Tenk

Sovjetski tenk T-55 je najmasovnije proizvođen tenk u istoriji

Tenk je teško oklopljeno i dobro naoružano gusenično borbeno vozilo namenjeno za uništavanje neprijateljske pešadije, oklopnih vozila i utvrđenih položaja. Tenk služi kao podrška pešadiji ili djeluje samostalno. Ima glavni top velikog kalibra koji se najčešće nalazi u pokretnoj kupoli i dodatne mitraljeze. Svojim oklopom štiti posadu, a ima mogućnost kretanja po teškim terenima. Glavno je strateško i taktičko oružje u kopnenoj vojsci.

Kao vojno sredstvo, tenk se prvo pojavio u Prvom svetskom ratu kao inovacija britanske vojske i poslužio je u probijanju dobro utvrđenih rovovskih položaja. U Drugom svetskom ratu, tenk je napravio revoluciju u ratovanju, i skupa sa vazduhoplovstvom stvorili su okosnicu vojnog delovanja u vojnoj doktrini munjevitog ratovanja (nem. blitzkrieg) koju su usavršili i primenjivali Nemci, iako su teoretske osnove postavili Englezi po završetku Prvog svetskog rata.

Danas tenkovi retko deluju samostalno, pošto su organizovani u oklopno-mehanizovane jedinice, koje uključuju podršku pešadije, koja prati tenkove u oklopnim transporterima ili borbenim vozilima pešadije. Takođe ih obično prate avioni za izviđanje i podršku.

Istorija razvoja i upotrebe

Da Vinčijev borbeni tenk

Ideje o tenku

Problem napredovanja u napadu je star koliko i sam rat. Ideja o korišćenju nekakve pokretne građevine koja bi zaštitila vojsku seže u davnu praistoriju. Grci su imali goleme opsadne kule, Asirci su izumjeli pokretnu zapreku za strelce i stari Kinezi su imali napravu za zaštitu vojnika na bojištu. Rimsko carstvo je imalo pokretnu konstrukciju na točkovima koja je na vrhu imala katapult. Želela se napraviti građevina koja bi zaštitila vojsku od neprijateljskih strela i topova i razbila kamene bedeme utvrđenja. Leonardo da Vinči je još u 15. veku konstruisao borbeno vozilo na točkovima pokretano uz pomoć ljudske snage.

Prvi svetski rat

Britanski Mark I

Snimak tenkovske podrške u Francuskoj 1918. godine

Nemački tenk A7V

Tenk je prvi put detaljno opisao Herbert Džordž Vels koji u svojoj priči „Kopnene oklopnjače“ (engl. The Land Ironclads) spominje oklopljeno vozilo koje bi se koristilo u budućim ratovima kako bi probilo neprijateljsku liniju. U priči, vozilo se moglo kretati preko svih terena, a bilo je naoružano topom i mitraljezima. Uz priču, napravljena je i skica tog vozila. Priča je objavljena u Strand magazinu u decembru 1903. godine. Iste godine projekat Levavaser predstavlja skicu oklopnog vozila na gusenicama, dok se osam godina kasnije, 1911. pojavljuju dva predloga, austrougarskog inženjera Gintera Burština i australijskog građevinskog inženjera Lanselota de Mola, ali oba predloga su odbačena.

Dizajn Gintera Burštuna bio je veoma sličan današnjem izgledu tenkova. Vozilo je imalo samo jedan top, koji je bio ugrađen u rotirajuću kupolu, ali nije mogao dizajnirati gusenice koje bi nosile tako teško vozilo i postizalo prihvatljive brzine. Svoju ideju „kopnenog broda“ je predstavio Vojnom tehničkom zavodu u Beču, gde su predlog odbili. Otprilike u isto vreme, Lanselot de Mole je dizajnirao svoje „oklopno gusenično vozilo“ i poslao svoje skice britanskom vojnom kabinetu. Njegova ideja je odbačena, ali nakon Prvog svetskog rata je nagrađen sa 965 funti i 1920. odlikovan Odlikovanjem britanskog carstva.

Tenk se prvi put pojavio u Ujedinjenom Kraljevstvu, a kasnije i u Francuskoj i Nemačkoj. Pukovnik Ernest Danlop Sviton je 1914. godine dao ideju o izgradnji mašine na gusenicama koja će se kretati preko rovova i probijati neprijateljsku liniju, a svojim oklopom bi štitio posadu i topom uništavao neprijatelja. Proizvodio se u fabrici traktora Fosters of Linkon. Prvo je 1915. napravljen prototip koji je osnovan na šasiju američkog traktora Holt koji je nazvan Mali Vili (engl. Little Willie). Već sledeće godine napravljen je 28 tona teški prototip tenka nazvan Majka (engl. Mother), a da bi se sačuvala tajnost projekta, vozilo je nazvano tenk (cisterna). Prototip je dobio oznaku Mark I i ušao je u serijsku proizvodnju. Imao je oblik romboida i bio je naoružan s dva topa 57 mm na bokovima i s četiri mitraljeza. Bio je dugačak 8 metara, širok 4,2, a visok 2,2 metra. Pokretao ga je benzinski motor od 105 KS. Prva upotreba bila je protiv Nemaca na reci Somi 15. novembra 1916. godine. Napravljene su poboljšane verzije Mark II (1917) i Mark III i Mark IV (1918).

