači "meredov".[33] U Kaluiak postoje tri sela. To su sela Toksuk zaliv, Najtmjut, Tununak.
  • Akulmiut, naseljavaju tundru ili prostor "Velikog jezera" severno od Kuskokvim reke.[30][31] Ime opisuje narod koji živi u tundri — suprotno od onih koji žive pored obale mora ili velikih reka, kao što su u današnje vreme sela Nunapičuk, Kasiglak ili Atmautluak.[25] Ime potiče od akula što znači "srednji presek", "prostor između" ili "tundra".[33]
  • Kaninermiut, naseljavaju prostor na donjoj obali Beringovog mora sa obe strane Kuskokvim Bej, uključujući područje severno od uvala gde su današnja sela Čefornak, Kipnuk, Kongiganak, Kvigilingok koja se nalaze južno od zaliva gde se nalaze sela i Ik i Kvinhagak (Gudnjuz Bej?).[30][31][32] Ime potiče od "kaninek", što znači "niža obala", a što potiče od korena reči "kani" i znači "područje pored".[33]
  • Nunivarmiut (Nunivarmiut, Nunivagamiut), naseljavaju ostrvo Nunivak.[30][31] Ime potiče od Nunivak, ime za ostrvo na centralno jupijatskom dijalektu.[33] Na ninuvačkočupigskom, ostrvo se zove Nunivar dok se narod naziva Nunivarmiuti.[34]
  • Kuskukvagmiut (Kuskovagamiut), naseljavaju donji i srednji tok Kuskokvim reke.[30][31][32][35] Ime potiče od "Kuskukvak", ime za reku Kuskokvim, a možda znači i "velika stvar (reka) sa malim protokom".[33] Kuskukvagmiuti se mogu dalje podeliti u dve grupe:
    • Unegkumiut naseljavaju donji tok Kuskokvima ispod Betela do ušća u Kuskovkim Bej.[32][36] Reč potiče od unegkut, što znači "oni u nizu";[33] stoga, "nizvodni ljudi".
    • Kiatagmiut naseljavaju unutrašnja područja u gornjim drenažama Kuskovkim, kao što su: Nušagak, Vud i Kvičak reka drenaže.[30][31][32][35] Reč potiče verovatno iz "kiani", što znači "iznutra" ili "uzvišenje"[33] stoga, "uzvodni ljudi". Kiatagmiuti su živeli na kopnu duž drenaže reke Kuskokvim na mestima od sadašnjih lokacija Betel do sela Vrana i blizine ruskog stražaskog postrojenja Kolmakovski Redaut iz 19. veka. Do sredine 19. veka mnogi Kiatagmiut su se preselili drenažne delove reke Nušagak.[37]
  • Tuiuriarmiut (Togiagamiut), naseljavaju prostor Togiak reke.[31][32][35] Reč potiče od Tuiuriak, jupijski naziv za selo Togijak.[33]
  • Aglurmiut (Aglegmiut), naseljavaju oblast oko Bristol Beja duz nizvodnih obala reke Nušagak i severnog dela Aljaskog poluostrva.[30][31][32][35] Reč potiče od agluk, što znači "centralna greda strukture".[33]

Jupici su bili nomadi, ali su obilje ribe i divljači u Jukon-Kuskovim delti i Beringovom moru omogućili mnogo stabilniji način života od onog koji su imaju Inupijati. U normalnim uslovima nije bilo potrebe za međuregionalnim putovanjima, pošto je svaka regionalna grupa imala dovoljno sredstava na svojoj teritoriji da bi bila potpuno samoodrživa. Međutim, fluktuacije populacije životinja ili vremenski uslovi ponekad su zahtevali putovanja i trgovinu između regiona.[28]

Ekonomija[uredi | uredi izvor]

Lovci-sakupljači[uredi | uredi izvor]

Pogled iz ptičije perspektive na Batel na Kuskokvim reci. Betel (Mamterilek) je regionalno središte u jupiatskoj domovini.

Domovina Jupik Eskima je Dfc klimatski tip subarktičke tundre. Zemljište su uglavnom ravna tundra i močvarna područja. Prostor pokriva oko 100.000 kvadratnih milja, što je oko 1/3 Aljaske.[38] Njihove teritorije se nalaze na 5 različitih od 32 ekoregiona Aljaske.[39]

Pre kontakta sa evropskim narodima, Jupici su kao i ostale eskimske grupe bili polunomadski lovačko-sakupljački narodi, koji su se sezonski kretali tokom cele godine po dobro ustanovljenoj teritoriji morskih i kopnenih sisara, riba, ptice, jagodičastog voća i drugih obnovljivih izvora. Ekonomija Jupik Eskima je mešoviti novčani sistem, kao i druge savremene "trbuhom za kruhom" ekonomije na Aljasci. Komercijalni ribolov na Aljasci i metode hvatanja kontrolišu spoljni faktori.

Na obali, u prošlosti kao i u sadašnjosti, kada se razgovara o lovu, to je početak koji definiše čoveka. NA jupijatskom, reč ankun (čovek) dolazi iz korena angu (da uhvati posle jurenja, uhvatiti nešto za jelo) i znači, bukvalno, sprava za jurenje.[13]

Jugozapadna Aljaska je jedna od najbogatijih područja na Pacifiku u svetu, sa najvećim komercijalnim ribnjakom lososne ribe u Bristol Beju.

Obalski Togiak subregion (Manokotak, Tvin Hils, Togiak, Gudnjuz Bej, Platinum) godišnji lovačko-sakupljački ciklus (1985)[40]
uobičajena berba
povremena berba
Resurs Jan Feb Mrr Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec
Hvatanje kraljevskog lososa
Hvatanje crvenog losa
Hvatanje srebrnog lososa
Hvatanje salvelinusa
Hvatanje slatkovodnih riba
Hvatanje Osmeridaea
Hvatanje štuke
Hvatanje ostalih slatkovodnih riba
Lov na losa
Lov na karibua
Lov na braon medveda
Lov na običnu foku
Lov na bradatu i prstenastu foku
Lov na morskog lava
Lov na severnoameričko bodljikavo prase
Lov na aljaskog i američkog zeca
Klopkarenje dabra
Klopkarenje vidri
Klopkarenje riđih lisica
Klopkarenje arktičkih tekunica
Klopkarenje drugih krznara
Lov na patke i guske
Lov na snežne koke
Sakupljanje ptičjih jaja
Sakupljanje školjki
Sakupljanje bobičavog voća
Skupljanje trave košarom

Trgovina[uredi | uredi izvor]

U Noumu i Brevig Mišonu, zajednica Inupijata je imala tendenciju da trguje sa drugim zajednicama na severu u mestima: Šišmaref, Kotzebue i Pojnt Houp. Zajednice Jupika u (Elimu, Stebinsu i Sent Majklu) su imale tendenciju da trguju sa jupičkim zajednicama na jugu u mestima: Kotlik, Emonak, Mountain Vilidž, Pilot Stejšon, Sent Marija iz Kusilvak popisne oblasti.[41]

Transport[uredi | uredi izvor]

Nunivački kajaci, avgust 1936.

Tradicionalno se prevoz odvijao sankama sa psima (na kopnu) i kajacima (na vodi). Lov morskih sisara i ribolov u oblasti Beringovog mora odvijao kako malim zatvorenim čamcima pod nazivom "kajak" tako i većim otvorenim čamcima pod nazivom "umiak". Kajaci su korišćeni češće od umijaka. Tradicionalno, kajakaštvo i umijačenje su služili kao prevoz i u lovu na vodi. Sanke sa psima su idealan kopneni prevoz. Leti se ide peške kompnom, a zimi ili na sankama ili cipelama za sneg. Samo mali lokalni putni sistemi postoje u jugozapadnoj Aljaskoj. Tek nekoliko susednih sela je povezano putevima. Danas je vožnja snegomobilom ključna komponenta zimskog transporta, a ledeni put pored reke Kuskokvim se koristi kao magistralni put za suvozemna vozila.

Kajak izgrađen u stilu sa ostrva Nunivak. Arktički muzej nauke u Rovanijemu, Finska.
Nunivački podupirači kokpita kajaka (ajapervik). Nasmešeno lice čoveka i namršteno lice žene odaju čast delovima ovog kajakovog rama.

Kajak (kajak jednina, kajak dvojina, kajat množina na jupijatskom i čupijatskom, kajar ~ kaj'ar jednina, kaj'ag dvojina, kaj'at~ kas'it množina na čupigskom, od reći kaj- što znači "površina; vrh") [7] je mali uski zatvoreni čamac pokriven kožom i prvi put su ga koristili Eskimi. Jupici su koristili kajake za lov na tuljane, ribolov i generalno za prevoz. Jupici smatraju da je kajak najcenjenija stvar koju neko može posedovati. Tradicionalno, kajak je bio najcenjenija stvar jupičkog lovca i simbol muškosti.[42] Brz je i lak za manevrisanje, sposoban za plovidbu, lagan i jak. Kajak je napravljen od drvene građe, prekriven kožom morskih sisara i ušivene tetivama drugih životinja. Jupički kajaci su poznati iz najranijih etnografskih izveštaja, ali trenutno nema preživelih kajaka Jupika originalnih veličina iz perioda pre kontakta sa zapadnjacima.[43] Kajak Jupika iz Norton Sounda/Huper Beja se sastojao od 5-6 koža mladih tuljana razapetih oko drvene kondtrukcije čamca.[44] Kaninermiutski stil jupičkih kajaka, koji se koristi u oblastima Kvigilingok i Kipnuk, ima oznake zuba u drvetu kružnog otvora i sa kružnim otvorom, napravljenog od strane graditelja dok su savijali i zakrivali drvenu građu.[45]

Kajakaški podupirači ili podupirač kabine (ajapervik (jd.), ajaperviik (dv.), ajaperviit (mn.) ili ajaperjarak (jd.), ajaperjarat (mno.), na jupijatskom ili čupijatskom, ajapervig na čupigskom) su gornji delovi centrirani sa strane čamca i koriste se kao podrška dok se izlazi iz kajaka. Služe da bi sprečilo da osoba padne dok ulazi i izlazi iz kajaka. Svi kajaci su imali ajapervik. Na slici se vidi jedan podupirač sa ženskim namrštenim lice. Možda je druga strana imala muškarčevo nasmejano lice.[46]

Umiak otvoreni kožni čamac ili veliki kožni čamac (angjak (jd.), angjak (dv.), angjat (mn.) na jupijatskom ili čupijatskom, anjar na čupigskom) je veći široki otvoreni čamac pokriven kožom.

