Srpski narodni kalendar
_(14762794724).jpg)
Srpski narodni kalendar (Godišnjak vremenski)[1] predstavlja skup manje-više nepisanih pravila kojih se srpski narod vekovima pridržavao, paralelno sa crkvenim pravilima.[2] Narodni kalendar se bazira na crkvenom kalendaru Srpske pravoslavne crkve ali se od njega i dosta razlikuje: po imenima praznika, kojima je dao svoja specifična obeležja, mjesece nazvao staroslovenskim imenima ili imenima praznika staroslovenske mitologije, i dao im svoja tumačenja i načine izračunavanja.
Srpski narodni kalendar je bio zvanični kalendar srednjovekovnih srpskih država od 1219. godine kada ga je u crkveni kodeks uneo Sveti Sava, pa sve do 19. veka. Po njemu su pisane povelje, zakoni, odluke, obligacije.
Godina deli na leto i zimu. Leto počinje na Đurđevdan, 6. maja, a zima na Mitrovdan, 8. novembra.
Posebno značajno je i Preobraženje, 19. avgust. kada se po starom verovanju "menjaju gora i voda".
Stari srpski kalendar koristio je vizantijsku kaendarsku eru, koja broji godine od 5508. p. n. e., odnosno od vremena kada se po Svetom pismu (Septuaginti) odvilo Postanje. Jedan od poznatijih primera upotreba tog računanja vremena nalazi se na Smederevskoj tvrđavi, na kojoj stoji da su Kula i Mali grad, dvor despota Đurđa Brankovića, bili podignuti 6938. godine od stvaranja sveta.
Prošlost i nastanak godišnjaka[uredi | uredi izvor]
Po ostacima mnogobrojnih vjerovanja, običaja i obreda vezanih za zimski i ljetni solsticij, jesenju i proljećnu ravnodnevnicu, doznaje se da su stari Srbi godišnje vrijeme određivali po sunčevom kretanju, tj. po toplom i hladnom vremenu. Taj period je solarna godina i nazivali su ga ljetom u smislu trajanja od godine dana. Kaže se „starac od stotinu ljeta“. Posmatrajući mjesečeve mijene (prva faza mlad mjesec), njegovo „punjenje i opadanje“ narod je godinu dijelio na mjesece. Dani u mjesecu počinjali su od mjesečeve mladine i završavali se pred pojavu naredne mladine. Vrijeme od mjesec dana dijelilo se na pet dijelova, svaki od po šest dana, koji su se nazivali po danu odmora: nedjelja (po novom sedmica). Današnji narodni nazivi sedmičnih dana pokazuju da su stari Srbi u prijehrišćanskom vremenu imali šest dana, bez subote, koja je uvedena s hrišćanstvom. Tada je u mjesecu bilo pet nedjeljnih sedmica. Precizno određivanje trajanja solarne godine nije postojalo, kao što ni sada u narodu ne postoji precizno trajanje dana i noći. Dan je od izlaska sunca do njegovog zalaska; od zalaska sunca pa do njegovog izlaska je noć. Polovina dana po sadašnjem uzimanju, je dan, a njegova druga relativna polovina je noć, prva svijetla, a druga tamna. Narod je godinu dijelio u dva relativna polugodišta: ljetnje i zimsko. Oba približno odgovaraju proljećnoj i jesenjoj ravnodnevnici. Prelazno vrijeme od zime u ljeto je „jaro“ ili proljeće, a prelazno od ljeta do zime je „podzim“ ili jesen. Tako su vremenom nastala četiri godišnja doba po trajanju međusobno približno jednaka. Posebnost svakog godišnjeg doba, njegove klimatske i druge osobine, u narodu su stvarale posebna vjerovanja i obrede.[3]
Nova godina[uredi | uredi izvor]
Stari Srbi nisu proslavljali novu godinu kao što se danas proslavlja. Mjesto nje proslavljali su početke polugodišta: ljeta i zime. Ljetnikom se nazivalo vrijeme oko 1. marta. I sada se tako naziva 1. mart u selima Podrimlja, ponegdje na Kosovu , a u Crnoj Gori to je proljetnjak. Još dalje u prošlosti Srbi su ljetnik proslavljali oko proljećne ravnodnevnice, pa je po zvaničnom kalendaru pomjeren na 1. mart. „Ljetnik je narodna proslava obnovljene prirode poslije prospavane zime. “ Tog dana se i sada obavljaju novogodišnji običaji, koji su isti ili srodni