Nemci su vrlo brzo razvili svoj tenk A7V, koji je napravljen na šasiju traktora Holt i proizveden je u samo 15 primeraka. Na bojištu su se pojavili 1918. Istovremeno s Nemcima i Francuska je razvila svoje tenkove Šnajder CA1, Sen Šamon i Reno FT-17 koji su takođe napravljeni na šasiji traktora Holt. Francuzi su prvi uveli tenk sa rotirajućom (360°) kupolom 1917. godine, nazvanog Reno FT-17 laki tenk, u čiju je kupolu ugrađen top.

Prva tenkovska bitka dogodila se 24. aprila 1918. u Vilers Bretonu u Francuskoj, gde su se tri Mark IV tenka borili protiv tri nemačka A7V tenka.

Iako su britanski Mark tenkovi možda preokrenuli tok rata, prve tenkove obeležili su mehanički problemi, loša pokretljivost i nestabilnost. No, svima je bilo jasno da će tenk igrati važnu ulogu u budućim sukobima. Nemačka strana je naučila lekciju i u Drugi svetski rat će ući sa najjačim oklopnim snagama.

Razdoblje između dva svetska rata

U razdoblju između Prvog svetskog i Drugog svetskog rata nastavljen je dalji razvoj tenkova. Javljaju se prve vojne-teorijske pretpostavke o samostalnoj upotrebi tenkova, bez sadejstva sa pešadijom. Tu teoriju su podržavali vojni oficiri kao što su Hajnc Guderijan u Nemačkoj, Persi Hobart u Velikoj Britaniji, Edna R. Čejfi u SAD, Šarl de Gol u Francuskoj i Mihail Tuhačevski u Sovjetskom Savezu. Svi su došli do sličnog zaključka, ali u Drugom svetskom ratu Nemačka je prva uspela tu teoriju izvesti i u praksi. Prvi puta je delovanje tenkovskih jedinica, teške artiljerije i jake vazdušne podrške spojeno u jednu taktiku - blickrig. Tokom ovog razdoblja razvijaju se kvalitetniji i jači tenkovi koji su imali veću pouzdanost od svojih prethodnika u Prvom svetskom ratu. Počinje proizvodnja tenkovi kao što su sovjetski T-26, njemački Pancer I i Panzer II, francuski Reno R 35, a u proizvodnju i razvoj tenkova su se uključile SAD, Japan i Italija. Tenkovi su dobili konačnu koncepciju, koja se do danas nije promenila. Hodni deo su činile gusenice, sastojali su se od oklopnog tela, pokretne kupole i topa koje je montiran u kupolu, a dodat je i spregnuti mitraljez (mitraljez koji je po horizontalnoj i vertikalnoj elevaciji vezan-spregnut sa glanim naoružanjem i nalazi se u njegovoj neposrednoj blizini, najčešće u samoj glavčini topa). Oklop prednjeg dela je bio deblji od stražnjeg. Nemačka je svoje tenkove registrovala kao traktore, jer po odredbama Versajskog ugovora nakon kapitulacije u Prvom svetskom ratu nametnutih od strane pobednika Antante nije smela imati oklopne snage, a broj vojnika je bio ograničen.

Nemačka, Italija i Sovjetski Savez su eksperimentisali sa teškim tenkovima i taktikama tokom Španskog građanskog rata. Nemačka i Italija su snabdevali španske nacionaliste sa vojnom opremom, dok je Sovjetski Savez bio na strani republikanaca. Španski građanski rat bio je kao vojni poligon za isprobavanje i usavršavanje vojne tehnologije koja će se kasnije upotrebljavati u Drugom svetskom ratu.

Drugi svetski rat

Tigar I

Tokom ovog rata sve važnije zaraćene strane su proizvodile svoje tenkove. Kvalitet tih proizvoda je veoma varirao što se najbolje uočavalo pri njihovim susretima na bojnom polju. Nepobitno najbolje tenkove je proizvodila Nemačka, dok se na suprotnoj strani kvaliteta nalazio Japan. Tenk je masovno upotrebljavan i postao je glavno oružje u kopnenoj vojsci.

Tokom Drugog svetskog rata tenkovi su znatno poboljšani. Povećana je oklopna zaštita, vatrena moć i pokretljivost. Sa povećanjem oklopne zaštite povećavala se i masa tenka pa je tako najteži tenk imao oko 20 tona. Daljim ubrzanim razvojem masa tenka se stalno povećavala tako da je do kraja rata dosegla masu od preko 60 tona u serijskoj proizvodnji. Nemačka je po Hitlerovoj naredbi razvila super teški tenk Pancer VIII Miš koji je imao masu od 188 tona (napravljena su samo dva prototipa zbog velikih troškova). Krajem rata u tenkove se počeo ugrađivati dizel-motor koji je zbog manje potrošnje znatno povećao domet tenka. Povećan je kalibar glavnog topa pa je znatno poboljšana vatrena moć.

Hajnc Guderijan, 1941.