Sakne sa psima (ikamrak (jd.), ikamrak (dv.), ikamrat (mn.) na jupičkom ili čupijatskom, kamauk na Jukonu i Unalik-Pastulik jupičkom, ikamrag, kamaug na čupigskom. Često idu po dva za jednu sanku)[47] su drevna i rasprostranjena prevozna sredstva eskimskih naroda, ali kada su došljački trgovci i istraživači krzna prvi putovali rekom Jukon i drugim unutrašnjim regionima sredinom 19. veka, primetili su da samo jupijatizovani Atabaskani, uključujući i Kojukone, Deg Hitane i Holikačuke, koriste pse na ovaj način. Oba ova naroda su verovatno naučila ovu tehniku od svojih inupijatskih ili jupičkih eskimskih komšija. Nejupijatizovani Atabaskani, uključujući Kučine, Tanane, Ahtne i drugi Atabaskani su vukli svoje sanke i tobogane rukom, koristeći pse samo za lov i kao tovarne životinja.[48]

Kultura[uredi | uredi izvor]

Jupička kultura je jedna od 5 kulturnih grupa Aljaske.[49]

Pikiriarait kulturni centar Jupiata je neprofitni centar kulture Jupika koji je smešten u Betelu blizu Kuskokvim kampusa aljaskog Feirbanks Univerziteta i gradske kancelarije. Misija centra je da promoviše, čuva i razvija tradiciju Jupika kroz tradicionalne i netradicionalne umetničke forme, uključujući umetnost i zanate, predstaljanje umetnosti, obrazovanje i jupički jezik. Centar takođe podržava lokalne umetnike i preduzetnike.[50]

Jezik i književnost[uredi | uredi izvor]

Jezik[uredi | uredi izvor]

Jezik Jupika je jedan od četiri ili pet jupičkih jezika ogranka familije eskimsko-aleutskih jezika. Jupici su najveća etnička grupa na Aljasci i jezik govori najveći broj ljudi među svim autohtonim grupama naroda Aljaske. Jupički, kao i svi jezici Eskima, je sufiksni jezik sastavljen od samostalnih i glagolskih osnova kojima je dodata jedna ili više postbaza ili enklitika da označe osobine kao što su broj, slučaj, osobu i položaj. Kategorija brojeva razlikuje jedninu, množinu i dvojinu. Jupički nema kategoriju roda i člana. Jupički pravopis koji se danas sreće je razvijen 1960.ih godina na Feirbanks Univerzitetu od strane lokalnih govornika jupičkog jezika u saradnji sa lingvistima.[51] Među 25.000 jupučkih stanovnika ima 10.400 govornika jupičkog jezika, a jezik je ugrožen od 2007. godine, prema podacima aljaškog centra za autohtone jezike.[52]

To je jedinstven, jasno definisan jezik (sada se zove Jupički, Jupikski ili Čupički) sa dijalekatskim kontinuumom[53] sa pet velikih dijalekata: izumrli egegički (Aglegmuit-Tarupiački) i živeći norton-saundski ili unalik-pastulički dijalekat (dva poddijalekta: unalički i kotlički), opšte centralnojupički dijalekat (sedam poddijalekata: sa Nelson ostrva i Stebinsa, Nušagak reke, Jukon reke i donjeg Jukona, Gornjeg i srednjeg Kuskokvima, Iliamna jezera, Doljeg Kuskokvima i Bristol Beja), huperbejačko-čevaški dijalekat (dva poddijalekta: huverbej-jupički i čevakčupički) i nunivakčupigski dijalekat.[traži se izvor] Dijalekat sa Nunivak ostrva (čupigski) je različit i veoma divergentan od kopnenih jupičkih dijalekata.

Stanovništvo glavnih grupa Jupika zasnovanih na dijalektima iz 1980.[traži se izvor]
Grupe Jupika populacija govore ne govore
Opšti centralni Jupici 13,702 9,622 9,080
Unalik-Pastulik 752 508 244
Huper bej-Čevak 1,037 959 78
Nunivak 153 92 61
Održavanje jezika eskimsko-aleutskih jezika na Aljasci (1980. i 1992. godine) i stepen njihove održivosti (1992).[54]
ljudi i jezik populacija 1980. / govore i postotak populacija 1992. / govore i postotak vijabilost 1992
Juiti 1.000 / 1.050 95% 1.000 / 1.050 95% govori ga većina ili svi odrasli, kao i sva ili većina dece
Centralni Jupici 17.000 / 14.000 80% 18.000 / 12.000 67% govorila većina ili svi odrasli, kao i sva ili većina dece; govorila većina odraslih, ali ne i većina dece
Inupijati 12.000 / 5.000 40% 13.000 / 4.000 31% govori ga većina odraslih, ali ne većina dece i govore ga samo stariji ljudi (uglavnom oni iznad 50 godina života)
Alutiti 3.000 / 1.000 33% 3.100 / 600 19% govori ga većina odraslih, ali ne većina dece i govore ga samo stariji ljudi (uglavnom oni iznad 50 godina života)
Aleuti 2.200 / 700 35% 2.100 / 400 19% govori ga većina odraslih, ali ne većina dece i govore ga samo stariji ljudi (uglavnom oni iznad 50 godina života)

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Jupički jezik nije bio pisani jezik sve do dolaska Evropljana, Rusa, početkom 19. veka. [51] Prenos znanja i učenje pre dolaska Evropljana među Jupicima se tradicionalno odvijao usmenim putem, bez pisane istorije ili pisanog jezika. Deca su učena o načinioma preživljavanja, kulturi i društvenim sistemima kroz priče, legende, igračke i primere ponašanja.[43]

Školski autobus u Krukid Kriku (Tevjarak), 5. mart 2008.

Prve škole za domorodačku decu su bile uglavnom crkvene škole ruskih pravoslavnih misionara na Aljasci tokom ruske kontrole (1799—1867), a tek nakon 1890. jezuiti i moravci su dozvolili upotrebu domorodačkih jezika u nastavi u školama. Međutim, u 1880-ih, presbiterijanski misionar Šeldon Džekson (1834—1909) je započeo politiku zabrane maternjeg jezika u misionarskim školama kojima je rukovodio. Kada je postao američki poverenik za obrazovanje, on je predložio politiku zabrane korištenja starog jezika u svim školama u Aljaski. Ova politika je stupila na snagu 1910. godine. Od tog perioda do donošenja Zakona o dvojezičnom obrazovanju 1968. godine, deca u školama u Aljaskoj su trpela užasan tretman zbog govora maternjeg jezika u školama. [55][56]

Čevak, škola (plava zgrada), jezero i stara škola (crveno)

Sedamnaest jupičkih sela je usvojilo lokalne osnovne dvojezične programe do 1973. godine. U osamdesetim i devedesetim, nastavnici Jupika postali su sve više umreženi među seoskim jedinicama. Od početka devedesetih do početka veka, učenici iz jupičkih sela kao i mladi u drugim mestima, postali su povezani internetom i počeli su da formiraju "Jupičku mrežu širom sveta". Kroz Fejsbuk i Jutjub, mladi stvaraju nove socijalne mreže i multimodalne sposobnosti.[57]

Multilingvizam je danas na Aljasci još uvek prilično čest, naročito kod Indijanaca koji govore engleski jezik pored sopstvenog jezika.[51] Sve seoske škole finansira država Aljaska. Školski okruzi područja Jupika:

  • Školska oblast donjeg Jukona. Obrazovanje na engleskom i jupičkom se odvija u ovim školama: "Alakanuk, Emonak, Huper Bej, Memorijal Ignatius Bins, Kotlik, Maršal, Pilotska stanica, Pitkas Point, Ruska misija, Skamon Bej, Šeldon Point".[58]
  • Školska oblast donjeg Kuskokvima. U ovim školama se nastava odvija dvojezično na engleskom i na jupičkom: "Atmautluak, Akiuk-Kasigluk, Akula-Kasigluk, Ajaprun, BABS škola, Betel srednja škola, Čefornak, IK, Gudnjuz Bej, Gladis Jung, Kipnuk, Kongiganak, Kvetluk, Kvigilingok, ME škola, Mekoriuk, Napakiak, Napaskiak, Nevtok, Nigtmute, Nunapitčuk, Oskarvile, Platinum, Kuinhagak, Toksuk Bej, Tuntutuliak, Tununak, [59]
  • Školska oblast Jupiita. U ovim školama se obavlja dvojezično obrazovanje na engleskom i na jupičkom: "Akiačak, Akiak, Tuluksak"[60]
  • Školska oblast Kašunamuita nalazi se u selu Čevak. Engleski i čevački su deo dvojezičnog obrazovanja ove škole.[61]
  • Školska oblast Kuspuka. U ovim školama se vrši dvojezično obrazovanje na engleskom i jupičkom: "Donji Kalskag, Kalskag, Aniak, Čuatbaluk, Kruked Krik, Red devil, Slitmute, Stoni River".[62]
  • Školska oblast jugozapada. U ovim školama se vrši dvojezično obrazovanje na engleskom i jupičkom: Aleknagik, Karks Point, Ekvok, Koliganek, Manokotak, Nju Stujahok, Togiak, Tvin Hils [63][64]