božićnjim. Ustaje se rano, djeca čestitaju roditeljima srećan ljetnik, idu od kuće do kuće i svima redom čestitaju praznik. Djeca u povrci se nazivaju ljetničari. Usput sakupljene treske drveta, unose u kuće na ognjišta i usput čestitaju praznik i blagosiljaju ukućane. Domaćica ih blagosilja lješnicima, orasima i medom koji se za tu priliku tog dana vadi iz košnice. Pazi se da u kuću uđe prvo muško dijete ako se u kući žele muška djeca, ili žensko, ako se žele ženska djeca. Učesnici gledaju da toga dan spaze pticu da bi bili laki kao ona, ali i da imaju novac kod sebe da bi se množili i zarađivali. U kuću se unose drenove grančice sa kojih svaki ukućanin proguta po jedan pupoljak kao pričest. Pazi se na prvog posjetioca toga dana, od koga, po vjerovanju zavisi sreća u novoj godini. Na ovaj dan, dan ljetnika, birao se ili samo potvrđivao seoski starješina.[1] I danas se u narodu prvoga marta i uoči Blagovjesti (25. marta), ponegdje i nekog drugog dana, spaljuju bunjišta (strnjišta) ili se pred ulazom u kuću loži vatra, koju ukućani preskaču da bi bili zdravi. Rađanja u prirodi valja zaštiti, po vjerovanju, paleći nečistoću i bolest.
Zimsko polugodište počinje po završetku skupljanja ljetine, upravo na početku jesenje sjetve, a kod stočara po spuštanju stada stoke iz planinskih stanova i katuna u jesen u župne krajeve, a to je upravo oko jesenje ravnodnevnice. I po Vuku Karadžiću je stara narodna nova godina počinjala u jesen, pošto se pokupi ljetina. Stari Srbi su vrijeme računali po polugodištima, a samo izuzetno na godinu: služba je tekla od početka do kraja ljetnjeg ili zimskog polugodišta. (od Đurđevdana do Mitrovdana, od 23. aprila do 26. oktobra); stoka je u planini u ljetnjem polugodištu, a u zimskom je kod kuće; seobe ptica nastaju u početku zimskog polugodišta, a vraćaju se pred početak ljetnjeg polugodišta, itd. [1]
Narodna imena mjeseca u godini[uredi | uredi izvor]
Narodna imena za mjesece u godini davana su, kao i za nazive dijelova godine, po njihovim prirodni osobinama: sječanj ili sječko je mjesec koji mrazom sječe. To je prvi mjesec u zvaničnoj godini, januar, ponegdje i drugi, februar; koložeg (I), u selima oko Niša koložegom se nazivalo vrijeme od nove godine do dana sv. Jovana (7. januar); veljača, aveljača (II) je mjesec često promjenjljivog vremena; „sječko sječe, marta (III) dere, l(a)žitrava(nj) (IV) kože dere“, tj. stoka se u sječku mrzne, u martu boluje, u aprilu ugine, pa joj se tada koža dere i skuplja; suhi, brezen, ljetnik (III); travanj, biljar, biljober (IV) je mjesec kada se bere poljsko bilje i od njega viju vjenci za kuću, zgrade, torove i njive, a sada se to čini na Đurđevdan (23. aprila); ljekovito i magijsko bilje bere se uoči Ivanjdana (24. juna), pa je taj dan posvećen sv. Jovanu Biljoberu; cvijetni, cvijetanj (V) je vrijeme kada cvijeta cvjeće; crvenik, čerešnjar (trešnjar; VI) je mjesec u kome zriju trešnje; gorešnjak (VII) je najtopliji mjesce u godini, naziva se i žarki, žetvar, kada zriju žita, i srpanj kada nastaju žetve; kolovoz (VIII) je zabilježen u četrnaestom vijeku u značenju najživljeg kretanja kola prilikom sabiranja ljetine; u planinskim krajevima u kojima biološki procesi kasne zbog drugačijih klimatskih uslova srpanj je kada tamo stigne žetva; naziv gumnik nastao je po vršidbi žita na guvnima u tom mjesecu; grozdober (IX) nazvan je po berbi grožđa; listopad (X) je mjesec kada počinje da opada lišće; gruden (XI); studen, prosinac, koledar su nazivi mjeseca: koložeg, u kome se o zimskoj solsticiji spaljivalo kolo (točak), da bi se pojačala snaga sunca. Neki mjeseci su personifikovani: Djeda Sječko (I) i Baba Marta (III) a mjesec Studen je s bijelom bradom.