U Drugom svetskom ratu oklopna vozila su postala ključna za prevlast na bojištu. Tenkovi su se razvijalo neverovatnom brzinom. Zajedno sa njima, razvila su se i protivtenkovska oružja, koja su pokazala kako tenk nije toliko neranjiv kako se činilo. Tenk je postao važno taktičko i strateško sredstvo. Hajnc Guderijan, taktički teoretičar koji je učestvovao u formiranju prvih samostalnih nemačkih tenkovskih snaga, je rekao "gde je tenk, napred je", i ovaj koncept je postao stvarnost u Drugom svetskom ratu. Od tada tenk može delovati samostalno. Nakon invazije na Poljsku gde su tenkovi igrali ulogu zajedno sa pešadijom, u bici za Francusku nemački oklopni klinovi su se zabili u francusku odbranu i jednostavno ju uz vazdušnu podršku, pregazili. Ta taktika kasnije je nazvana blickrig (munjeviti rat). U blickrigu se koristila mešovita vojska, kako bi se osigurala taktička fleksibilnost i snaga za pobedu nad savezničkom vojskom. Francuska vojska, čiji su tenkovi bili isti ili čak superiorniji od nemačkih i u kvalitetu i kvantitetu, držala je linijsku obranu u kojoj su oklopne snage bile raštrkane kao podrška pešadiji. Uz to neznanje, nedostajao im je i radio uređaja u tenkovima i štabovima, što je značajno usporilo lanac komandovanja i smanjilo brzinu reakcije na iznenadne nemačke prodore.

U skladu sa taktikom blickriga, nemački tenkovi mogli su pozvati blisku vazdušnu podršku za uništavanje nenprijateljskih položaja koji su sprečavali danje napredovanje dok su manje važna uporišta zaobilažena i prepuštana pešadiji koja je nastupala neposredno iza tenkova. Uporedo sa razvojem tenkova, razvija se i motorizovana pešadija koja je, zahvaljujući motorizaciji i povećanoj mobilnosti sada moglu delovati uporedo s tenkovima čime se osiguralo stvaranje pokretnih kombinovanih jedinica. Poraz glavnine francuskih snaga u samo par nedelja šokirao je ostatak sveta. Rezultat je bio naglo razvijanje tenka i protivtenkovskog oružja.

U severnoafričkoj kampanji istaknuta je mobilnost i korisnost tenkovskih snaga u većinom nenaseljenom području. Takođe, ovo bojište je pokazalo i veoma važnu ulogu logistike, posebno oklopnih snaga, kao upozorenje jedinicama, nemački Afrički korpus i britanska vojska, često su se napadali i zarobljivali vozove sa opremom, što je dovelo do bezizlaznog položaja. Ova situacija nije bila rešena sve do 1942, kada se tokom druge bitke kod El Alamejna, Afrički korpus, oslabljen pometnjom u svojim linijama snabdevanja, zaustavljen u daljnjem napredovanju prema Egiptu od strane britanske 8. armije. Nemačke snage su se sve više povlačile, a bitka je završena pobedom savezničkih snaga i predajom preostalih nemačkih i italijanskih snaga u Tunisu.

M4 Šerman tenkovi priključuju se američkoj 5. armiji u Italiji 1944.

Tokom invazije na Sovjetski Savez, Operacija Barbarosa, nemački tenkisti bili su neprijatno iznenađeni kada su se u borbi po prvi put susreli sa najnovijim ruskim tenkom T-34 koji je bio znatno superiorniji od nemačkih tenkova. Međutim, nepripremljenost sovjetskih snaga na nemački iznenadni napad, mehanički problemi, loše obučene tenkovske posade i nesposobno vođstvo dovelo je do toga da sovjetske oklopne snage budu okružene i uništavane u velikim razmerama. Kako bilo, mešanje Adolfa Hitlera, karakteristika terena na kojem se odvijao sukob, jak otpor sovjetskih trupa, brojnost u ljudstvu i ratnoj tehnici, onemogućilo je ponavljanje blickrig taktike iz 1940. Uprkos velikom početnom uspehu nemačkih jedinica protiv Sovjeta, Nemci su bili suočeni sa neefikasnošću njihovog Pancer IV tenka i njihovog topa u uništavanju sovjetskih tenkova, pa su bili primorani dizajnirati i proizvoditi jače i mnogo skuplje Panter i Tigar tenkove. Uporedo s Nemcima, Sovjeti su pojačali svoje T-34 tenkove, počeli su proizvodnju samohodnih protivtenkovskih topova poput SU-152 sa topom kalibra 152 mm koji je bio u stanju da izbaci iz stroja i najteže i najbolje oklopljene nemačkie tenkove, a pred kraj rata doveli su na bojište i JS-2 tenkove.