Književnost[uredi | uredi izvor]

Jupičko usmeno prenošenje priča je najčešće podeljeno u dve kategorije: Kulirat (legende) i KaNemcit (istorijske priče). U toj klasifikaciji, to je ono što je u zapadnoj (evropski) tradiciji označeno kao mit ili [[bajka]) je "kulirak", a lični ili istorijski narativ je "kanemkik".[65][66]

  • Tradicionalne legende (kulirak (jd.), kulirat (mn.) na jupičkom i čupičkom i kulirer na čupigskom) su tradicionalne jupičke legende ili mitske priče koje su prenete sa generacije na generaciju i često imaju natprirodne elemente. Ove tradicionalne priče koje su usmeno prenesene uključuju izmišljene, mitske, legendarne ili istorijske likove ili životinje koje imaju ljudske karakteristike su pričane zarad zabave i učenje. Jupičke porodične legende (ilakelrit kulirait) su usmene priče koje prenesene kroz generacije unutar određene porodice.
  • Istorijske priče (kanemkik (jd.) kanemkit (mn.) ili kaNemci, kalamkik, kalangsak na jupičkom i čupičkom, kanengski, uninkangsi na čupigskom) su lični i istorijske jupičke priče koji se mogu pripisati pojedinačnom autoru, iako je on ili ona zaboravljena.

Priče koje su prethodne generacije Jupika čule u kazgiju se smatraju delom života u lovu, putovanjima, druženju, pripremi hrane, popravljanju alata i preživljavanje od jedne do druge sezone.[67] Jupičke usmene priče ("kulirat" i "kanemkit") pripovedača ("kulirarta") su ugrađene u mnoge društvene funkcije društva. Jaruilta su tradicionalne priče i zajednička aktivnost mladih devojaka i koje pričaju deca svih uzrasta u jupičkim zemljama. Ove priče su ilustrovane figurama koje su skicirane na blatu ili snegu sa ceremonijalnim nožem. Te priče imaju ime "nožna priča ili priča noža" (jaruin, saruin, ateknguin, kuliranguarsun na jupičkom, kukgutak na čupičkom, igaruarun na čupigskom). Noževi koji se koriste za skiciranje su napravljeni od drveta (ekuak) ili kljove morža ili kosti roga irvasa (kirunkarak ). U jupičkoj tradiciji pripovedanja, važan aspekt tradicionalnih priča je da svaki slušalac može lično razumeti značenje motiva iz iste priče.[68]

Umetnost[uredi | uredi izvor]

Jupički Eskimi tradicionalno ukrašavaju sve svoje predmete i alate, čak i one koji imaju najmanju funkciju.[69] Tradicionalno se skulpture ne prave u dekorativne svrhe. Najpopulartniji umetnički izraz alaske domorodačke umetnosti su jupičke maske. Oni prave najčešće ceremonijalne maske, koje se posle ceremonije uništavaju. Koriste se da nosiocu maske donesu sreću i uspeh u lovu. Drugi oblici umetnosti su pravljenje jupičke garderobe i pravljenje igračaka.

Odeća[uredi | uredi izvor]

Nunivakkupigsko dete nosi odeću od ptičje kože (parka) i kružnu kapu u obliku čvora na drvetu (jivkurak), fotografisao Edvard Kertis, 1930

Tradicionalni sistem odevanja koji su razvili i koristili Eskimski narodi je najefikasnija odeća za hladno vreme koja je do sada razvijena. Odeća Jupika je izgledala relativno lagano. Šivenje kože je umetnost kojoj se odlikuju žene i neki mlađi muškarci. Žene prave odeću i obuću od životinjskih koža (naročito kože i krzna morskih i kopnenih sisara koriste za pravljenje bunda i ostalih komada krznene odeću, a ponekad se koriste kože ptica i riba), spojenih pomoću igala napravljenih od životinjskih kostiju, kljovovače i kostiju ptica i konaca napravljenih od drugih životinjskih proizvoda kao što je tetive. Polumesečasti ženski nož "ulu" se koristi se za obradu i sečenje kože za odeću i obuću. Žene najviše koriste kože karibua i tuljana za pravnjenje odeće. Engleske reči kuspuk (parka, pokrivač) i mukluk (kožne čizme) potiču od jupičkih reči kaspek i maklak. Pre dolaska ruskih prodavaca krzna (promišlenici), irvaske i dabrove kože su korišćene za tradicionalnu odeću, ali su kasnije Eskimi bili nagovoreni da prodaju većinu krzna i zamene proizvedene materijale. Svakodnevni funkcionalni predmeti kao što su kožne rukavice, mukluci i jakne su odevni predmeti koji je najčešće prave danas, ali su elegantne parke (atkupiak) starih vremena sada retke. Danas mnogi Jupici nose modernu, zapadnjačku odeću.

Maska[uredi | uredi izvor]

Jupička oslikana maska koja prikazuje lice tunraka (čuvar lovine), oblast reke Jukoh, kasni 19. vek, Dalas, Teksas.

Jupičke maske (keginakuk i nepketak na jupičkom i agaju na čupigskom) su ekspresivne šamanske ritualne maske. Jedan od najpopularnijih oblika umestnosti aljaskih domorodaca su maske. Maske se veoma razlikuju, ali se odlikuju inovativnošću. Obično su napravljene od drveta i obojene sa par boja. Jupičke maske izrađuju muškarci i žene, ali su ih uglavnom delju muškarci. One najčešće prave za ceremonije, ali se tradicionalno uništavaju nakon upotrebe. Posle prvog kontakta sa hrišćanima krajem 19. veka, ples pod maskama je polako nestajao, a danas se ne praktikuje ni u jednom selu.[70][71]

Nacionalni muzej američkih Indijanaca, u sklopu Smitsonijan Instituta, obezbedio je fotografije ceremonijalnih maski Jupika koje je prikupio Adams Holis Tvičel, istraživač i trgovac koji je putovao Aljaskom tokom nomske zlatne groznice, tek pridošle "zabave" u Kuskokvim i Betel početkom 1900-ih.[27]

Muzika i ples[uredi | uredi izvor]

Nunivakkupigski muškarac svira veliki bubanj (kaujak) 1927. godine, fotografisao Edvard S. Kertis.

Jupički ples je tradicionalna plesna forma eskimskog stila koji se izvodi uz pesmui na jupičkom jeziku. Okrugli bubnjevi napravljeni od kože stomaka tunjana se sviraju sa drvenim štapovima. I muškarci i žene koreografišu plesove i pevaju u pratnji. Tipično su muškarci napred i kleče, a žene stoje iza njihovih leđa. Bubnjari su u samoj pozadini plesne grupe. Jupici koriste nakit za ruke (prstne maske ili maskete, tegumiak) kako bi naglasili i preuveličali pokrete ruku. Ples igra važnu ulogu u socijalnom i duhovnom životu zajednice. Tradicionalno plesanje u kazgiku je zajednička aktivnost u jupičkoj tradiciji. Majke i žene donose hranu u kazgik (muška kuća) gde bi se pridružile večeri ceremonijalnog pevanja i plesa. Maska je bila centralni element u ceremonijalnom plesu.[72] Postoje plesovi za zabavu, društvena okupljanja, razmenu dobara i kao zahvalnice. Jupički način plesa (jurariarak) obuhvata šest osnovnih ključnih entiteta identifikovanih kao: kiuliat (preci), angalkut (šamani), kauiak (bubanj), juarukiarak (strukture pesama), jurarkutet (kraljevske povlastice, regalije) i jurarvik (mesto plesa).[73] Jurak se koristi za označavanje regularnog ples Jupika i Kupiga. Takođe, jurak se bavi ponašanjem životinja i lovom na životinje, ali se podsmeva pojedincima. Izraz za nasleđeni ples je jurapik ili jurapiak (lit. "pravi ples"). Ples eskimski predaka su zabranili hrišćanski misionari krajem 19. veka. Festival Kama ples je kulturna proslava koja je započela sredinom osamdesetih godina 20. veka, sa ciljem da okupi plesače iz odvojenih i udaljenih eskimska sela i da podele svoju muziku i ples. Sada postoje mnoge plesne grupe koje izvode eskimske plesove na Aljasci.

Jupički plesni festival[uredi | uredi izvor]

Svake godine, Inupijati iz Kaluiaka (ostrvo Nelson) i okolnih sela se sakupljaju svakog vikenda u svakom selu. Svako selo ugošćuje jupičke plesne grupe koje nazivaju festivalom Jurarpak.

Kelutviak je violina sa jednom žicom ili lauta koju sviraju Jupici na ostrvu Nelson.

Bubnjevi zime (1977) ili uksum kaujai je etnografski dokumentarac o kulturi Jupika, koji se prvenstveno fokusira na ples, muziku i tradicije u zajednici Eskima mesta Emonak na Aljasci.

Lutke i igre[uredi | uredi izvor]

Nunivakupičko dete se igra vijačom (kavaliktar), 1940. ili 1941.

Eskinski jo-jo

Lutka[uredi | uredi izvor]

Jupičke lutke (jugak, irniaruak, sugak, sugaruak, suguak na jupičkom, kugak, kugaruak na čupičkom, kukunguar na čupigskom) su obučene u tradicionalnom eskimskom stilu i namenjene su da zaštiti korisnika od hladnog vremena i često su napravljena od tradicionalnih materijala dobijenih sakupljanjem hrane. Lutke za igranje su napravljene od kljovovače, drveta, kostiju i mogle su biti od jednog do dvanaest centimetara u visinu.[74] Neke ljudske figurine su koristili šamani. Lutke su posredovale u tranziciji između detinjstva i odraslog doba u šamanizmu Jupika.

