Tektonski oblici reljefa Niške kotline nastali su tokom burne geološke prošlosti procesima, koji su zahvatili njeno dno i obod, a manifestovali su se ubiranjem, najahivanjem, rasedanjem i razlamanjem skoro svih slojeva.[1]
Višefazni tektonski pokreti doveli su u Niškoj kotlini slojeva zemljišta u skoro uvek diskordantan položaj, mada se primećuje da kod svih preovlađuje nagib ka jugozapadu. Po tome, zaključeno je da se izvor potisaka za oblast Niške kotline, najverovatnije nalazio u rejonu Malog Jastrebca i Seličevice. Potisak je naročito delovao za vreme alpskog orogena kada su pod njegovim dejstvom skoro svi stariji slojevi jako poremećeni, ubrani, izvijeni ili nalegli jedni na druge. Takođe smatra se da je stvaranje Niške kotlinske oblasti počelo sa bajkalskim i kaledonskim da bi se preko hercinskih nastavilo i oligomiocenskim pokretima.[3]
U morfotektonskom sklopu makroreljefa Niške kotline, tektonski su predisponirani i lokalni baseni (jelašnički, studenski i svetojovanski) kao i klisure koje ih, kao morfološke spone, vezuju i odvajaju.
Najzapadnija strukturne jedinice Malog Jastrebca prve su bile zahvaćen čestim i jakim ubiranjima.
Ova niska planina, sa istoka je ograničena Južnom Moravom, sa severa tokom Turije i sa zapada Klisurskom rekom i prevojem Grepca (koji ga izdvaja od Velikog Jastrebca). Jedino je na južnoj strani omeđena strmim odsecima koji se izdižu iznad Supovca, Sečanice, Azbresnice. Tako uokviren jastrebac zahvata površinu približno 132 km2. Najviša tačka na njoj je Kupinjak – 946 m. Zatim slede Ljutićki krst, Crni vrh, Zeleni kamen i Zmijina glava.
Tektonski pripadaju moravskoj navlaci odnosno Rodopskoj masi, koja je po K. Petkoviću, ubrana kaledonskom i hercinskom orogenezom.
Popovu glavu od Seličevice odvaja severnonišavski rased, a na zapad je ograničena moravskom i moravsko-zaplanjskom dislokacijom.
Seličevica se pruža od Južne Morave na jugozapadu do reke Kutine na severoistoku, od grada Niša na severu, sela Malošišta na severozapadu, sela Barbeš, Grkinja, Vilandrica na jugu, do opštine Gadžin Han na istoku.
Najviši vrhovi su Mala Ibrovica i Velika tumba (903 m), a izvori gravitiraju ka slivovima Mehane, Ćurlinske, Gabrovačke i Vukmanovske reke.
Ove dve jedivnice koje čine završni deo Kurilova, su istočno od moravsko-zaplanjske dislokacije i pripadaju unutrašnjem krečnjačkom pojasu istočne Srbije.
Suva planina, koja se ranije zvala Kunovica, prostire se na dužini od 37 km, sa najvišim vrhom Golemi vrh ili Trem (1810 m).
Ostali vrhovi su Sokolov (1552 m), Kolov kamen (1361 m), Mosor (985 m) i drugi.
Škrape, vrtače i uvale se nalaze na kraškoj zaravni Valožje, 1300-1700 m nadmorske visine.
Ima samo dva izvora na prostoru od 50 km2, a pećine su slabo razvijene.
U severnom delu duboko je usečena impozantna i jedinstvena dolina Crvene reke (obluk sa podkovičastim grebenom).
Erozija je česta pojava jer je planina najvećim delom obešumljena.
One čine obod Niške kotline, koje se sudara sa Rodopskom masom ali strukturno pripada Istočnoj zoni mlađih venačnih planina.
Na severu dopiru do Svrljiškog Timoka i njenog izvorišnog kraka Manojličke reke, na jugu do Nišave, na istoku do Trgoviškog Timoka, Cerovačke reke i Temske do ušća, a na zapadu su ograničene Niškom kotlinom.
Zahvataju površinu od 430 km2, sa najvišim vrhom Zeleni (1334 m).
Poznati izvori na ovim planinama su Belojinska korita, Bakala, Zvonarac, Studenac, Periški kladenac, a vrela su Prekonoško, Belojinsko, Crnoljevačko, Okrugličko i Krupačko.
Pruža se tokom Jelašničke reke, i tektonski je zajedno sa njom predisponirana.
Ukupna dužina klisure, počev od Čukljenika pa do nizvodnog mosta, iznosi ukupno 2 km.
Toliko je uska da joj se vertikalni odseci na jednom mestu između Zdravačkog kamena i Grđenice primiču na samo 7-8 m. Zbog toga spada među najlepše i najromantičnije u jugoistočnoj Srbiji.
Neki istraživači smatraju da je nekada predstavljala jedinstvenu ali razgranatu pećinu kroz koju je proticala Jelašnička reka.
Ona je manja morfološka jedinica koja je izgrađena na reci Kutini i zbog relativno manje dužine (10 km) sve do 1976. godine nije izdvajana iz Zaplanjske oblasti.
Prostire se od sela Taskovića na jugoistoku i završava se kod Prve Kutine na severozapadu.
Imajući u vidu da povezuje Gadžinhansku kotlinicu sa Niškom kotlinom, ima značajno mesto u nauci jer čini geološku, tektonsku i geomorfološku granicu između sistema Rodopske mase - Seličevica i Istočne zone mlađih venačnih planina - Suva planina.
Pavlović A.M., Marković Đ.J. (1995.): Geografske regije Jugoslavije (Srbija i Crna Gora), Savremena administracija, Beograd
Ristanović S. (1995.): Kroz Srbiju i Crnu Goru, Beograd
Stamenković S. (2001.): Geografska enciklopedija naselja Srbije, Beograd
Ćirić V.J. (1970.): Prirodno geografske osnove urbanizacije Niša – analitičko studijski prilozi urbanizaciji grada, Katedra za geografiju i istoriju više pedagoške škole u Nišu, Niš