Kada su SAD ušle u Drugi svetski rat, proizvodni kapaciteti omogućili su joj brzu konstrukciju hiljade relativno jeftinih M4 Šerman tenkova. Šerman je bio uzdanica i predstavljao je najbrojniji tenk u naoružanju anglo-američke kopnene vojske, ali u borbama protiv drugih tenkova nije mogao konkurisati nemačkim tenkovima Panter ili Tigar. Brojčana i logistička nadmoć bili su ključ uspeha saveznika u bici za Normandiju. Unapređena verzija M4 Šerman tenka sa 75 mm M1 topom je uvedena kako bi se povećala vatrena moć Šermana, ali sve ostalo (oklop i pokretljivost) je ostalo isto. Šerman je imao više modifikacija od koji su najznačajnje tenk sa bacačem plamena, samohodna raketna artiljerija i oklopna vozila za popravke, uključujući i čistače mina i nosače pokretnih mostova. Dizajnirani su i posebni samohodni topovi u varijanti lovca tenkova koji su bili jeftiniji za proizvodnju od tenkova. Često su bili naoružani teške topove koji su bili ugrađeni u telo tenka ili u nepokretnu nadgradnju. Međutim postavljanje topa u pokretnu kupolu kod tenkova pokazalo se kao taktički bolje rešenje, jer je omogućavalo brže nišanjenje, dok su lovci tenkova nišanili okretanjem celog vozila u pravcu mete. U Drugom svetskom ratu odvila se bitka kod Kurska najveća tenkovska bitka u povijesti u kojoj je učestvovalo preko 5000 tenkova.

Tenkovi u sukobima posle Drugog svetskog rata

AMX-30

M60 Paton

Hladni rat i trka u naoružanju između država članica NATO pakta i Varšavskog pakta za posledicu je imala brz razvoj tenkova na obe strane. Razvoj se nastavio u smeru kakav je bio započet krajem Drugog svetskog rata. Velike kupole, izdržljivo i pouzdano vešanje, poboljšani motori, iskošeni oklop i topovi velikog kalibra (90 mm ili veći) bili su standard za tadašnje tenkove. Uz ova obeležja, u tenkove su se ugrađivali SUP-ovi (sistem upravljanja paljbom), žiroskopska stabilizacija topa, uređaji za komunikaciju (primarno radio), laserski daljinomeri i infracrveni noćni viziri. Time se omogućilo da tenk teoretski može delovati u svim vremenskim uslovima. Sa poboljšanjem oklopa, razvila su se i efikasnija protivtenkovska sredstva, pogotovo protivtenkovske navođene rakete kao npr. TOW.

Drugi svetski rat je pokazao da brzina lakih tenkova ne može zameniti oklopnu i vatrenu moć teških tenkova, a isto tako je pokazao da su teški tenkovi ranjivi isto toliko koliko i srednje teški tenkovi. Srednji teški tenkovi su sada postali glavni borbeni tenkovi, koji su kombinovali sve mogućnosti i zadatke modernih tenkova na bojištu.

Serijska proizvodnja tenkova je nastavljena jako agresivno, tako da su se pojedini modeli tenkova gradili i u više od 50.000 komada. Iz tog razloga, mnogi od tih tenkova su i nakon Hladnog rata ostali u aktivnoj službi u mnogim zemljama sveta. Tenkovi kao britanski Centurion i sovjetski T-54/55 koji su u službi od 1946. godine i američki M48 Paton koji je u službi od 1951. često se nazivaju prvom generacijom tenkova. T-55 je proizveden u više od 50.000 primeraka i smatra se najboljim tenkom toga vremena. U ovoj seriji se pojavljuju i T-64, prvi serijski tenk sa automatski punjačem topa i posadom od 3 člana. Oklop je postao iskošen i višeslojan, što je povećalo zaštitu. Zapadni tenkovi imaju top kalibra 105 mm koji postaje standard u NATO-u, a istočni top 100 mm. U upotrebu je ušlo HEAT municija. Većina tenkova ima četiri člana posade. Kao pogonska grupa postepeno preovlađuju dizel-motori, koji su u odnosu na benzinski bolji zato što su štedljiviji i znatno smanjuju opasnost od zapaljenja prilikom pogotka. Svi tenkovi (osim nekim manjih izuzetaka) u Drugom svetskom ratu imali su benzinske motore, što je zbog lake zapaljivosti benzina pri proboju oklopa bilo jako opasno i smrtonosno za posadu.

Posle Drugog svetskog rata konstruišu se savršeniji tenkovi (tenkovi prve generacije):

• sovjetski - T-55; T-62 i T-64
• nemački - Leopard 1
• američki - M48 Paton; M60 Paton
• britanski - Čiften
• francuski - AMX-30
• japanski - Tip 74.

Sovjetski stručnjaci su veliku pažnju pridavali pokretljivosti, dok su zapadni stručnjaci smatrali da je tenk vozilo koje ima veliku oklopnu zaštitu i vatrenu moć, a pokretljivost mu nije toliko važna. Tako su zapadni tenkovi za otprilike 10 – 15 tona teži od istočnih. Nakon tenkova prve generacije, razvijaju se još bolji, druge generacije. Primer tenkova druge generacije su sovjetski T-72, nemački Leopard 2, američki M1 Abrams i britanski Čalendžer. Razvijen je novi višeslojni oklop koji se sastoji od više slojeva materijala različitih svojstva, kao i nova vrsta oklopa, eksplozivno-reaktivni oklop. Povećan je kalibar cevi topa, pa je standard za NATO tenkove postao 120 mm top, dok za sovjetske 125 mm top. Tenkovi kao T-90 imaju i ugrađen aktivni sistem zaštite ARENA od vođenih projektila.