Ishrana[uredi | uredi izvor]

Tumnak upotrebljen za pravljenje eskimskog sladoleda, oko 1910. godine

Jupička kuhinja se zasniva na tradicionalnim namirnicama za ishranu dobijenih iz lova, ribolova ili sakupljanja bobičavog voća. Region Jupika bogat je pticama, ribama i morskim i kopnenim sisarima. Obalna naselja se više oslanjaju na morske sisare (tuljani, morževi, beluga kiti), mnoge vrste riba (pacifički losos, haringa, riba list, pastrmka, manić, aljaska crna riba), školjke, rakove i morske alge. U naseljima na kopnu se više oslanjaju na pacifičkog lososa i slatkovodne bele ribe, kopnene sisare (los, karibu), migratorne ptice vodenih staništa, ptičja jaja, bobice, biljke i koreni pomažu u ishrani ljudi širom regiona. Tradicionalne namirnice su pomešane sa onim što je komercijalno dostupno. Danas se oko polovine hrane dobija tradicionalnim načinima (lov, ribolov), a druga polovina se snabdeva iz trgovačkih radnji (tržišna hrana, kupljena hrana).

Tradicionalni jupički delikatesi su akutak (eskimski sladoled), tepa (smrdljive glave riba), mangtak (slanina od kita).

Izdignuto skladište (kulvarvik, kulrarvik, nekivik, enekvak, maiurpik, maiurvik, elivik, elivig) se koristi za čuvanje hrane daleko od životinja. Huper Bej, Aljaska, 1929.

Izdugnuto skladište je mesto za skladištenje hrane i namirnica koje se mogu čuvati na otvorenom i sprečavaju životinja pristupe ovim magacinima.[75]

Riba[uredi | uredi izvor]

Ekonomske salmoidne ribe Aljaske (pastrmke) su glavna hrana Jupika: crveni losos (sajak), crni losos (kengitnek), kraljevski losos (tarijakvak), srebrni losos (kakijak), ružičasti losos (amakajak).

Ribe u ishrani, pogotovo pacifički losos, su vrste koje su osnova ishrane Jupika. I ribe i riblji specijaliteti se zovu neka (jd.) neget (mn.) na jupičkom. Ime za lososa je nekpik~ nekpiak (jd.) negpiit~ negpiat (mn.) na jupičkom i znači “prava hrana”. Sa druge strane, glavna hrana Inupijata je meso kita ili karibua (oba se zovu niki na inupijatskom ili nikipijak što znači “prava hrana”).

Primećeno je da domoroci Aljaske dobijaju do 97% omega-3 masnih kiselina kroz tradicionalnu ishranu.[76]

Tepas ili smrdljive glave su fermentisane riblje glave kraljevskih i srebrnih lososova. To je takođe tradicionalna hrana Jupika. Uobičajeni način njihove pripreme je stavljanje glave ribe i creva u drvenu bačvu i pokrivanje šatorskim krilom i ukopavanje u zemlju do oko nedelju dana. Za kratko vreme su plastične kese i kante zamenili burad. Međutim, to je povećalo rizik od botulizma, pa su se Jupici vratili na tradicionalni način fermentacije ribljih glava.[77][78]

Sisari[uredi | uredi izvor]

Muktuk koji se suši u Huver Beju. 24. jun 2007.

Muktuk (mangtak u Jukonu, čevaški naziv, mangengtak u Bristol Beju) je tradicionalni eskimski obrok od zamrznutih sirovih delova beluga kitova: (tamni epidermis) sa pratećom potkožnom masti.

Biljke[uredi | uredi izvor]

Tundra obezbeđuje bobice za džemove, želee i jupički delikates koji se obično naziva Akutak ili eskimski sladoled.

Mišja hrana (ugnarat nekait) sastoji se od korena različitih biljaka tundre koje čuvaju voluharice u podzemnim jamama.

Festivali[uredi | uredi izvor]

Glavni festivali su: Nakakuk (Festival bešike), Elrik (Festival Mrtvih), Kevgik (Gozba za glasnike), Petugtak (traže se određeni objekti) i Kelek (pozivnica).

Religija[uredi | uredi izvor]

Šamanizam[uredi | uredi izvor]

Jupički šaman (angalkuk) isteruje zle duhove (karluk) iz dečaka. Samani ngromne drvene ruke sa skraćenim palcima (inglukellriik unatnquak ayautaunatek). Nushagak Bay, ca. 1890s[27]

Tradicionalno i istorijski, religijski obredi Jupika i ostalih Eskima se kratko mogu opisati kao forma šamanizma baziran na animalizmu. U ranoistorijskim periodima Angakuk je bio lekar ili iscelitelj i mogao je biti i žena i muškarac (angakuk (jd.), angalkuk (dv.), angalkut (mn.) ili angalkuk (jd.), angalkuuk dv. angalkuut (mn.) na jupičkom i čupičkom, angalku na čupigskom) je bila centralna figura jupičke religijske prakse i bio je medijator između ljudi i duhova. Uloga šamana je pre svega bila liderska, molilačka i medijatorska uloga između svetova čoveka i neljudskih spiritualnih entiteta kroz muziku, ples i maske. Šamanska profesionalna odgovornost bila je da odigra drevne oblike molitve kako bi zatražio sredstva za preživljavanje ljudi. Moćni šaman bi bio nazvan veliki šaman (angvarvak).

Jupički šamani su usmerivali izradu maski i komponovali ples i muziku za zimske ceremonije. Određene maske su prikazale osnovne potrebe za preživljavanjem koje se traže u ceremonijama [73] Šamani su često denjali simboličke maske koje su bile od vitalnog značaja za mnoge ceremonijalne igre Jupika i ove maske predstavljaju duhove koje je šaman video tokom vizija.[79] Šamanske maske (nepketak (jd.) nepketak (dv.) nepcetat (mn.) na jupičkom) su opunomoćene od strane šamana i to su moćne ceremonijalne maske koje predstavljaju šamanski duh pomoći (tunrak). Šamani koji su nosili maske bradatog tuljana, losa, vuka, orla, dabra, ribe i severnog vetra koji su bili su praćeni bubnjevima i muzikom.[73]

Velik usta, 1493. godine od Hartmana Šedela (1440—1514), Nirnbergške Hronike. Velika usta su slična jupičkom Milukujulitu

Legendarne životinje, čudovišta i poluljudi: amikuk (morsko čudovište koje liči na hobotnicu); amlik (ogromna riba); arularak (čudovište identifikovano kao "Bigfut"); kirunelvialuk (morsko stvorenje); kisirpak (veliki crv, ingluilnguk stvorenje koje je samo pola osobe); inglupgaiuk (sa pola ženskog lica); irki, irkik (stvorenje, pola životinja i pola čoveka); itkirpak (velika ruka iz okeana); kun'unik (morsko stvorenje sa ljudskim osobinama viđenim na santi leda); merik (stvorenje koje sisa krv iz velikog prsta); milukuiuli (stvorenje koje stvara kamenje); muruaiuli (stvorenje koje tone u zemlju dok hoda); palrajak (stvorenje koje se kreće pod zemljom); kamuralek (sa dodacima za vučenje); kununik (osoba koja živi u moru); kupuruiuli (sa ljudskim ženskim licem koji pomaže ljudima na moru); kuk'uiak (polarni medved); kugaarpak (mamutoliko stvorenje koje živi pod zemljom); tengempak (džinovska ptica); tengmiarpak ("gromovita ptica"); tisik (guseničasto stvorenje koje ostavlja spaljeni trag); tumaraiuli (magični kajak); tunturiuariuk (stvorenje koje podseća na karibua); ujgaiaran (džin u folkloru oblasti oko Kuskokvima); ulurugnak (morsko čudovište koje proždire kitove); uligiaiuli (duh koji ima veliko ćebe, kojim zgrće decu koja su ostala do kasno u noć igrajući se igre skrivanja, i potom ih odvodi); iuilrik (veštica ili duh koji šeta u vazduh iznad zemlje i nema jetru, veliko čudovište koje živi u planinama i jede ljude)..[7]

Legendarni humanoidi: alirpak mala osoba; kingsik (mali ljudi koji imaju konusne kape); kiuliakatuk (preci identifikovani sa gavranom); egakuaiak (elf, patuljak); kinediniaiaak (mali ljudi, za koje se kaže da su duhovi mrtvih); ircknrak ("mala osoba" ili izuzetna osoba); tukriaiuli (podzemni stanovnik koji udara po površini zemlje).[7]

Hrišćanstvo[uredi | uredi izvor]

Jupički Eskimu na zapadnoj i jugozapadnoj Aljasci su imali dugu hrišćansku istoriju, delom pod ruskom pravoslavnom, a delom pod katoličkom i moravskom crkvom. Dolazak misionara drastično je promenio život duž obale Beringovog mora.[27] Verovanja i način života Jupika znatno su se promenili od dolaska zapadnjaka tokom 19. veka.[80]

Prvi autohtoni Amerikanci koji su pokršteni od strane ruske pravoslavne crkve (kasnije Pravoslavna Crkva u Americi) bili su Aleuti (Unangani) koji su živeli u kontaktu sa ruskim trgovcima krznom (promišljenici) sredinom 18. veka. Sveti Jakov Netsvetov, rusko-aljaški kreol (njegov otac je bio rus iz Tobolskog, a njegova majka je bila Aleut sa Atke), je postao sveštenik pravoslavne crkve (on je prvi aljaški domorodački pravoslavni sveštenik) i nastavio je misionarski rad sv. Inosenta među svojim i drugim domorodačkim narodima Aljaske. On se preselio u rusko poslanstvo (Ikugmiut) na reci Jukon 1844. i tamo služio do 1863. godine. Netsvetov je izmislio abecedu i preveo crkvene materijale i nekoliko biblijskih tekstova ja jupički jezik i održavao dnevne časopise.[81][82]

Pravoslavnu hegemoniju na teritoriji Jupika su izazvale krajem 1880-ih moravska i katolička misija.