Najstariji zabilježeni nazivi mjeseca su: cvijetij (V) i čerešnjar (VI) 1450. i 1489. ; srp p n (VI) je još staroslovenski naziv, upotrebljava se i u drugim slovenskim jezicima; koložeg (VIII) u XIV vijeku; gruden (XI) i studen (XI, XII).
Na jednom nedatiranom rukopisnom jevanđelju na pergamentu pronađenom u manastiru Bogovađi, zabilježeni su ovi nazivi mjeseca: rouien (rujan — septembar), listopad (oktobar), list sa nazivom novembra je izgubljen tako da naziv mjeseca izostaje, studeni (decembar), prosinec (januar), sječen (februar), suhi (mart), brzosok (april), treven (travanj, maj), izok (jun), červen (jul), za avgust nedostaje naziv. Brzok i izog su vjerovatno kaluđerski nazivi.
U predjelu Timoka zabilježeni su ovi nazivi mjeseca: trešnjar (jun), žetvar (jul), grozdober (septembar), listopad (oktobar) i koledar (decembar).
Vuk Karadžić je u Dubrovniku u prvoj polovini 19. vijeka zabilježio ove nazive mjeseca: siječanj – januar, veljača – februar, lježak ili ožujak – mart, travanj – april, maj nije zabilježen, lipanj – jun, srpanj – jul, kolovoz – avgust, rujan – septembar, listopad – oktobar, studen – novembar, prosinac – decembar.
U nekoliko srpskih krajeva zabilježeni su ovi nazivi za mjesece: koložeg, sječko, ljetnik, biljar, čerešnjar, crvenik, žetvar, gumnik, grozdober, listopad, studen i koledar.
Pod uticajem crkve nastali su ovi nazivi mjeseca: bogojavljenski, sretenjski, blagovještenski itd. Srpska pravoslavna crkva zavela je službeni julijanski kalendar. Tada su mnogi narodni običaji i obredi pomjereni sa mnogobožačkih dana praznovanja na crkvene praznike. Tako je ispraćaj stare godine određen za Badnje veče; nova godina se u narodu praznuje na Božić, a po crkvenom kalendaru 1. januara; ljetnik se proslavljao oko proljećne ravnodnevnice, a sada 1. marta i uoči Đurđevdana (23. aprila) itd.[1]
Uporedni nazivi mjeseci[uredi | uredi izvor]
Nazivi mjeseci koji se koriste ili su se koristili kod Srba [1][4]:
| latinski | srpski | srpski narodni nazivi | značenje | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ianuarius | januar | сијечањ, коложег | mjesec kada se siječe (drvo), mjesec kada se spaljuje kolo(točak) |
| 2 | Februarius | februar | вељача, авељача | mjesec promjena (veljanja) |
| 3 | Martius | mart | ожујак, љетник, сухи, брезен | varljiv (lažljiv) mjesec |
| 4 | Aprilis | april | травањ, биљар, биљобер | mjesec kada trava okopnjava i pojavljuje se ispod snijega |
| 5 | Maius | maj | свибањ, цвијетни, цвијетањ | mjesec kada pupe (svibe) pupoljci |
| 6 | Iunius | jun | липањ, црвеник, черешњар, трешњар | mjesec kada cvjetaju lipe |
| 7 | Iulius | jul | српањ, горешњак, жарки, жетвар | mjesec kada se kosi (srpom), najveće vrućine |
| 8 | Augustus | avgust | коловоз, гумник | mjesec kada se voze zaprežna kola (za vrijeme žetve), kada se vrši žito na gumnu |
| 9 | September | septembar | рујан, гроздобер | mjesec kada sve ruji (sazreva) i postaje crveno (rujno), mjesec kada se bere grožđe |