'Ttenkovi druge generacije su u službi do danas. To su:

• Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika - T-72, T-80 i T-90
• Nemačka - Leopard 2,
• Sjedinjene Američke Države - M1 Abrams,
• Ujedinjeno Kraljevstvo - Čalendžer,
• Francuska - Leklerk,
• Japan - Tip 90.
• Izrael - Merkava (jedini glavni borbeni tenk sa motorom napred)
• Srbija - M-84

Vremenska skala glavnih tehnoloških napredaka u razvoju tenka i razvoj pešadijsko protivoklopnog oružja od kraja Drugog svetskog rata do danas. Na vrhu su prikazani zapadni, a na dnu ruski tenkovi. Sukobi su prikazani u sredini.

21. vek

Projekat sovjetskog tenka „Crni orao“, od koga se odustalo 2001. god.

Razvoj tenkova je nastavljen, ali je zbog raspada Sovjetskog Saveza i Varšavskog pakta, trka u naoružanju prekinuta. Postavljaju se novi standardi za moderne tenkove, a razmatra se i ugradnja topova većeg kalibra (140 mm u zapadnim zemljama, 152 mm ili 135 mm u Rusiji). Savremena iskustva primene naročito su istakla problem upotrebe tenkova u urbanom okruženju u kojem je tenk laka meta, a ima smanjene mogućnosti delovanja zbog nepreglednog bojišta. Zato se ugrađuju posebni dodaci na oklop i protivminska zaštita kako bi se povećala sigurnost posade i tenka. Unapređen je i komunikacijski i navigacijski sistem kako bi se olakšalo logističko delovanje i osigurala veza sa zapovedništvom. Toplotni i radarski odraz su postali ključan faktor u preživljavanju, jer razvojem navođenih protivtenkovskih projektila, koji cilj napadaju odozgo, tenkovi su postali jako ranjivi. U savremenom ratovanju, tenk je najsnažnije i najskuplje sredstvo kopnene vojske i jednostavno je nezamenljiviv.

Vojne taktike

Tenk je jedno od najvažnijih komponenti u blickrigu. Ova taktika uključuje korišćenje sva tri roda vojske (pešadiju, vazduhoplovstvo i oklopne jedinice) kako bi se u što kraćem vremenu pobedio neprijatelj.

Dizajn i konstrukcija

Dizajn, delovi, posada

Delovi tenka

Osnovni delovi tenka su:

• telo tenka
• kupola
• glavni top
• gusenice
• motor

Posada tenka (4 ili 3 člana)

• komandir
• vozač
• nišandžija
• poslužitelj topa (u novim tenkovima posao poslužitelja topa obavlja automatski punjač topa)

Oklop

Prikaz delovanja oklopa

Konstrukcija oklopnog tela je složena i specifična jer mora zadovoljavati sledeće zahteve:

• minimalni gabariti
• optička neuočljivost
• visoka tvrdoća, čvrstoća i žilavost materijala oklopa
• dobra hermetičnost
• tehnološka prilagodljivost za serijsku proizvodnju
• sigurna zaštita od uništenja posade i dodatnih uređaja od puščane i mitraljeske vatre sa svih udaljenosti i iz svih kuteve u području od 45° kao i od topa vlastitog kalibra sa udaljenosti 1500 do 2000 m.

Oblik oklopnog tela najviše zavisi od:

• vrste šasije motornog vozila na koje se oslanja
• vrste naoružanja na oklopnom telu
• potrebnom broju članova posade

Tipovi oklopne zaštite

Poseban problem kod projektovanja oklopa predstavlja izbor materijala koji je usko povezan sa masivnošću oklopa. Današni oklopi s obzirom na upotrebljavane materijale mogu se podeliti na četiri tipa:

1. Homogeni oklopi

   Do sada su najčešće korišćeni isključivo metalni homogeni oklopi od čelika, aluminijuma i titanijuma koji moraju imati visoku otpornost na proboj. Mogu se dobiti valjanjem, livenjem ili kovanjem.

2. Dvoslojni oklopi

   Dvoslojni oklopi sastoje se od dva međusobno spojena metalna sloja različitih debljina i karakteristika, gde je prvi sloj visoke tvrdoće i ima visoku otpornost na proboj, a drugi je visoke žilavosti i sprečava stvaranje pukotina nakon udara projektila.

3. Višeslojni oklopi

   Kumulativni projektili predstavljali su velike probleme za oklopna vozila šezdesetih godina, a delovanje je bilo pogubno za posadu. Iz potrebe efikasne zaštite razvijaju se tzv. "sendvič" višeslojni oklopi. Najpre se između dve čeličnih ploča stavljao poliuretan ili neki drugi materijal na bazi plastike. Prednja ploča aktivira projektil i biva probijena, a u drugom sloju najveći deo energije troši se na topljenje plastike pa unutrašnja oklopna ploča ostaje netaknuta ili neznatno oštećena. Kasnijim razvojem ovakvog oklopa pokušava se umesto plastike sa cementnim peskom, pečenom opekom i keramičkim pločicama.

4. Aktivni oklopi

   Karakteristika ovakvih oklopa je veći broj eksplozivnih kutija koje se postavljaju na spoljnim najosjetljivijim delovima oklopa. Eksploziv u kutijama se aktivira prilikom udara projektila i snagom eksplozije sprečava formiranje kumulativnog mlaza.