Jupici na moravskoj misionarskoj stanici, Betel na reci Kuskokvim 1900. godine[83]

Moravska crkva je najstarija protestantska denominacija i organizovana je u četiri provincije u Severnoj Americi: severna, južna, Aljaska i Labrador. Moravsko poslaništvo je prvi put osnovano u Betelu, duž reke Kuskokvim 1885. godine.[80] Godine 1885. je uspostavljena moravska crkva pod rukovodstvom Kilbaksa i Džonovog prijatelja Vilijam H. Veinlanda (1861—1930) i njegove supruge sa stolarom Hans Torgersenom. Džon Henri Kilbuk (1861—1922) i njegova supruga Edit Margaret Romig (1865—1933) su bili moravski misionari na jugozapadu Aljaske krajem 19. i početkom 20. veka.[84] Džon H. Kilbuk je bio prvi lenape koji je bio postavljen za moravskog ministra. Oni su služili Jupicima, koristili njihov jezik u Moravskoj crkvi na njihovom području, i podržali razvoj sistema pisanja Jupika. Jozef H. Romig (1872—1951) je bio granični lekar i misionar Moravske crkve i brat Edit Margaret, koji je od 1937. do 1938. bio gradonačelnik Ančoraga na Aljasci. Iako su sličnosti između Jupika i moravske ideologije možda pomagale u početnom predstavljanju hrišćanstva, takođe su prikrivale duboke razlike u očekivanjima.[85]

Društvo Isusa je hrišćanski muški verski sastav Katoličke crkve. Članovi se zovu jezuiti. Godine 1888. na ostrvu Nelson osnovana je jezuitsko poslanstvo, a godinu dana kasnije se preselilo u Akulurak (Akulurak, bivša lokacija poslaništva Sv. Marije) na ušću reke Jukon.[27][80] Segundo Lorence (1906—1989) bio je španski jezuit, filozof i autor koji je proveo 40 godina kao misionar među ljJupicima u najudaljenijim delovima Aljaske. Njegova prva misija bila je u Akuluraku.

Tokom Božića Jupici poklanjaju poklone u znak pokojnika.[7]

Zdravstvo[uredi | uredi izvor]

Uprkos očiglednoj vesternizaciji aljaskanskih Eskima (Jupika i Inupijata), zadržali su mnoge svoje tradicionalne percepcije i odgovori na životne situacije .[26] Od 1960-ih došlo je do dramatičnog porasta zloupotrebe alkohola, alkoholizma i pratećeg nasilnog ponašanja, koje je uznemirilo živote porodica i sela i rezultiralo fizičkim i psihološkim povredama, smrću i zatvaranjem određenih članova zajednice ili porodice.[20]

Zloupotreba alkohola i samoubistva su česta među domorocima Aljaske. Samoubistvo i zloupotreba alkohola su veoma česti među običnim ruralnim mladim muškarcima.</ref>[86][87] Nenamerne povrede (nesreće) i namerna samopovređivanja (samoubistvo) bili su među vodećim uzrocima smrti već dugi niz godina. [88] Autohtoni narodi Aljaske imaju veću stopu samoubistva nego ostali autohtoni narodi Amerike.[89] Zloupotreba alkohola i zavisnost su česta među domorocima Aljaske i povezana su sa visokom stopom nasilja i zdravstvenim problemima.[90]

Kontrola alkohola u SAD, jul 2018.
  Suvi okruzi
  Umereni okruzi
  Mokri okruzi
  Bez podataka

Alkohol i domoroci: 12% smrtnih slučajeva među američkim Indijancima i aljaškim domorocima su povezani sa alkoholom. U nekim kontinentalnim indijanskim plemenima stopa spektra fetalnih poremećaja zbog alkohola je čak 1,5 do 2,5 na 1.000 živorođenih, više od sedam puta od nacionalnog proseka,[91] dok je kod stanovnika Aljaske stopa poremećaja ploda fetusa 5,6 na 1000 živorođenih.[92] Smrtnost zbog alkohola među američkim indijancima je češća kod muškaraca i među ndijancima severne ravnice, ali su domoroci Aljaske pokazali najmanju učestalost smrti.[93] Postojeći podaci ukazuju na to da su smrtni slučajevi aljaskih domorodaca vezane za alkohol skoro devet puta više od nacionalnog proseka, a oko 7% od svih smrtnih slučajeva su vezani za alkohol.[90]

Kada je Aljaska postala država 1959. godine, državni zakoni preuzeli su kontrolu nad regulacijom alkohola od federalne vlade i nacionalnih zajednica. Međutim, 1981. godine državni zakonodavac je izmenio zakon o alkoholu kako bi stanovnicima pružio široku moć u regulaciji ulaska alkohola u njihove zajednice. Statuti iz 1986. godine ostali su na snazi od tog vremena, sa relativno malim izmenama u formalizaciji zabrane pravljenja alkohola u kućnim uslovima.[94]

Tradicionalna hrana, kao što su riba i morski sisari i u manjoj meri školjkasti organizmi, jedini su značajni izvori dva važna tipa omega-3 masnih kiselina pod nazivom eikozapentaenojska kiselina (EPA) i dokozaheksaenojska kiselina (DHA). EPA i DHA štite od bolesti srca i dijabetesa. Zamena dnevne ishrane koja je niska u mastima i visoka u omega-3 kiselinskom sastavu, koje dolazi sa zapadnjačkih tržišta povećala je rizik od kardiovaskularnih bolesti i dijabetesa kod aljaski domorodaca. Mnoge namernice iz prodavnica su bogate mastima, ugljenim hidratima i natrijum i to može dovesti do povećanja telesne mase, visokog holesterola, visokog krvnog pritiska i hroničnih bolesti.[76]

Trenutno su dva najveća problema sa rastućom populacijom nedostatak vode i kanalizacija. Voda iz reka i jezera više nije pitka kao rezultat zagađenja.

Velika smrt[uredi | uredi izvor]

Velika smrt[20] ili Velika bolest[95] (guserpak, lit. "veliki kašalj") se odnosi na pandemiju gripa (influenca) (svetska epidemija iz 1918.) Pandemija gripa iz 1918. godine (januar 1918 – decembar 1920) je bila neuobičajeno smrtonosna, prva od dve pandemije koje su bile izazavane virusom tipa A podtipa H1N1. Virus je zarazio 500 miliona ljudi širom sveta, uključujući pacifička ostrva i ostrva Arktika i ubio 50 do 100 miliona ljudi - 3-5% svetske populacije[96]—making it one of the deadliest natural disasters in human history.

U SAD je umrlo oko 28% stanovništva, od 500.000 do 675.000.[97] Domorodački narodi su bili posebno teško pogođeni. Samo u Fort Korners regionu je registrovano je 3.293 smrtnih slučajeva domorodaca.[98] Celokupna sela u Aljaskoj su nestala.[99] Epidemija gripa preko Sevard poluostrva u 1918. i 1919. izbrisala je oko 50 procenata domaće populacije Nomea i 8% populacije domorodaca Aljaske. Više od 1.000 ljudi umrlo je na severozapadu Aljaske,,[100] i duplo više širom cele SAD,[100] s tim da je većina umrlih bila među domorocima Aljaske. Aljaski domoroci nisu bili rezistentni ni na jednu od ovih bolesti.[101]

Unije modernih plemena[uredi | uredi izvor]

Aljaski domorodački plemenski entiteti jupičkih Eskima koji su priznati iz biroa za pitanja starosedelaca SAD:

Aljaska regionalna domorodačka korporacija Jupik Eskima osnovana je 1971. godine kada je Kongres Sjedinjenih Država usvojio ukaz o potraživanju naselja od strane aljaskih starosedeoca (ANCSA).