| 10 | October | oktobar | листопад, шумопад | mjesec kada opada lišće |
| 11 | November | novembar | студени, груден | hladni (studeni) mjesec |
| 12 | December | decembar | просинац, коледар | mjesec kada sunce prosijava (počinje da sija) |
Narodni praznici: mjesecoslov[uredi | uredi izvor]
Srpski narod je, pored zvaničnih crkvenih praznika, razvio čitav sistem verovanja i običaja vezanih za određene praznike i dao im svoje specifično obeležje. Tokom stvaranja tih običaja, bio je inspirisan zvaničnim crkvenim pravilima i tumačenjima ali je često i odstupao od njih, i u manjoj ili većoj meri, menjao ih i prilagođavao svojim starim verovanjima i tradiciji.
| Uskršnji praznici: | Vrbica, Cveti, Veliki četvrtak, Veliki petak, Uskrs, Spasovdan, Trojice |
Narodno određivanje datuma praznika[uredi | uredi izvor]
Narod ima svoja nepisana pravila po kojima izračunava kada je koji praznik.
Određivanje datuma praznika [5]:
- „Mali Božić”, ili „Vasiljevdan”, je sedam dana posle „Božića”, a „pada” u isti dan kada i „Božić”;
- Sveti Sava je tri nedelje posle Božića;
- Sveti Trifun pada u polovini šeste nedelje posle Božića;
- Spasovdan pada u šesti četvrtak posle Velikog Četvrtka;
- Duhovi padaju u osmu nedelju posle Uskrsa;
- Ivanjdan je na pola godine posle Božića;
- Od Petrovdana do Ilindana tri nedelje;
- Od Ilindana do Velike gospojine 27 dana;
- Od Velike gospojine do Male gospojine tri nedelje;
- Od Male Gospojine do Miholjdana tri nedelje;
- Od Miholjdana do Lučindana tri nedelje;
- Od Lučindana do Aranđelovdana tri nedelje;
- Od Aranđelovdana do Božićnih poklada sedam dana;
- Od Poklada do Nikoljdana tri nedelje;
- Od Nikoljdana do Božića 19 dana.
- Vavedenje pada u sedmi dana božićnjeg posta.
- Kojeg dana u nedelji se slavi Aranđelovdan, tog dana su i Nikoljdan i Stevanjdan.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d Grupa autora, Srpski mitološki rečnik, NOLIT, Beograd, 1970.
- ^ „Godišnjak – drevni srpski kalendar”. Arhivirano iz originala 12. 8. 2017. g. Pristupljeno 12. 8. 2017.
- ^ GODIŠNJAK, DREVNI SRPSKI KALENDAR: Narod je nekada ovako uvek tačno RAČUNAO VREME
- ^ Narodni nazivi za mesece u godini, Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ Milan T. Vuković, 1985.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Pravoslavac - crkveni kalendar (jezik: srpski)
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Š. Kulišić, P. Ž. Petrović, N. Pantelić. Srpski mitološki rečnik — Preduzeće Nolit: 1970, Beograd.
- Jaroslav Francisti. Kalendar i merenje vremena — NIŠRO Dnevnik, Novi Sad, 1982.
- Dragan Jacanović: Srpsko kalendarsko znanje u epskim narodnim pesmama
- Narodni nazivi za mesece u godini
- Milan T. Vuković: Narodni običaji, verovanja i poslovice kod Srba, Beograd, 1985.
- Dragomir Antonić: Crkveni i narodni nazivi svetitelja
- Sretenje (jezik: francuski)