Oklopna zaštita tenkova kroz istoriju:

Razdoblje	Prvi svetski rat	Drugi svetski rat	Hladni rat	1990. godine do danas
Tenk	Mark 1	T-34	AMH-30	M1 Abrams
Vrsta oklopa	homogeni, zavarene čelične ploče	homogene čelične ploče	homogeni čelik + ekspolzivno-reaktivni oklop	višeslojni oklop + ploče od osiromašenog uranijuma
Debljina oklopa	6 – 12 mm	70 mm	133 mm	do 1000 mm

Uz oklop moderni tenkovi imaju i sistem aktivne zaštite koji se sastoji od ometača laserskih zraka vođenih protivoklopnih raketa i otkrivanja laserskih zraka. S ovim sistemom se smanjuje verovatnoća pogotka vođene rakete i dobija efikasnija zaštita od najveće pretnje savremenom tenku, protivoklopnih vođenih raketa koje tenk pogađaju odozgo. Ona u većini slučajeva uništi tenk ili napravi velika oštećenja.

Oklop se kroz istoriju tenka postavljao pod sve manjim uglom. Prvi tenkovi imali su previše vertikalno postavljenih ploča pa je oklopna zaštita bila manja. Kod modernog tenka prednja strana tela je postavljena pod malim ulgom što povećava ukupan put projektilu kod probijanja oklopa. Time su se dobile debljine oklopa veće od 1000 mm. Prednja strana je i zašiljena što povećava verovatnoću da se kod udara granate u oklop, ona odbije (sklizne) od trupa. U moderno vreme sve se više pažnje pridodaje izgledu kupole. Tako je kupola Leoparda 2 spreda zašiljena kako bi se povećala mogućnost da granata sklizne niz oklop.

Uprkos tome što su tenkovi na prvi pogled neranjivi, tenkovi su podložni dejstvu protivtenkovske artiljerije, helikoptera i aviona, neprijateljskih tenkova i protivoklopnim minama, pešadijskog protivtenkovskog naoružanja u urbanim borbama i protivoklopnim vođenim raketama.

Naoružanje

Nemački tenk Leopard 2 tokom dejstva.

PA mitraljez na kupoli francuskog tenka Leklerk.

U Prvom svetskom ratu tenkovi su prvo bili naoružani sa po nekoliko mitraljeza da bi zatim u naoružanje bili uvedeni i topovi koji su fiksno ugrađivani u telo tenka.. Kasnijim razvojem kao glavno oružje tenkova pojavljuje se top koji je najčešće bio postavljen u rotirajuću kupolu. Tokom Drugog svetskog rata neki modeli su, pored topa manjeg kalibra u kupoli imali i dodatni top većeg kalibra (npr. francuski Šar B1) koji je bio smešten u oklopno telo tenka. Tokom Drugog svetskog rata određen broj tenkova je bio modifikovan u bacače plamena (M4 Šerman), a najviše su se koristili na pacifičkom bojištu protiv japanskih ostrvskih utvrđenja.

Tenkovi koji su razvijeni pre i za vreme Drugog svetskog rata nisu mogli delovati noću zbog nepostojanja termovizije. Dejstvovali su iz zastanka ili pri niskim brzinama. Nišanilo se ručno uz pomoć periskopa. Top je bio stabilizovan u samo jednoj ravni, a verovatnoća pogađanja bila je vrlo mala. Posle Drugog svetskog rata u tenkove se počinju ugrađivati moderniji sistemi za upravljanje vatrom. Moderni SUV omogućuje tenku gađanje iz pokreta nepokretne i pokretne mete uz veliku verovatnoću pogađanja prvom granatom, vojno delovanje u svim vremenskim uslovima i automatsko praćenje mete. Današnji topovi i kupole su stabilizovani u dve ravni i pokretane su elektromotorom.

Danas se tenkovsko naoružanje sastoji od glavnog topa koji je kod modernijih tenkova kalibra oko 120 mm. Uz glavno naoružanje moderni tenkovi imaju jedan ili više mitraljeza, a neki imaju i minobacač (npr. izraelska Merkava IV). Danas se uz klasične nevođene tenkovske granate pojavljuju i vođeni projektili koji se uz određene prepravke sistema punjenja ispaljuju iz glavnog topa.

Naoružanje tenkova kroz istoriju

Razdoblje	Prvi svetski rat	Drugi svetski rat	Hladni rat	1990. godine do danas
Tenk	Mark 1	T-34	AMX-30	M1 Abrams
Kalibar glavnog topa	2x 57 mm	76,2 mm	105 mm	120 mm
Sekundarno oružje	4x 8 mm mitraljezi	2x 7.62	7.62 mm mitraljez i 20 mm top	7.62 mm i 12.7 mm mitraljezi

Pokretljivost

Tenk se od svojeg nastanka kretao na gusenicama. Prvi tenkovi imali su brzinu malo veću od ljudskog hoda (ne više od 15 km/h). Daljim razvojem motora ta se brzina povećala. Današnji moderni tenkovi imaju odnos snage i mase oko 25 ks/t. Prosečna brzina je oko 65 km/h. Ta brzina se pokazala sasvim dovoljna za kvalitetno delovanje tenka na terenu. Zbog manje mase ruski tenkovi su pokretljiviji od zapadnih.

Zbog upotrebe gusenica, a ne točkova, tenkovi se mogu kretati po svim vrstama terena, stvarajući vrlo mali pritisak na tlo jednak ljudskom. Relativna brzina tenka po terenu je 40 km/h a po drumu oko 70 km/h. Radi poređenja većina operacija blickriga je obavljeno brzinom prodora od 5 km/h što je brzina ljudskog hoda.