Zajednica Domorodački plemesnki entitet Starosedelačka seoska korporacija Starosedelačka regionalna korporacija
Akiačak (Akiacuaq) Akiachak Native Community Akiachak Limited Kalista korporacija
Akiak (Akiak) Akijačka domorodačka zajednica Kokarmiut korporacija Kalista korporacija
Alakanuk (Alarnek) selo Alakanuk Alakanuk korporacija Kalista korporacija
Aleknagik (Aleknagik) starosedelačko selo Aleknagik Alegnagik ograničeno starosedeocima Bristol Bej starosedelačka korporacija
Andreafski (Seint Meri) Andreafski Jupiiti Nerklikmute starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Aniak (Aniarak) selo Aniak Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Atmautluak (Atmautluak) selo Atmautluak Atmautluak ograničeno Kalista korporacija
Betel (Mamterlilek) Orutsararmuit starosedelačko selo Betel starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Kotlik (Konogkeliokamiut) ? Konogkeliokamiut Juiti korporacija Kalista korporacija
Čefornak (Kev'arnek) selo Čefornak Čefarnrmute Inc. Kalista korporacija
Čevak (Kevak) Čevak starosedelačko selo Čevak korporacija Kalista korporacija
Čuatbaluk (Kurarpalek) starosedelačko selo Čuatbaluk Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Čulunavik (? kulunivik) Čulunavik starosedelačko selo Čulunavik korporacija Kalista korporacija
Klarks Pojnt (Sagujak) selo Klarks Pojnt Sagujak Inc. Bristol Bej starosedelačka korporacija
Krukid Krik (Kipkarpak) selo Krukid Krik Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Dilingham (Kuriung) Kuriung plemenski savet Čopgiung ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Ik (Ekvikuak) Starosedelačko selo Ik Ikfiouk Ko Kalista korporacija
Egegik (Igiagik) Egegik selo Bečarof korporacija Bristol Bej starosedelačka korporacija
Ekuk starosedelačko selo Ekuk Ekuk starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Ekvok (Ikuak) Ekvok selo Ekvok starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Elim (Neviarcaurlug) starosedelačko selo Elim Elim starosedelačka korporacija Starosedelačka korporacija Beringovog moreuza.
Emonak (Imangak) Emonak selo Emonak korporacija Kalista korporacija
Golovin (Kingik) Činik eskimska zajednica (Golovin) Golovin starosedelačka korporacija Kuk Inlet ridžen Ink
Gudnjus Bej (Mamterat) starosedelačko selo Gudnjus Bej Kuitsarak Ink. Kalista korporacija
Hamilton (Nunapiglugak) starosedelačko selo Hamilton Nunapiglugak korporacija Kalista korporacija
Holi Kros (Ingirraller) Holi Kros selo Delojčit Ink. Dojon, ograničeno
Huper Bej (Napariarmiut) starosedelačko selo Huper Bej Si lajn korporacija Kalista korporacija
Igiugig (Igiarak) Igiugig selo Igiugig starosedelačka korporacija Bristol Bej starosedelačka korporacija
Iliamna (Iliamna) selo Iliamna Iliamna starosedelačka korporacija Bristol Bej starosedelačka korporacija
Kasiglak (Kasigluk) Kasigluk tradicionalni savet starešina Kasigluk Ink. Kalista korporacija
Kipnak (Kipnek) starosedelačko selo Kipnak Kugkaktilk ograničeno Kalista korporacija
Kokanok (Karunak) Kokanok selo Kokanok starosedelačka korporacija Aljasko poluostrvo korporacija
Koliganek (Kalirnekj) Novi Koliganek seoski savet Koliganek starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Kongiganak (Kongirnak) starosedelačko selo Kongiganak Kemirtalek obalskat korporacija Kalista korporacija
Kotlik (Kerulik) selo Kotlik Kotlik Juk korporacija Kalista korporacija
Kvetluk (Kuigluk) selo Kvetluk Kvetluk Ink. Kalista korporacija
Kvigilingok (Kuigilnguk) starosedelačko selo Kvigilingok Kvik Ink. Kalista korporacija
Levelok (Livlek) Levelok selo Levelok starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Louer Kalskag (Kalkak) selo Louer Kalskag Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Makgrat Makgrat starosedelačko selo MTNT ograničeno Dojon, ograničeno
Manokotak (Manukutak) Manukutak selo Manokotak starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Maršal (Maserkulek) starosedelačko selo Maršal Maserkulig Ink. Kalista korporacija
Mekoriuk (Mikuriar) starosedelačko selo Mekoriuk Nima korporacija Kalista korporacija
Mauntin Vilidž (Asakariarak) Asa'karsarmuit Pleme Azačorok Ink. Kalista korporacija
Nagamut ? Nagamut ograničeno Kalista korporacija
Naknek (Naknik) Naknek starosedelačko selo Paug-vik Ink. ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Napaimut (Napaimut) starosedelačko selo Napaimut Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Napakiak (Napariarak) starosedelačko selo Napakiak Napakiak korporacija Kalista korporacija
Napaskiak (Napaskiak) starosedelačko selo Napaskiak Napaskiak Ink. Kalista korporacija
Njuvejlen (Nurileng) Njuvejlen selo Njuvejlen starosedelačka korporacija Aljasko poluostrvo korporacija
Nju Stujahok (Ketuiarak) Nju Stujahok selo Stujahok ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Njutok (Niugtak) Njutok selo Njutok Ink. Kalista korporacija
Najtmjut (Negtemiut) starosedelačko selo Najtmjut NGTA Ink. Kalista korporacija
Nunam Ikua (Nunam Ikua) starosedelačko selo Nunam Ikua Svon lejk korporacija Kalista korporacija
Nunapičuk (Nunapikuar) starosedelačko selo Nunapičuk Nunapičuk ograničeno Kalista korporacija
Ohagamuit (Ur'agmuit) selo Ohagamuit Ohog Ink. Kalista korporacija
Oskarvil (Kuigaiagak) Oskarvil Tradicionalno selo Oskarvil starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Paimut starosedelačko selo Paimut Paimut korporacija Kalista korporacija
Pajlot Stejšon (Tutalgak) Pajlot Stejšon Tradicionalno selo Pajlot Stejšon starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Pitkas Pojnt]] (Negeklim Painga) starosedelačko selo Pitkas Pojnt Pitkas Pojnt starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Platinum (Arvik) Platinum Tradicionalno selo Arvik Ink. Kalista korporacija
Portidž Krik (Ohgsenkale) Portidž Krik selo Ohgsenkale korporacija Bristol Bej starosedelačka korporacija
Kvinhagak (Kuenarak) starosedelačko selo Kvinhagak Kanirtuk Ink. Kalista korporacija
Rašan Mišon (Ikugmiut) Ikugmiut Tradicionalni savet Rašan Mišon starosedelačka korporacija ?
Sent Meri (Negeklik) Algakik starosedelačko selo Sent Meri starosedelačka korporacija Kalista korporacija
Sent Majkl (Takik) starosedelačko selo Sent Majkl Sent Majkl starosedelačka korporacija Starosedelačka korporacija Beringovog moreuza.
Skamon Bej (Marajarmiut) starosedelačko selo Skamon Bej Askinuk korporacija Kalista korporacija
Slitmjut (Kelitemiut) selo Slitmjut Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Saut Naknek (Kinuiang) Saut Naknek selo Kinuiang ograničeno Aljasko poluostrvo korporacija
Stebins (Taprak) Stebins udruženje Stebins starosedelačka korporacija Starosedelačka korporacija Beringovog moreuza.
Stoni River selo Stoni River Kuskokvim korporacija Kalista korporacija
Togijak (Tuiuriuak) Tradicionalno selo Togijak Togijak starosedeocima ograničeno Bristol Bej starosedelačka korporacija
Toksuk Bej (Nunakauiak) Nunakauiarmuit pleme Nunakauiak Jupik korporacija Kalista korporacija
Tuluksak (Tulkesak) Tuluksak zajednica domorodaca Tultisarmute Ink. Kalista korporacija
Tuntutuliak (Tuntutuliak) starosedelačko selo Tuntutuliak Tuntutuliak zemlja ograničeni Kalista korporacija
Tununak (Tununek) starosedelačko selo Tununak Tununrmiut rinit korporacija Kalista korporacija
Tvin Hils (Ingrikuar) Tvin Hils selo Tvin Hils starosedelačka korporacija Bristol Bej starosedelačka korporacija
Umkuiute Umkuiute starosedelačko selo Umkuiute ograničeno Kalista korporacija
Aper Kalskag (Kalkak) selo Kalskag Kuskokvim korporacija Kalista korporacija

Vidi još[uredi | uredi izvor]