Pokretljivost tenkova kroz istoriju:

Razdoblje	Prvi svetski rat	Drugi svetski rat	Hladni rat	1990. godine do danas
Tenk	Mark 1	T-34	AMX-30	M1 Abrams
Vrsta motora	benzinski motor	dizel-motor	dizel-motor	gasna turbina
Snaga motora	105 ks	500 ks (373 kW)	720 ks (529.5 kW)	1500 ks (1100 kW)
Masa	28,4 tona	30,9 tona	37 tona	69,54 tona
Odnos snaga/masa	3.7 ks/t	16.2 ks/t	18.91 ks/t	21.6 ks/t
Maksimalna brzina	6.5 km/h	55 km/h	65 km/h	67.60 km/h
Domet		465 km	600 km	426 km

Pogon

Dizel-motor MTU MB 873 koji pokreće nemački tenk Leopard 2.

Prvi tenkovi su kao pogon koristili benzinske motore koji su imali veliku potrošnju goriva i mali domet (do 100 km). Najveći nedostatak benzinskih motora je laka zapaljivost. Takav motor čini tenk dodatno nesigurnim jer prilikom udara granate i pogotka u motor, tenk eksplodira.

U Drugom svetskom ratu u tenkove se počinju ugrađivati dizel-motori koji su pouzdaniji i imaju malu potrošnju pa im se i domet povećao (do 700 km). Danas u većinu modernih tenkova ugrađen je dizel-motor snage od 800 do 1500 ks. Zbog lakše upotrebe tenka na ratištu razvijeni su i višegorivi dizel-motori koji osim dizel-goriva mogu koristiti i benzinsko gorivo s malo oktana.

Kasnije se pojavila višegoriva gasna turbina kao pogon, ali nije imala velik uspeh. Gasna turbina ima duži vek trajanja, ali joj za rad treba 4 puta više vazduha od klasičnih dizel-motora.

Snaga tenkovskih motora u poređenju sa drugim vozilima:

Vozilo	Izlazna snaga	Odnos snaga/masa
Auto: Tojota Kamari 2.4L	158 ks	106 ks/t
Sportski auto: Lamborgini Mursijelago 6.5L	640 ks	383 ks/t
Glavni borbeni tenk: Leopard 2, M1 Abrams	1500 ks (1100 kW)	24.2, 24.5 ks/t
Lokomotiva: SNCF Klasa T 2000	2581 ks	11.5 ks/t

Senzori

Na kupoli su postavljeni senzori za vetar koji šalju podatke balističkom računaru o smeru i brzini vetra kako bi ono prilagodilo proračune oko skretanja granate s početne putanje. Postavljeni su i senzori za otkrivanje laserskih zraka i njihovo ometanje. U spremištu za municiju nalaze se senzori za očitavanje temperature radi sprečavanja pregrevanja i moguće eksplozije.

Toplotni, radarski, zvučni i seizmički odraz

Sve više pažnje na savremenom tenku se pridodaje neprimetnosti na bojištu. Zbog tenkovskog toplotnog, radarskog, zvučnog i seizmičkog odraza tenk je lako primetan i laka meta protivoklopnih raketa i drugih neprijateljskih borbenih vozila. Stari tenkovi su bili bučni, širili su seizmičke vibracije i zbog toga ih je bilo vrlo lako otkriti i uništiti.

• Toplotni odraz ostavlja svaki tenk zbog rada svog motora. To je velika mana tenka jer se lakše može locirati uz pomoć toplotnih senzora. Neki tenkovi imaju ugrađena višestruko hlađenja izduvnog sistema pa se s tim smanjuje toplotni odraz.
• Radarski odraz tenka pokušava se umanjiti upotrebom glatkog oklopa i posebnim premazima koji upijaju radarsko zračenje.
• Zvučni odraz tenka smanjuje se posebnim prigušivačima izduvnog sistema i materijalima koji upijaju zvučne vibracije motora.
• Seizmički odraz ima svaki tenk zbog svoje velike mase. Kako bi se smanjio, na gusenice se postavljaju gumeni ulošci koji smanjuju prenošenje vibracija sa tenka na tlo.

Vrste tenkova

Sovjetski brzi tenk BT-7M

Laki tenk M24 Čefi

Teški tenk Tigar II

Super teški tenk, nemački Pancer VIII Miš

Od svog nastanka 1915. i prve borbene upotrebe u bici na Somi (15. septembra 1916) tenkovi su se razvijali u dva glavna pravca. Jedan je zagovarao gradnju relativno lakih tenkova sa samo jednom kupolom koji su imali izbalansiran odnos vatrene moći, oklopne zaštite i pokretljivosti. Protivnici tog pravca isticali su da takvi „laki“ tenkovi nemaju ni dovoljno vatrene moći da ozbiljnije ugroze neprijatelja zaštićenog utvrđenjima, ni dovolji nivo oklopne zaštite da osiguraju preživljavanje posadama. Zbog toga su zagovarali razvoj teških tenkova koji bi imali malu brzinu kretanja, ali bi taj nedostatak nadoknađivali visokim nivoom oklopne zaštite i ogromnom vatrenom moći. To bi se, po njihovom mišljenju, trebalo ostvarivati ugradnjom većeg broja topova i teških mitraljeza. Tipični predlozi predviđali su postavljanje tri do čak pet kupola. Iskustva iz Prvog svetskog rata pokazivala su da su za ofanzivne operacije znatno pogodniji laki i srednji tenkovi zbog brzine i prohodnosti, a da su teški tenkovi efikasniji u defanzivnim zadacima. Suparništvo između te dve struje održaće se do kraja tridesetih godina dvadesetog veka.