  • Draga Lemon Lima, film, porodična komedija o 13-godišnjoj polujupičkoj devojčici koja preživljava prvo razočarenje i opasnost predškole u Fairbanksu, Aljaska.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Lesson II: History of the Cup’ik People. Alaskool.org (Today there are two Cup’ik tribes in Alaska—the people of Chevak, who refer to themselves as the Qissunamiut tribe, and the people of Mekoryuk on Nunivak Island, who refer to themselves as the Cup’ik people.)
  2. ^ a b Alaska Native Language Center. (2001-12-07). "Central Alaskan Yup'ik." Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. septembar 2017) University of Alaska Fairbanks. Retrieved on 18. 9. 2017.
  3. ^ U.S. Census Bureau. (2004-06-30). "Table 1. American Indian and Alaska Native Alone and Alone or in Combination Population by Tribe for the United States: 2000." American Indian and Alaska Native Tribes for the United States, Regions, Divisions, and States (PHC-T-18). U.S. Census Bureau, Census 2000, special tabulation. Retrieved on 2007-04-12.
  4. ^ U.S. Census Bureau. (2004-06-30). "Table 16. American Indian and Alaska Native Alone and Alone or in Combination Population by Tribe for Alaska: 2000." American Indian and Alaska Native Tribes for the United States, Regions, Divisions, and States (PHC-T-18). U.S. Census Bureau, Census 2000, special tabulation. Retrieved on 2007-04-12.
  5. ^ 2010 Census Shows Nearly Half of American Indians and Alaska Natives Report Multiple Races
  6. ^ „The Map of Indigenous Peoples and Languages of Alaska”. Arhivirano iz originala 10. 12. 2012. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  7. ^ a b v g d đ e ž Jacobson, Steven A. (2012). Yup'ik Eskimo Dictionary, 2nd edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. avgust 2017). Alaska Native Language Center.
  8. ^ a b Fienup-Riordan 1993, str. 10.
  9. ^ Vajda, Edward J. „Siberian Yupik (Eskimo)”. East Asian Studies. Arhivirano iz originala 28. 10. 2016. g. Pristupljeno 20. 09. 2017. 
  10. ^ Naske & Slotnick 1987, str. 18.
  11. ^ Naske & Slotnick 1987, str. 9–10.
  12. ^ Robert D. rnold (1978), Alaska Native Land Claims Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. januar 2013). The Alaska Native Foundation, Anchorage, Alaska. 2nd edition.
  13. ^ a b v g d đ Ann Fienup-Riordan (1982), Navarin Basin sociocultural systems analysis. Alaska OCS Socioeconomic Studies Program. Prepared for Bureau of Land Management, Outer Continental Shelf Office, January 1982.
  14. ^ „Purchase of Alaska, 1867”. Office of the Historian, U.S. Department of State. Pristupljeno 4. 12. 2014. 
  15. ^ Sybil M. Lassiter (1998), Cultures of Color in America: A Guide to Family, Religion, and Health. Greenwood Press.
  16. ^ Marie Lowe (2007), Socioeconomic Review of Alaska's Bristol Bay Region. Prepared for North Star Group. Institute of Social and Economic Research, University of Alaska Anchorage.
  17. ^ a b v g d đ e ž z i j Ahnie Marie Al'aq David Litecky (2011), The Dwellers between: Yup'ik Shamans and Cultural Change in Western Alaska Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. decembar 2014). Thesis. The University of Montana
  18. ^ Zagoskin, Lavrenty A., and Henry N. Michael, ur. (1967). Lieutenant Zagoskin's Travels in Russian America, 1842-1844: The First Ethnographic and Geographic Investigations in the Yukon and Kuskokwim Valleys of Alaska. University of Toronto Press. 
  19. ^ Lesson One words. Alaskool.org
  20. ^ a b v Harold Napoleon (1996). With commentary edited by Eric Madsen. Yuuyaraq: The Way of the Human Being Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. septembar 2017). Fairbanks, Alaska: Alaska Native Knowledge Network.
  21. ^ a b v Graves, Kathy (2004). Conferences of Alaska Native Elders: Our View of Dignified Aging. Anchorage, Alaska: National Resource Center for American Indian, Alaska Native, and Native Hawaiian Elders. December 2004.
  22. ^ Angayuqaq Oscar Kawagley, Delena Norris-Tull, and Roger A. Norris-Tull (1998), "The indigenous worldview of Yupiaq culture: its scientific nature and relevance to the practice and teaching of science" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. decembar 2014). Journal of Research in Science Teaching Vol. 35, #2
  23. ^ "Guidelines for Respecting Cultural Knowledge" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. decembar 2013). Adopted by the Assembly of Alaska Native Educators. Published by the Alaska Native Knowledge Network. Anchorage, Alaska. February 1, 2000
  24. ^ Alaska Native Collections : Hat (E037904)
  25. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n Elisabeth F. Andrews (1989), The Akulmiut: territorial dimensions of a Yup'ik Eskimo society. Technical Paper No. 177. Juneau, AK: Alaska Department of Fish and Game Division of Subsistence.
  26. ^ a b Tina D. Delapp (1991), "American Eskimos: the Yup'ik and Inupiat." In Joyce Newman Giger (eds.), Transcultural nursing: assessment and intervention.
  27. ^ a b v g d Fienup-Riordan, Ann (1994). Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition. Norman, OK: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-585-12190-1. 
  28. ^ a b Fienup-Riordan 1993, str. 29.
  29. ^ a b Pete 1993, str. 8
  30. ^ a b v g d đ e ž z i j k Fienup-Riordan 1990, str. 154 "Figure 7.1. Regional groupings for the Yukon-Kuskokwim region, circa 1833."
  31. ^ a b v g d đ e ž z i Oswalt 1967, str. 5-9. See also Map 2, "Aboriginal Alaskan Eskimo tribes", insert between pp. 6 and 7.
  32. ^ a b v g d đ e ž z i Oswalt, 1990, p. ii, "The Kusquqvagmiut area and the surrounding Eskimo and Indian populations" (map).
  33. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Jacobson 1984
  34. ^ NPT, Inc. (2004-08-24). "We are Cup'it." Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. mart 2011) Mekoryuk, AK: Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti (Nunivak Cultural Programs). Retrieved on 2004-04-14.
  35. ^ a b v g Branson & Troll, 2006, p. xii. Map 3, "Tribal areas, villages and linguistics around 1818, the time of contact."
  36. ^ Oswalt 1990, str. 12
  37. ^ Oswalt 1990, str. 13–14
  38. ^ Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!), a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language, World Friendship Publishing, Bethel, Alaska, 2006
  39. ^ Wildlife Action Plan Section IIIB: Alaska's 32 Ecoregions by Alaska Department of Fish and Game
  40. ^ John M. Wright, Judith M. Morris and Robert Schroeder (1985), Bristol Bay Regional Subsistence Profile Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. mart 2016). Technical Paper No. 114, Alaska Departement of Fish and Game, Division of Subsistence, Juneau, Alaska, March 1985
  41. ^ James S. Magdanz, Sandra Tahbone, Austin Ahmasuk, David S. Koster, and Brian L. Davis (2007), Customary trade and barter in fish in the Seward Peninsula Area, Alaska. Technical Paper No. 328, Alaska Departement of Fish and Game, Division of Subsistence, Juneau, Alaska, August 2007.
  42. ^ „Model Kayak”. Wake Forest University, Museum of Anthropology. 5. 6. 2023. Pristupljeno 26. 11. 2014. 
  43. ^ a b Celeste Jordan (2014), Yup'ik Eskimo kayak miniatures: Preliminary notes on kayaks from the Nunalleq site. DigIt (Journal of the Flinders Archaeological Society) . 2 (1): 28—33.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć), June 2014
  44. ^ „Characteristics of the NMNH Kayak E419041A” (PDF). The Department of Anthropology of the National Museum of Natural History. Pristupljeno 26. 11. 2014. 
  45. ^ „Qayaqs and Canoes”. Echospace.org. Arhivirano iz originala 21. 3. 2016. g. Pristupljeno 26. 11. 2014. 
  46. ^ Alaska Native Collections : ayaperviik “central deck stiffener of a kayak” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. novembar 2014)
  47. ^ National Museum of the American Indian : Sled model Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. decembar 2014). Kuskwogmiut Yup'ik (Kuskokwim Eskimo)
  48. ^ Alaska Native Collections : łeendenaalyoye “old-style dog harness” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. septembar 2013)
  49. ^ Yup’ik and Cup’ik Cultures of Alaska Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. jul 2016). Alaskanative.net.
  50. ^ „YPCC”. Bethelculturecenter.com. Arhivirano iz originala 28. 11. 2014. g. Pristupljeno 17. 11. 2014. 
  51. ^ a b v Steven A. Jacobson (1984). Central Yup'ik and the Schools: A Handbook for Teachers Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. decembar 2014). Alaska Native Language Center. Developed by Alaska Department of Education Bilingual/Bicultural Education Programs. Juneau, Alaska, 1984.
  52. ^ Alaska Native Languages: Population and Speaker Statistics Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. jul 2014). Alaska Native Language Center.
  53. ^ Oscar Alexie, Sophie Alexie, and Patrick Marlow (2009), "Creating space and defining roles: elders and adult Yup’ik immersion Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. decembar 2014)". Journal of American Indian Education. 48 (3): 1—18. 2009.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  54. ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: a struggle for continued life Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. novembar 2012), Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 (1997). str. 187-223 (tablo sayfası: 194)
  55. ^ Michael Krauss (1980), Alaska Native Languages: Past, Present, and Future. Alaska Native Language Center Research Papers Number 4.
  56. ^ Our Language Our Souls:The Yup'ik bilingual curriculum of the Lower Kuskokwim School District: A continuing success story Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. septembar 2015). Edited by Delena Norris-Tull. 1999
  57. ^ Perry Gilmore and Leisy Wyman (2013), "An ethnographic long hook: language and literacy over time and space in Alaska Native communities". In Kathy Hall, Teresa Cremin, Barbara Comber, and Luis Moll (eds.), International Handbook of Research on Children's Literacy, Learning and Culture
  58. ^ „Lower Yukon School District”. Arhivirano iz originala 18. 9. 2017. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  59. ^ „Lower Kuskokwim School District”. Arhivirano iz originala 20. 3. 2012. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  60. ^ Yupiit School District
  61. ^ „Kashunamiut School District”. Arhivirano iz originala 13. 08. 2011. g. Pristupljeno 20. 09. 2017. 
  62. ^ „Kuspuk School District”. Arhivirano iz originala 30. 12. 2011. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  63. ^ „Southwest Region School District”. Arhivirano iz originala 6. 11. 2017. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  64. ^ Elizabeth A. Hartley and Pam Johnson (1995)[mrtva veza], Toward a community-based transition to a Yup'ik first language (immersion) program with ESL component, The Bilingual Research journal, Summer/Fall 1995, Vol. 19., Nos. 3 & 4. str. 571-585
  65. ^ Orr, E. C., Orr, B., Kanrilak, V., & Charlie, A. (1997). Ellangellemni: When I became aware. Fairbanks, AK: Lower Kuskokwim School District and Alaska Native Language Center.
  66. ^ Anna W. Jacobson (1998), Yup'ik stories read aloud = Yugcetun Qulirat Naaqumalriit Erinairissuutmun. With transcriptions and word-by-word translations. Translations by Anna W. Jacobson in consultation with Steven A. Jacobson. University of Alaska Fairbanks. Alaska Native Language Center.
  67. ^ Paul John (2003), Stories for Future Generations / Qulirat Qanemcit-llu Kinguvarcimalriit. The Oratory of Yup'ik Elder Paul John. Translated by Sophie Shield, edited by Ann Fienup-Riordan. Seattle and London: University of Washington Press, in cooperation with the Calista Elders Council, Bethel, Alaska, 2003.
  68. ^ Joan Parker Webster and Evelyn Yanez (2007). „Qanemcikarluni Tekitnarqelartuq = One must arrive with a story to tell: Traditional Alaska Native Yup'ik Eskimo Stories in a Culturally Based Math Curriculum”. Journal of American Indian Education. 46 (3): 116—136. .
  69. ^ Ray, Dorothy (1961). Artists of the Tundra and the Sea. University of Washington Press. 
  70. ^ Fienup-Riordan, Ann. (1996). The Living Tradition of Yup'ik Masks: Agayuliyararput (Our Way of Making Prayer). Seattle, WA: University of Washington Press
  71. ^ Lynn Ager Wallen (1999), The Milotte Mask Collection Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. april 2013), Alaska State Museums Conceps, Second Reprint of Technical Paper Number 2, July 1999
  72. ^ Emily Johnson. , “Yup'ik Dance: Old and New,” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016) . The Journal for the Anthropological Study of Human Movement (PDF). 9 (3): 131—149. 1998 http://jashm.press.illinois.edu/9.3/9-3Yupik_Johnson131-149.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  73. ^ a b v Theresa Arevgaq John (2010). Yuraryararput Kangiit-llu: Our Ways of Dance and Their Meanings Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. maj 2020). University of Alaska Fairbanks. Fairbanks, Alaska.
  74. ^ Fienup-Riordan, Ann. "Inuguat, Iinrut, Uyat-llu: Yup'ik dolls, amulets and human figures". American Indian Art Magazine. 27 (2): 40—7. 2002.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  75. ^ Susan W. Fair (1997), "Story, storage, and symbol: functional cache architecture, cache narratives, and roadside attractions". In Perspectives in Vernacular Architecture VII, edited by AnneMarie Adams and Sally McMurray. str. 167-182. Nashville University of Tennessee Press. JSTOR
  76. ^ a b Contaminants in subsistence foods from the western Alaska coastal region. Samples collected in 2004 for the Alaska Traditional Diet Project. Prepared by the Alaska Department of Health and Social Services. July 19, 2011.
  77. ^ p. 69, Subsistence salmon fishing in Nushagak Bay, Southwest Alaska, Jody Seitz, technical paper no. 195, Alaska Department of Fish and Game, Division of Subsistence, Juneau, Alaska, December 1990. Page 68.
  78. ^ p. 5, Botulism in Alaska, a guide for physicians and healthcare providers Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. februar 2012), 2005 update, State of Alaska, Department of Health & Social Services, Division of Public Health, Section of Epidemiology.
  79. ^ Ahnie Marie Al'aq David Litecky (2011). The Dwellers Between: Yup'ik Shamans and Cultural Change in Western Alaska Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. decembar 2014). The University of Montana
  80. ^ a b v Fienup-Riordan, Ann (2000). Hunting Tradition in a Changing World: Yup’ik Lives in Alaska Today. New Brunswick, New jersey and London: Rutgers University Press.
  81. ^ The journals of Iakov Netsvetov: the Yukon years, 1845-1863. Translated by Lydia T. Black. The Limestone Press. 1984. ISBN 978-0-919642-01-0. 
  82. ^ Tanya Storch (2006), Religions and Missionaries around the Pacific, 1500-1900
  83. ^ Moravian Mission Station, Bethel on the Kuskokwim. Alaska's Digital Archive.
  84. ^ Fienup-Riordan, Ann. (1991). The Real People and the Children of Thunder: The Yup'ik Eskimo Encounter With Moravian Missionaries John and Edith Kilbuck. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
  85. ^ Fienup-Riordan, Ann. (1990). Eskimo Essays: Yup'ik Lives and Howe We See Them. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
  86. ^ David Henry, James Allen, Carlotta Ching Ting Fok, Stacy Rasmus, and Bill Charles (2012). „Patterns of protective factors in an intervention for the prevention of suicide and alcohol abuse with Yup'ik Alaska Native youth”. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse. 38 (5): 476—82. PMC 3506184 Slobodan pristup. PMID 22931082. doi:10.3109/00952990.2012.704460. .
  87. ^ Gerald V. Mohatt, Carlotta Ching Ting Fok, David Henry, James Allen (2014). „Feasibility of a community intervention for the prevention of suicide and alcohol abuse with Yup'ik Alaska Native youth: the Elluam Tungiinun and Yupiucimta Asvairtuumallerkaa studies”. American Journal of Community Psychology. 54 (1–2): 153—69. PMC 4124932 Slobodan pristup. PMID 24952248. doi:10.1007/s10464-014-9646-2. 
  88. ^ Chapter 3: Injury. Northslope.org.
  89. ^ Berman, M.; Hull, T.; May, P. (2000). „Alcohol control and injury death in Alaska native communities: Wet, damp and dry under Alaska's local option law”. Journal of Studies on Alcohol. 61 (2): 311—319. PMID 10757142. doi:10.15288/jsa.2000.61.311. 
  90. ^ a b J. Paul Seale, Sylvia Shellenberger, and John Spence (2006). "Alcohol problems in Alaska Natives: lessons from the Inuit". American Indian and Alaska Native Mental Health Research |url=http://www.ucdenver.edu/academics/colleges/PublicHealth/research/centers/CAIANH/journal/Documents/Volume%2013/13%281%29_Seale_Alcohol_Problems_1-31.pdf%7Cvolume=13%7Cissue=1%7Cpages=1–31 |title=Centers for American Indian & Alaska Native Health | Colorado School of Public Health }}.
  91. ^ Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (2003). „Fetal alcohol syndrome–Alaska, Arizona, Colorado, and New York, 1995-1997”. Morbidity and Mortality Weekly Report. 51 (20): 433—5. PMID 12056499. 
  92. ^ „Health problems in American Indian/Alaska Native women”. National Women's Health & Information. Arhivirano iz originala 11. 2. 2006. g. Pristupljeno 20. 9. 2017. 
  93. ^ "Study: 12 percent of Indian deaths due to alcohol" Associated Press article by Mary Clare Jalonick Washington, D.C. (AP) 9-08 News From Indian Country accessed October 7, 2009
  94. ^ Matthew Berman and Teresa Hull. "Alcohol Control by Referendum in Northern Native communities: The Alaska Local Option Law". Arctic (PDF). 65 (1): 77—83. 2001 http://pubs.aina.ucalgary.ca/arctic/Arctic54-1-77.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  95. ^ Henry W. Griest, The Big Sickness Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. februar 2015). Arcticcircle.uconn.edu.
  96. ^ „Historical Estimates of World Population”. Pristupljeno 29. 3. 2013. 
  97. ^ The Great Pandemic: The United States in 1918–1919, U.S. Department of Health & Human Services.
  98. ^ „Flu Epidemic Hit Utah Hard in 1918, 1919”. Deseret News. 28. 3. 1995. Pristupljeno 7. 7. 2012. 
  99. ^ „The Great Pandemic of 1918: State by State”. Arhivirano iz originala 6. 5. 2009. g. Pristupljeno 4. 5. 2009. 
  100. ^ a b Donahue, Deirdre (07/29/2003). "'Miles' takes measure of canine, human heroism". USA Today.
  101. ^ Salisbury & Salisbury 2003, str. 42, 50