• Brzi tenk - tenk koji ima brzinu veću od 70 km/h i veliku pokretljivost. Razvijen je u Ujedinjenom Kraljevstvu i Francuskoj.
• Laki tenk - laki tenk je razvijen pre, tokom i posle Drugog svetskog rata. Karakteriše ga velika vatrena moć, mala masa i dobra pokretljivost. Zbog svoje male mase može imati i dobre amfibijske sposobnosti. Laki tenk se počeo koristiti u Drugom svetskom ratu kao okretno vozilo za izviđanje koje je imalo dobru pokretljivost i kao direktna podrška pešadiji. Jedan od najpoznatijih lakih tenkova je francuski AMX-13. Proizveden je na kraju Drugog svetskog rata, a još uvek se koristi u nekim vojskama. Lake tenkove su posle Drugog svetskog rata zamenila oklopna vozila BMP (Borbeno vozilo pešadije) koji su osim izviđanja mogli prevesti i jednu pešadijsku jedinicu od 10 vojnika.
• Srednji tenk - srednji tenkovi su kombinacija lakih i teških tenkova. Imaju dobar odnos pokretljivosti, oklopne zaštite i vatrene moći. Mogu poslužiti u mnogim ratnim zadacima kao podrška pešadiji, artiljerijska podrška i kao lovac tenkova. Za vreme Drugog svetskog rata napravljen je najveći broj ovih tenkova, a najbrojniji su bili sovjetski T-34 kojih je proizveden u 57.000 i američki M4 Šerman u 49.000 komada. Bili su najbrojnija porodica tenkova. Učestvovali su skoro u svim važnijim bitkama u Drugom svetskom ratu. Iz ovih tenkova su se kasnije razvili glavni borbeni tenkovi.
• Teški tenk - teški tenkovi su razvijeni kako bi ispunili potrebu za ofanzivnim tenkom koji bi probio neprijateljsku liniju i preživio napad neprijateljske artiljerije i tenkova. No zbog svoje velike mase više su korišćeni u defanzivnim operacijama. Najveći problem teških tenkova bila je otežana pokretljivost i zbog svoje velike mase teško su se prevozili na bojište. Kako su se sve više u bitkama koristili tenkovi, pravljeni su teži tenkovi sa jačim oklopom i jačom vatrena moći kako bi bez većih problema uništavali protivničke. Prvi uspešniji teški tenkovi bili su nemački Tigar 1 i sovjetski JS-2 .
• Superteški tenk - superteški tenk je razvijen kao nepobediva ratna mašina ogromne vatrene moći, jakog oklopa i velikih dimenzija. Većina tih tenkova imala je preko 80 tona, a pokušali su se razviti i teži od 1000 tona. Ovi tenkovi nikad nisu ušli u veću serijsku proizvodnju, a neki su ostali samo crteži na papiru. Imali su teške artiljerijske topove ponekad kalibra većeg od 155 mm. Superteški tenk je zamišljen kao nepobediva ratna mašina koja bi uništavala sve pred sobom. Kao pravi primer tog tenka su crteži i planovi za izgadnju Landkreuzer P. 1000 Ratte koji je trebalo da ima masu od 1000 tona, dužinu od 35 metara i oko 20 članova posade.
• Glavni borbeni tenk je suvereni tenk koji je postao glavno oružje u svim kopnenim vojskama sveta. Razvio se iz srednjeg tenka, kao potreba izgradnje savremenog tenka koji će moći obavljati veliki broj različitih zadataka (odbrana, napad, podrška pešadiji, borba protiv drugih tenkova, itd.). Ovaj tenk objedinjuje oklopnu zaštitu, vatrenu moć i pokretljivost. Svojim topom uništava neprijateljske tenkove, bunkere, ljudstvo i ostala oklopna vozila.

Zemlje konstruktori tenkova

Ukrajinski T-84 tenk

Poljski PT-91

• Rusija
• Ukrajina
• SAD
• Srbija
• Kina
• Indija
• Iran
• Japan
• Pakistan
• Francuska
• Nemačka
• Italija
• Izrael
• Južna Koreja
• Brazil
• Argentina
• Švedska
• Hrvatska
• Poljska
• Ujedinjeno Kraljevstvo

Literatura

• Cooper, Matthew; Lucas, James (1979). Panzer: The Armoured Force of the Third Reich. str. 9. 

Spoljašnje veze

• Car-tenk (Televizija Zvezda - Zvanični kanal)
• Strani tenkovi u jugoslovenskoj vojsci
• Osvit suvozemnih krstarica – stogodišnjica pojave tenkova u ratu, Milosav C. Đorđević, magazin „Odbrana”, specijalni prilog br. 151, 1. septembar 2016.