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Zagoskin, Lavrenty A., and Henry N. Michael, ur. (1967). Lieutenant Zagoskin's Travels in Russian America, 1842-1844: The First Ethnographic and Geographic Investigations in the Yukon and Kuskokwim Valleys of Alaska. University of Toronto Press. 
  • Barker, James H. (1993). Always Getting Ready — Upterrlainarluta: Yup'ik Eskimo Subsistence in Southwest Alaska. Seattle, WA: University of Washington Press.
  • Branson, John and Tim Troll, eds. (2006). Our Story: Readings from Southwest Alaska — An Anthology. Anchorage, AK: Alaska Natural History Association.
  • Federal Field Committee for Development Planning in Alaska. (1968). Alaska Natives & The Land. Washington, DC: U.S. Government Printing Office.
  • Fienup-Riordan, Ann. (1983). The Nelson Island Eskimo: Social Structure and Ritual Distribution. Anchorage, AK: Alaska Pacific University Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (1990). Eskimo Essays: Yup'ik Lives and Howe We See Them. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (1991). The Real People and the Children of Thunder: The Yup'Ik Eskimo Encounter With Moravian Missionaries John and Edith Kilbuck. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (1994). Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (1996). The Living Tradition of Yup'ik Masks: Agayuliyararput (Our Way of Making Prayer). Seattle, WA: University of Washington Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (2000). Hunting Tradition in a Changing World: Yup'ik Lives in Alaska Today. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
  • Fienup-Riordan, Ann. (2001). What's in a Name? Becoming a Real Person in a Yup'ik Community. University of Nebraska Press.
  • Jacobson, Steven A., compiler. (1984). Yup'ik Eskimo Dictionary. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks.
  • Jacobson, Steven A. "Central Yup'ik and the Schools: A Handbook for Teachers". . Juneau: Alaska Native Language Center. 1984.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  • Kizzia, Tom. (1991). The Wake of the Unseen Object: Among the Native Cultures of Bush Alaska. New York: Henry Holt and Company.
  • MacLean, Edna Ahgeak. "Culture and Change for Iñupiat and Yupiks of Alaska". 2004. Alaska. 12 Nov 2008 [1].
  • Morgan, Lael, ed. (1979). Alaska's Native People. Alaska Geographic 6(3). Alaska Geographic Society.
  • Naske, Claus-M. and Herman E. Slotnick. (1987). Alaska: A History of the 49th State, 2nd edition. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
  • Oswalt, Wendell H. (1967). Alaskan Eskimos. Scranton, PA: Chandler Publishing Company.
  • Oswalt, Wendell H. (1990). Bashful No Longer: An Alaskan Eskimo Ethnohistory, 1778–1988. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
  • Pete, Mary. (1993). "Coming to Terms". In Barker. . 1993. str. 8—10.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  • Reed, Irene, Yup'ik Eskimo Grammar. . Alaska: U of Alaska. 1977.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Средњоаљаски_Јупици&oldid=27543640”